Qozogʻiston: Versiyalar orasidagi farq

'''Qozogʻiston''' yoki '''Qozogʻiston Respublikasi''' ({{lang-kz|Қазақстан, Qazaqstan, Қазақстан Республикасы, Qazaqstan Respublikası}}) —– Maʼmuriy jihatdan 14 viloyat, viloyatlar audan (tuman)larga boʻlinadi. Poytaxti —– [[Ostona]] shahri. [[Birlashgan Millatlar Tashkiloti|BMT]] aʼzosi. Qozogʻistonning katta shaharlari [[Olmota]], [[Chimkent shahri|Chimkent]], [[Qaragʻandi]] , [[Taraz]], [[Aqtoʻbe]]. Yer maydoni boʻyicha (2 mln 724,9 ming km²) jahonda 9-oʻrinda turadi.

Beshta davlat bilan chegaradosh, Shimol tarafida [[Rossiya]] bilan —– 6 467&nbsp;km, janubida —– [[Turkmaniston]] —– 380&nbsp;km, [[Oʻzbekiston]] —– 2 300&nbsp;km va [[Qirgʻiziston]] —– 980&nbsp;km, sharqida —– [[Xitoy]] bilan —– 1 460&nbsp;km chegaradosh. Umumiy quruqlik chegarasining uzunligi —– 13392,6&nbsp;km<ref name="Yearbook2011">[http://www.stat.kz/publishing/20111/Kazaxstan%20v%20sifrax%20rus.pdf Kazaxstan v sifrax-2011]</ref>. Gʻarbiy tarafida [[Kaspiy dengizi]] va janubida [[Orol dengizi]] suvlari yuvib turadi.<ref name="source1">Qazaqstan Respublikasi Prezidentіnің resmi sayti, http://www.akorda.kz/kz/kazakhstan/general_information/general_information_about_the_republic_of_kazakhstan, 2011-yilning 8-iyul kuni tekshirildi</ref>.

[[File:Mega.jpg|rihgt|thumb|270px|Aqtoʻbe —– «Mega Aktobe»]]

[[File:Ordabasy Plaza (Shymkent).jpg|thumb|rihgt|200px|Chimkent —– «Oʻrda Basi»]]

Qozogʻiston —– boshqaruvning prezidentlik shaklidagi unitar davlat.<ref>[http://24news.kz/other_news/54882.html Победивший на президентских выборах кандидат, будет управлять страной до декабря 2016 года]</ref>.. Amaldagi konstitutsiyasi [[1995-yil]] 30-avgustdagi referendumda qabul qilingan; [[1998-yil]] 7-oktyabrda oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritilgan.<ref>[http://news.ucoz.kz/board/1-1-0-208 Назарбаев отказался от референдума и решил провести досрочные выборы]</ref>. Davlat boshligʻi —– prezident (1990-yil apreldan [[Nursulton Nazarboyev]]), u umumiy, teng va toʻgʻridan-toʻgʻri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 yil muddatga saylanadi. qonun chiqaruvchi hokimiyatni 2 palatali parlament (Senat va Majlis), ijroiya hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.<ref>[http://www.constcouncil.kz/rus/norpb/constrk/#ra3 Ст. 44 Конституции РК]</ref>.

Hozirgi Qozogʻiston hududida miloddan avvalgi 4—34–3-ming yilliklarda (eneolit davri) yaylov chorvachiligi paydo boʻldi. Miloddan avvalgi 1-ming yillik oʻrtalarida koʻpgina dasht qabilalari yaylov chorvachiligi bilan shugʻullana boshladi. Bu qabilalar, asosan, qoʻchmanchi va yarim koʻchmanchi chorvachilik bilan shugʻullangan, hunarmandchilik va qisman dehqonchilik ham qilgan. Miloddan avvalgi 3—13–1-asrarda hozirgi Qozogʻiston hududida Qangʻ davlati vujudga keldi. Milodiy 6-asr oʻrtalarida [[Turk xoqonligi]], 8-asr boshlarida Ili va Chu daryolari oraligʻidagi hudullarda [[turgashlar]], [[766-yil]] [[qarluqlar]] davlati tashkil topdi. Turgashlar, keyinchalik Qarluqlar xoqonligida (766—940766–940) hunarmandchilik va savdo markazlari boʻlgan shaharlar (Taroz va boshqa) paydo boʻldi. 8—108–10-asrlarda Qozogʻiston janubida [[islom|islom dini]] tarqaldi. 9—119–11-asrlarda Qozogʻistonning gʻarbiy va janubi-gʻarbiy hududlari [[oʻgʻuzlar]] davlati tarkibida boʻlgan. 8—118–11-asrlarda shimoli-sharqiy va markaziy hududlarda [[qimoqlar]] va [[qipchoqlar]] yashagan (bu katta hudud Dashti Qipchoq deb atalgan).

10-asrning 1-yarmida Yettisuvga [[sharqiy Turkiston]]dan yagʻmolar bostirib kirdi. Ularning hujumi natijasida Qarluq xoqonligi parchalanib, uning oʻrnida [[Qoraxoniylar]] davlati paydo boʻldi. 1219—211219–21 yillarda moʻgʻullar tomonidan bosib olinib, [[Chingizxon]] oʻgʻillari oʻrtasida taqsimlandi. Moʻgʻullar hukmronligi davrida Qozogʻiston [[Oltin Oʻrda]] tarkibida, u parchalangach, [[Oq Oʻrda]] va Moʻgʻuliston tarkibida boʻlgan. [[Amir Temur]] [[1391-yil]] Toʻxtamishta qarshi yurishi chogʻida Qozogʻistondagi Ulugʻtogʻ (Ulutov)da [[qarorgoh]] qurgan va toshtaroshlarga safari haqida xarsang toshga bitik bitishga farmon bergan. Oradan 200 yil oʻtgach, [[Abdullaxon II]] ham Dashti Qipchoqqa yurishidan yodgorlik sifatida Ulugʻtogʻda masjid qurdirgan. Katta hududni birlashtirgan Oq Oʻrda 14-aar oxiri —– 15-asr boshlarida bir necha mulklarga ajralib ketdi (asosiy hududlarni birlashtirgan [[Noʻgʻay Oʻrda]] va Oʻzbek xonligi ularning eng yiriklari boʻlgan). 15-asr oxirida Yettisuvda [[Qozoq xonligi]] vujudga keldi. 16-asr boshlarida qozoq elatining uzoq davom etgan shakllanishi nihoyasiga yetdi. Qosimxon davri (1511 —– 23)da Qozoq xonligi mustahkamlanib, chegarasi kengaidi, aholi soni ortdi. 16-asr oʻrtalarida Noʻgʻay Oʻrdasi, keyinroq Moʻgʻuliston va Sibir xonliklari parchalanib ketdi. Qozoq xonligi juzlarga boʻlinib, [[Katta juz]] (Yettisuv), [[Oʻrta juz]] (Markaziy Qozogʻiston) va [[Kichik juz]] (Gʻarbiy Qozogʻiston) deb atala boshladi. 17-asrda juzlar hududlarida mustaqil xonliklar paydo boʻldi. 18-asr boshlarida Qozogʻistonga [[Jungʻariya]] xonligi xavf solib turdi ([[1729-yil]] jungʻarlar Katta juzning talay yerlarini bosib oldi). [[1726-yil]] Abulxayrxon Kichik juz oqsoqollari nomidan Rossiya podshosiga fuqarolikka olishni iltimos qilib murojaat qildi. [[1731-yil]] Kichik juz Rossiya tarkibiga kira boshladi. 1731—401731–40 yillarda Oʻrta juzning ayrim xon va sultonlari Rossiya fuqaroligini qabul qildilar. 18-asr oʻrtalarida qozoq sultonlari orasida nizo kuchayib, pirovardida Abulxayrxon oʻldirildi (1748). Uning oʻgʻli Nurali kichik juz xoni boʻlib, podsho maʼmuriyatiga tayandi va oʻz hokimiyatini Oʻrta juzning bir qismiga, shuningdek, [[Xiva xonligi|Xivaga]] ham yoyishga urindi. Ammo u muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Jungʻarlarning Xitoydan magʻlubiyatga uchrashi (1758) natijasida hududining katta qismi jungʻarlar hokimiyati ostida boʻlgan Katta juzda manjurlar hukmronligi oʻrnatilishi xavfi paydo boʻldi. Qozogʻistonning janubiy hududlari, jumladan, [[Chimkent]] ham [[Qoʻqon xonligi]] tarkibiga kirdi. 19-asr boshlarida Oʻrta juz xonlari Buke (1815), Vali (1819) vafotidan soʻng podsho hukumati xon hokimiyatini tugatib, [[1822-yil]]dan yangicha boshqarish tizimini joriy etdi. [[1824-yil]] Kichik juzda ham xon hokimiyati tugatildi; urugʻ oqsoqollari hokimiyatini cheklaydigan hududiy boshqaruvga oʻtildi. Dasht yerlarning janubiy hududlari Qoʻqon va Xiva xonliklari tarkibida qoldi. [[1853-yil]] Orenburg va Samara general-gubernatori V.A.Perovskiy Qoʻqon xonligiga qarashli [[Oqmachit]] qalʼasini ishgʻol qilib, uni tayanch punktga aylantirdi. [[1854-yil]] Verniy istehkomi (hozirgi Olmaota) qurildi.

Rossiyaning taʼsiri kuchayib borayotganligidan xavfsiragan Qoʻqon xoni [[Xudoyorxon]] [[1860-yil]]ning kuzida [[ruslar]]ning Verniy istehkomini bosib olish uchun 20 ming askar yubordi. Oʻsha yilning oktyabrda rus qoʻshinlari qozoq otryadlarining yordamida Uzunogʻoch darasida Qoʻqon xoni askarlarini magʻlubiyatga uchratdi. Natijada Yettisuvning barcha qismi Rossiyaga qoʻshib olindi. 19-asrning 60-yillarida qozoq yerlarining [[Rossiya]]ga qoʻshib olinishi tugallandi. Podsho hukumati oʻlkada maʼmuriy islohotlar oʻtkazdi. [[1867-yil]] turkiston general-gubernatorligi tarkibida Yettisuv va Sirdaryo viloyatlari, [[1868-yil]] Orenburg general-gubernatorligi tarkibida Ural va Toʻrgʻay viloyatlari, Gʻarbiy Sibir (keyinchalik Dasht) general-gubernatorligi" tarkibida Akmolinsk va Semipalatinsk viloyatlari tashkil etildi. Viloyatlar uyezdlarga, uyezdlar volostlarga, volostlar ovullarga boʻlindi. Barcha yerlar davlat mulki deb eʼlon qilindi. 1867—681867–68 yillardagi islohotlar qozoq jamoalarining barcha tabaqalarida norozilik tugʻdirdi. Natijada mustamlakachilik zulmiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarildi. U shafqatsiz bostirildi. Qozogʻiston Rossiya sanoati uchun oʻz tovarlarini sotish bozori va xom ashyo bazasi boʻlib qoldi.

[[Birinchi jahon urushi]] yillari (1914— 181914–18)da [[qishloq xoʻjaligi]] mahsulotlari va chorva mollarini ommaviy ravishda tortib olish, soliqlarning koʻpayishi, qimmatchilik, qozoq aholisining mardikorlikka safarbar qilinishi (1916) aholi orasida gʻalayonlarning avj olishiga sabab boʻldi. [[1916-yil]]ga kelib gʻalayonlar Qozogʻistonning butun hududini qamrab olgan milliy ozodlik harakatiga aylandi. Ayniqsa, bu harakat Toʻrgʻay viloyatida uzoq davom etib, unga xalq qahramoni Omongeldi Imonov rahbarlik qildi. [[1917-yil]] noyabr —– 1918-yil fevraqlda Qozogʻistonda sovet hokimiyati oʻrnatildi. Qozogʻistoning Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari 1918-yil aprelda tashkil etilgan Turkiston ASSR tarkibiga kiritildi. [[1920-yil]] 26-avgustda RSFSR tarkibida Qirgʻiziston (Qozogʻiston) ASSR tuzildi. 1920-yil 4—124–12 oktyabrda [[Orenburg]]da boʻlib oʻtgan Qozogʻiston Sovetlarining taʼsis sʼyezdi RSFSR tarkibida Qozogʻiston ASSR tuzilganligini eʼlon qildi. [[1936-yil]] Qozogʻiston ASSR [[SSSR]] tarkibidagi ittifoqdosh respublikaga aylantirildi. [[1990-yil]] 25-oktyabrda davlat suvereniteti toʻgʻrisida deklaratsiya qabul qilindi. 1990-yil 10-dekabrda Respublikasi deb nomlandi. [[1991-yil]] 16-dekabrda respublika Oliy Kengashi davlat mustaqilligi toʻgʻrisida qonun qabul qildi. 1991-yil 21-oktyabrda [[MDH]] tarkibiga kirdi. Qozogʻiston —– [[1992-yil]]dan [[BMT]] aʼzosi. 1992-yil 23-oktyabrda [[Oʻzbekiston|Oʻzbekiston Respublikasi]] suverenitetini tan olgan va diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami —– [[16-dekabr]] —– Mustaqillik kuni (1991).

Qozogʻistonning hududi gʻarbda Volga daryosi quyi oqimidan sharqda [[Oltoy]]gacha va shimolda Gʻarbiy Sibir tekisligidan janubda Tyanshan togʻlarigacha choʻzilgan. Gʻarbda Kaspiy boʻyi pasttekisligi va Mangʻishloq yarim oroli bor; bu yerda dengiz sathidan past botiqlar (mas, Qoragiyo —– 132 m) uchraydi<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html Kazakhstan] {{ref-en}} Всемирная книга фактов ЦРУ</ref>. Mangʻishloqdan sharqda Ustyurt platosi (balandligi 340 m gacha) joylashgan. Kaspiyboʻyi pasttekisligi shimoli-sharqda Ural togʻlarining janubiy tarmoqlari va Mugʻojar togʻi bilan chegaralangan. Mugʻojar togʻidan shimoli-sharqda Toʻrgʻay platosi bor. U janubida Turon pasttekisligi (Qizilqum choʻli)ga tutashib ketadi. Orol dengizidan shimolida Katta va Kichik Boʻrsiq qumli choʻllari va Orolboʻyi Qoraqumi joylashgan. Qozogʻistonning markaziy qismini Qozogʻiston past togʻlari (Sariorqa) egallagan. Bu yerda Qizilray (1565 m), Qarqarali (1366 m), Ulugʻtov (1133 m) kabi alohida togʻ massivlari bor. Qozogʻiston past togʻlaridan janubda Betpaqdala choʻli, undan janubda Moʻyinqum choʻli joylashgan. Betpaqdaladan sharqda katta maydonni egallagan Yettisuv hududi mavjud. Qozogʻistonning sharqi va janubi-sharqida Oltoy togʻlarining janubiy tarmoqlari, shuningdek, Saura, Tarbagʻatay, Jungʻariya Olatovi tizmalari, Shimoliy va Gʻarbiy Tyanshanning ayrim tizmalari joylashgan<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geo/99 Европа // Словари и энциклопедии на Академике]</ref>.

Iqlimi keskin kontinental. Qish shimolida sovuq, markazi va janubida moʻtadil sovuq, chekka janubida yumshoq. Yanvarda oʻrtacha harorat shimolda —18–18&nbsp;°C, tekislik qismining janubda —– 3&nbsp;°C. Shimoliy va markaziy rayonlarda qishda —– 45&nbsp;°C gacha, janubdada —– 35&nbsp;°C gacha sovuq boʻladi. Yozi shimolda iliq, janubida issiq. Iyulda oʻrtacha harorat shimolda 19&nbsp;°C, janubida 28—3028–30&nbsp;°C. Yillik yogʻin dasht va oʻrmonli dashtlarda 250– 400&nbsp;mm, choʻl va chala choʻlda 100–200&nbsp;mm. Balxashboʻyi, Orolboʻyi Qizilqumi va Ustyurt janublarida 100&nbsp;mm dan kam. Togʻ oldi va togʻlarda yillik yogʻin 400– 1600&nbsp;mm. Janubidagi togʻlarda muzliklar boʻlib, ularning soni 2700 dan ziyod, umumiy maydoni 2000&nbsp;km² chamasida<ref name=autogenerated2>[http://www.akorda.kz/www/www_akorda_kz.nsf/sections?OpenForm&id_doc=079D5421E0113E40462572340019E81F&lang=ru&L1=L1&L2=L1-1 Информация о Казахстане на официальном сайте Президента РК]</ref>.

Qozogʻistonda 85 mingdan ziyod daryo va soy boʻlib, shundan 328 tasining uzunligi 100&nbsp;km dan ortiq. Daryolarining aksariyati ichki berk havzalar (Kaspiy va Orol dengizlari, Balxash koʻli va boshqalar)ga oqadi. Tekisliklardan oquvchi daryolarning koʻpi yozda qurib qoladi. Togʻ daryolari sersuv va gidroenergiyaga boy. Asosiy daryolari —– Irtish, Ural, Chu, Ili, Sirdaryo. Chordara, Buxtarma, Qopchigʻay va boshqa suv omborlari bor.

Orol dengizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dengizlardan biri hisoblanib, unda baliqchilik, ovchilik, transport va erkratsion maqsadlarda foydalanilar edi. Dengiz suv rejimini unga quyiladigan Amudaryo, Sirdaryo, er osti suvlari hamda atmosfera yonilgʻilari tushishi va yuzadan suvning bugʻlanishi tashkil etadi. qadimgi tarixiy davrlarda dengiz sathining 1,5 —– 2,10 oʻzgarishi tabiiy iqlim hususiyati bilan boʻliq boʻlib, suvning hajmi 100—150100–150 kub km, suv sathi maydoni —– 4000 kv, km ni tashkil etgan.

Sugʻoriladigan dehqonchilikning rivojlanishi natijasida su`orilishga foydalaniladigan qaytmas suvlar va qurqchilik yillari Amudaryo va Sirdaryoning deltasiga quyiladigan suv miqdori kamaydi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda dengizning sathi 1961 yilga nisbatan 16,8 m ga pasaydi. [[1994]]-yil 36,6 m. Bunda dengizning hajmi 3 marta, yuzasi 2 marta, shurlanish darajasi 9-10 gGʻl dan 34-37 gGʻl ga ortadi; [[2000]]-yilga borib 180—200180–200 gGʻl koʻtariladi. Schozirgi kunda dengiz sathining pasayishi yiliga 80 —– 110 sm tashkil etmoqda. Qirgʻoq chizigʻi 60 – 80&nbsp;km pasayib, ochilib qolgan erlar 23 ming km² tashkil etadi.Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimlarida suvning sifati yomonlashadi, hamda ichish uchun yaroqsiz boʻlibqoladi. Ekologik tizmlar, oʻsimlik va hayvonlar chuqur inqirozga uchrayapti. Eng yomon ahvol Janubiy oroldir.Ushbu mintaqa oʻz ichiga shimoliy gʻarbiy qizil qum, Zaungaoʻz, Qora qum, Janubiy ustyurt va Amudaryo daryosi kabi landshaft komplekslarini oladi. Orol boʻyining umumiy maydoni —– 473 ming km² boʻlsa, uning Janubiy qismi 245 ming km² tashkil etadi. Bunga KKR hududi,Oʻzbekistonning [[Xorazm viloyati]], [[Turkmaniston]]ning Toshavvoʻz viloyatlari kiradi. Orol va orol boʻyida sodir bulayotgan jadal ravishdagi choʻllanish hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham miqdor va sifat jihatidan baxolash ancha qiyinchilikalrga duch kelmoqda. Dengiz tubining ochilishi va daryo delütalarining qurishi hisobiga choʻl maydonlari kengaymoqda. Ochilib qolgan 1 mln ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachalari bilan qoplanib yangi shakldagi qum qoplamlarini hosil qiladi. Shunday qilib, markaziy [[Osiyo]] hududida kum, tuz ayrozonalarini shamol yordamida kuchirib yuruvchi kuchli yangi manba vujudga keldi. Dastlabki maʼlumotlarga karaganda yiliga atmosferaga 100–150 mln. tonnagacha chang – tuzon kutarilishi mumkin. Dengiz tubidan kutarilganchang – tuz tuzoni atmosfera ifloslanishi 5 % ham ortib yubormoqda Chang – tuzonlarning atmosferaga kutarilishi 1 marta [[1875]]-yili kosmosdan koʻzatilgan. Chang – toʻzon uzunligi – 400&nbsp;km, eni esa 40&nbsp;km boʻlib, radiusi 300&nbsp;km tashkil etadi. Tuzlarning er yuzasida yogilishi natijasida paxtaning hosildorligi 5 – 15 % sholining esa 3-6 % pasayib ketdi. Orol boʻyiga yogilayotgan chang – tuz zarrachalaridan umumiy miqdor oʻrtacha 520 kgGʻga tashkil etib, tuproq holati yomonlashuvining asosiy sababchilaridan biri boʻlib koldi. KKR ning su`oriladigan maydonlari chang – tuz fraktsiyalari 250 kgGʻga dan Chimboy tumanida 500 t gacha boradi. Shoʻrlangan qum tuzlari yili orol boʻyidagi 15 imng ga Yaylovlarni egallabbormoqda. gʻoʻza uchun ajratilgan maydonlar kasallik koʻzgatuvchi zarakunandalar bilan zararlangan. qishloq xoʻjalik maxsulotlari hosili pasayib ketmoqda. Daryoning yuqori oqimidagi hududlarda meliorativ holati yomonlashishi ([[Surxondaryo]], [[Qashqadaryo]], [[Buxoro]], [[Samarqand]], [[Qiziloʻrda]]) II turkumda erlaning koʻpayishiga olib kelmoqda. [[Amudaryo]]ning oʻrta oqimi joylashgan. [[Turkmaniston]]ning suv xoʻjalik tumanlarida murakkab meliorativ holat kelib chiqmoqda. [[Amudaryo]] va [[Sirdaryo]]ning kuyi okimlarida koʻpchilik maydonlar qoniqarsiz meliorativ ahvoli bilan 3 va 4 katigoriyaga mansub erlar hisoblanadi, shurlangan, kuchli shurlangan maydonlar 35–70 % tashkil etadi. Tuproqlarning shoʻrlanishi hisobiga kishlk xoʻjalik maxsulotlari hosili [[Oʻzbekiston]]da – 30 %, [[Turkmaniston]]da 40 %, Qozogʻistonda – 33 %, [[Tojikiston]]da – 1990 [[Qirgʻiziston]]da – 20 % pasayib ketdi. Kuchli shurlangan er osti suvlarning joylashishi, chullanishi jarayonini kuchaytirmoqda. Amudaryo av Sirdaryo qirgʻoklarini pasayish natijasida daryolarning kuyi qismida suv toshqinlarini aqmaytirib yuboradi. Bu oʻz navbatida toʻqay oʻsimliklari maydonlarini qisqarishiga, ilgari gumusga boy boʻlgan oʻtloqi – botqoqli tuproqlar unumsiz oʻtloq taqir choʻl, qumli tuproqlarga aylanishga olib keladi. Sutemizuvchi hayvonlar qushlar kamayib ketdi. Qurigan maydonlar aholi uchun xavfli kasalliklarni tarkatuvchi kemiruvchilar bilan tulib bormoqda. Orol boʻyining sanitar – epidemiologik ahvoli nixoyatda ogʻir aholi markazlashtirilgan suv bilan taʼminlash 29–67 % ni tashkil etadi. Aholini yarmi ifloslangan ochiq suv havzalaridan foydalaniladi. Orol dengizini saqlab qolish mumkinmi? Orol muammosini asosi uni dengiz sifatida saqlab qolish tashkil etadi.Shuni taʼkidlash lozimki Orol oʻz tarixi davomida ilmiy maʼlumotlarga qaraganda koʻp marta oʻz shaklini oʻzgartirganini va qurib qolgani maʼlum. Orol dengizining dastlabki absolyut balandligini tiklash uchun ming kub km dan ortiq suv kerak boʻladi. Orol dengizi muammosi xam diqqatga sazovordir. Orol dengizi 80-yillarda ayniqsa quriy boshladi. Xozirgi vaqtda Oʻrta Osiyoni umumiy muammosiga aylanib qolgan. Dengiz xozirda „oʻlik dengiz“ deb xisoblanmoqda. Tirik organizm dengizda deyarli yoʻq. Dengizning qurigan soxillaridagi toʻplanib qolgan erdagi tuzlar shamol esganda changlar bilan aralashib, inson salomatligiga jiddiy xavf tugʻdiradi.Oʻsha erdagi aholida suv muammosiga duch kelinmoqda.Bundan tashqari deyarli Orol dengizining yarmi qurib qolayotganidan, hech kim qaygʻurmayapti. Orol dengizini tiklashga chet el mablagʻlari ajratilgani bilan oʻsha mablagʻ dengizga xarajat qilinishini xech kim oʻz nazoratiga olmayapti. BUndan kelib chiqadiki mablagʻlar oʻsha erga „etmayapti“. Buni kiska kilib shunday taʼriflash mumkinki, Oʻrta Osiyo mamlakatlarida qurgʻoqchilik vujudga keladi. Buni jahon xamjamiyati va [[Markaziy Osiyo]] mamlakatlari „pichoq suyakka qadalganida“ anglab etishadi. Afsuski Orol dengizi qurib qolgandan soʻng bu muammoni echish yoʻllari qidiriladi. Orol dengizining qurishining asosiy sababi bu xoʻjalik ehtiyojlariga ishlatilishi yaʼni paxta, bugʻdoy sugʻorilishiga [[Amudaryo]] va [[Sirdaryo]]dan foydalnganliklari uchun Orol dengiziga suv kam etib kela boshlagan. Shu tufayli Orol dengizi sekin-asta quriy boshlaga

[[Orol dengizi]]ning ahvoli [[2000]]-yilga kelib, ayniqsa, achinarli boʻlib qoldi. Qachonlardir kattaligi jihatdan dunyoda toʻrtinchi oʻrinni egallagan bu dengiz oʻtgan asrning oltmishinchi yillaridan beri tinimsiz quriy boshladi. [[Amudaryo]] va [[Sirdaryo]] suvlari dengizga bormay, sovet davrida bunyod boʻlgan irrigatsion loyihalarga oqizilishi natijasida, shu bugunga kelib dengizning chorak qismi qoldi, xolos. Oqibatda ekologik halokat va mahalliy aholining ommaviy kasalliklarga chalinishlari yuzaga keldi. Ulkan koʻl qurib borgani sari bu erlarda qishlar yanada qahraton, yozlar esa yanada jazirama va qurgʻoqchil boʻlib ketdi. Ammo Orol dengizining Qozogʻiston hududida joylashgan shimoliy qismi bugunga kelib qayta jonlana boshlagan. Shoʻr koʻlning bu qismini suvga toʻldirish imkoniyati Qozogʻiston hukumati Jahon banki tomonidan ajratilgan 85 million dollar kreditdan foydalanib, uzunligi yigirma kilometr boʻlgan Koʻkorol toʻgʻonini qurganidan keyin mumkin boʻlib qoldi.

Tuproqlari shimolda 52° shahrik.gacha qoratuproq, 52—4852–48° shahrik.lar orasida kashtan tuproq, undan janubida qoʻngʻir va boʻzqoʻngʻir choʻl tuproqlari bilan birga qumli va taqir tuproqlar, togʻlarda togʻ qoʻngʻir, togʻ kashtan, qora tuproq, boʻz oʻrmon va togʻ-oʻtloqi qoramtir tuproqlar tarqalgan. Togʻ tepalarida togʻ-oʻtloqi subalp va alp tuproqlar mintaqasi joylashgan.

Qozogʻistonda 131 millat va elat istiqomat qiladi. Qozogʻistonning aholisi 16 815 000 kishi. Jahonda 62-oʻrinda. Markaziy Osiyo davlaridan 2-oʻrinda (Oʻzbekistondan keyin). Qozogʻiston koʻp millatli davlat hisoblanadi. Aholi zichligi 1&nbsp;km² ga 6 kishidan toʻgʻri keladi. Aholi zichligi boʻyicha jahonda 184-oʻrinda<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=5 Перепись населения 1989 г. Нац.состав Каз. ССР]</ref><ref name="Census2009">[http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%20%D1%80%D1%83%D1%81.pdf Перепись населения Республики Казахстан 2009 года. Краткие итоги.]</ref>. Katta songa ega aholining etnik tarkibi (2012)

* [[Qozoqlar]] —– 10,764,253 kishi

* [[Ruslar]] —– 3,726,722 kishi

* [[Oʻzbeklar]] —– 493,783 kishi

* [[Ukrainlar]] —– 313,698 kishi

* [[Uygʻurlar]] —– 237,582 kishi

* [[Tatarlar]] —– 203,371 kishi

* [[Nemislar]] —– 180,832 kishi

* [[Koreyslar]] —– 103,456 kishi

* [[Turklar]] —– 101,416 kishi

* [[Ozarbayjonlar]] —– 93490 kishi

* [[Beloruslar]] —– 62,694 kishi

* [[Dunganlar]] —– 57,819 kishi

* [[Kurdlar]] —– 40,626 kishi

* [[Tojiklar]] —– 39,612 kishi

* [[Polyaklar]] —– 33,301 kishi

* [[Chechenlar]] —– 31,809 kishi

* [[Qirgʻizlar]] —– 23,274 kishi

* [[Boshqirdlar]] —– 17,073 kishi

* [[Ingushlar]] —– 15,120 kishi

* [[Moldavanlar]] —– 14,245 kishi

* [[Yunonlar]] —– 8,846 kishi

* Boshqa millatlar -– 1,350 kishi

! Boʻlinishi !! Markazi!! Maydoni (kv.km)!! Aholisi (01.04.2013) !!

| [[Olmota]] ||451 || 1 480 656 ||

| [[Ostona]] ||710 || 785 674 ||

| [[Taldiqoʻrgʻan]] ||223 911 || 1 955 849 ||

| [[Koʻkshetau]] || 146 219 || 733 175 ||

| [[Aqtoʻbe]]|| 300 629 || 798 307 ||

| [[Atirau]] || 118 631 || 558 252 ||

| [[Oʻskemen]] || 283 226　|| 1 393 792 ||

| [[Taraz]] || 144 264 || 1 073 444 ||

| [[Oʻral]] || 151 339 || 618 846 ||

| [[Qaragʻandi]] || 427 982 || 1 364 096 ||

| [[Qoʻstanay]] || 196 001 || 880 429 ||

| [[Qiziloʻrda]] || 226 019　|| 730 256 ||

| [[Aqtau]] || 165 642 || 572 226 ||

| [[Pavlodar]] || 124 755 || 749 978 ||

| [[Petropavlovsk]] || 97 993　|| 578 856 ||

| [[Chimkent]] || 117 249　|| 2 693 644 ||

| || 2 724 902　|| 16 967 480 ||

|colspan=2| [[Olmota]]

! colspan=2| Yuz mingdan ziyod aholisi bor shaharlar

! 100—999100–999 ming aholi

| colspan=2| [[Ostona]]

| colspan=2| [[Chimkent]]

| colspan=2| [[Qaragʻandi]]

| colspan=2| [[Aqtoʻbe]]

| colspan=2| [[Taraz]]

| colspan=2| [[Pavlodar]]

| colspan=2| [[Oʻskemen]]

| colspan=2| [[Semey]]

| colspan=2| [[Qoʻstanay]]

| colspan=2| [[Oʻral]]

| colspan=2| [[Petropavl]]

| colspan=2| [[Qiziloʻrda]]

| colspan=2| [[Atirau]]

| colspan=2| [[Aqtau]]

| colspan=2| [[Temirtau]]

| colspan=2| [[Turkiston shahri|Turkiston]]

| colspan=2| [[Koʻkshetau]]

| colspan=2| [[Janaoʻzen]]

| colspan=2| [[Taldiqoʻrgʻan]]

| colspan=2| [[Ekibastuz]]

| colspan=2| [[Rudniy]]

! colspan=2| Umumiy aholi soni<br />katta shaharlarda:

| colspan=2| Qozogʻistonning umumiy aholi soni:

! colspan=2| Katta shaharlardagi aholi sonining foyizi %

Qozogʻiston —– industrial-agrar mamlakat. [[Yalpi ichki mahsulot]]da sanoat 22,2 %, savdo va umumiy ovqatlanish 18,1 %, qishloq xoʻjaligi va oʻrmon xoʻjaligi 12,7 %, transport va aloqa 11,8 % ni tashkil etadi.

Sanoatida yonilgʻi-energetika, qora va rangli [[metallurgiya]], oziq-ovqat, [[mashinasozlik]] va [[metallsozlik]], [[kimyo]] va neft kimyosi, yengil, qurilish materiallari sanoati yetakchi tarmoqlardir. Qora metallurgiya sanoati markazlari [[Temirtov]], [[Aqtoʻbe]], [[Qaragʻandi]], Oqsuv shaharlari. Rangli metallurgiya sanoati mis (Balxash va Jezqazgʻan kon-metallurgiya kombinatlari), qoʻrgʻoshin-rux ([[Oʻstkemen]], [[Chimkent]]), [[alyuminiy]] ([[Pavlodar]]) sanoatini oʻz ichiga oladi; titan-magniy ishlab chiqariladi. Mashinasozlik (temirpress uskunalari, stanok, ekskavator, traktor, qishloq xoʻjaligi mashinalari ishlab chiqarish) korxonalari Qaragʻanda, [[Olmota]], [[Ostona]], [[Pavlodar]], Oʻstkemen shaharlarida joylashgan. Kimyo sanoati korxonalari mineral oʻgʻit, [[fosfor]], [[plastmassa]], sintetik kauchuk, kimyoviy tola va boshqalar ishlab chiqaradi ([[Qoratov]], Chimkent, [[Taraz]], [[Atirau]]). Atirau, Pavlodar shahalarida neftni qayta ishlash zavodlari bor. Qurilish materiallari sanoatida sement, ohak, gʻisht, temir-beton konstruksiyalari ishlab chiqarish, yengil sanoatning koʻn-poyabzal, terimoʻyna, jun, trikotaj, ip-gazlama ishlab chiqarish tarmoqlari rivojlangan. Oziq-ovqat sanoatida goʻsht, yogʻ, qand-shakar va konserva ishlab chiqariladi. Toshkoʻmir ([[Ekibastuz]], Qaragʻanda havzalari), [[neft]] va [[tabiiy gaz]] (Mangʻishloq yarim oroli), temir rudasi (Sokolov-Sarbay koni), polimetall, [[mis]], [[uran]], [[xrom]], [[qoʻrgʻoshin]], [[nikel]] rudalari, [[rux]], [[vismut]], [[kadmiy]], [[molibden]], [[boksit]] qazib olinadi. yiliga oʻrtacha 58,6 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi hosil qilinadi —– I (85,7 % issiqlik elektr st-yalarida). Irtish (Oʻstkemen, Buxtarma), Sirdaryo (Chordara), Ili (Qopchigʻay) daryolarida yirik GESlar bor.

Qishloq xoʻjaligida mamlakat hududining 44 % dan foydalaniladi; uning 19 % haydaladi, 1 % ga yaqini sugʻoriladi. 1954—601954–60 yillarda qoʻriq va boʻz yerlarning oʻzlashtirilishi natijasida Qozogʻiston gʻalla yetishtiruvchi yirik respublikaga aylandi. Lalmi va sugʻoriladigan yerlarda gʻallachilik bilan birga goʻshtjun qoʻychiligi va goʻsht-sut chorvachiligi ham rivojlangan. Gʻallachilikda, asosan, [[bugʻdoy]] yetishtiriladi. Shuningdek, [[paxta]], [[kungaboqar]], [[zigʻir]], yem-xashak ekinlari ekiladi. Mevachilik, tokchilik, polizchilik rivojlangan. Chorvachilikda qoramol, choʻchqa, [[qoʻy]] va [[echki]], uy parrandasi, [[tuya]] va yilqi boqiladi.

Qozogʻiston chetga neft, tabiiy gaz, qora metall, mis, gʻalla, koʻmir va boshqalar chiqaradi. Chetdan oziq-ovqat va sanoat mollari, mashina va jihozlar oladi. Tashqi savdoda [[Rossiya]], [[Ukraina]], [[Qirgʻiziston]], [[Germaniya]], [[Xitoy]] bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi —– [[tenge]].

19-asr 2-yarmigacha Qozogʻiston hududida faqat musulmon maktab va madrasalari boʻlgan. 19-asrning 2-yarmidan dunyoviy [[maktab]]lar, xususan, [[1850-yil]] Orenburg chegara komissiyasi huzurida qozoq bolalari uchun 7 yillik maktab ochildi. [[1864-yil]] Toʻrgʻayda qozoq demokrat-maʼrifatparvar pedagogi N.Oltinsarin tashabbusi bilan qozoq maktabi va uning qoshida internat tashkil etildi. 1879—891879–89 yillarda Qozogʻistonning turli uyezdlarida 2 sinfli rus-qozoq maktablari, [[1888-yil]] [[Orsk]]da muallimlar maktabi ochildi. [[1929-yil]] [[lotin alifbosi]] asosida qozoq yozuvi yaratildi. [[1940-yil]] rus alifbosi asosidagi yozuvga oʻtildi. [[1992-yil]]dan taʼlim tizimida islohotlar amalga oshirildi. Umumiy oʻrta taʼlim maktablari kabi oʻrta maʼlumot beradigan [[litsey]], [[gimnaziya]], hunar-texnika maktablari, [[kollej]]lar paydo boʻldi. [[2003-yil]] respublikada 108 gimnaziya, 63 litsey, litsey va gimnaziya sinflari boʻlgan 289 maktab, iqtidorli bolalar uchun moʻljallangan 30 maktab ishladi. 312 hunar-texnika maktabida 89 mingdan ziyod, 382 kollejda 207 mingdan ortiq oʻquvchi oʻqidi. Qozogʻistonda birinchi oliy oʻquv yurti —– Qozogʻiston pedagogika instituti 1928-yil [[Olmota]] shahrida ochilgan. 2005-yil Qozogʻistonda 43 davlat oliy oʻquv yurti ishladi. Yiriklari: Qozoq milliy universiteti, [[Yevrosiyo milliy universitetiti]], Qozogʻiston milliy agrar universiteti, Qozogʻiston milliy texnika universiteti, Qozogʻiston milliy konservatoriyasi, Qaraganda universiteti, Olmaota texnologiya universiteti va boshqalar Qozogʻistonda ilmiy tadqiqotlar Qozogʻiston Respublikasi milliy fanlar akademiyasi ilmiy tadqiqot institut va muassasalarida, mamlakat oliy oʻquv yurtlari hamda turli vazirlik, muassasalar ixtiyoridagi soha ilmiy tadqiqot institutlarida olib boriladi. Qozogʻistonda bir qancha kutubxona (eng yirigi Qozogʻiston Respublikasi milliy kutubxonasi), klub muassasasi, 12 muzey (yiriklari: Qozogʻiston Respublikasi davlat muzeyi, Sanʼat muzeyi, Muxtor Avezov uy muzeyi, Abay Qunonboyev memorial muzeyi va boshqalar) bor.

Qozogʻistonda bir qancha gazeta va jurnal nashr etiladi. Yiriklari: „Aqiqat“ („Haqiqat“, qozoq tilidagi oylik jurnali, [[1921-yil]]dan), „Atameken“ („Vatan“, qozoq tilidagi gazeta, [[1991-yil]]dan), „Vechernyaya Astana“, rus tilida haftada 3 marta chiqadigan gazetasi, 1991-yildan), „Jas alash“ („Yosh millat“, [[qozoq tili]]dagi kundalik gazeta, [[1921-yil]]dan), „Juldiz“ („Yulduz“, qozoq tilidagi oylik jurnal, [[1922-yil]]dan), „Qazaqstan ayelderi“ („Qozogʻiston xotin-qizlari“, qozoq tilidagi oylik jurnal, [[1925-yil]]dan), „Kazaxstanskaya pravda“ („Qozogʻiston haqiqati“, [[rus tili]]dagi kundalik gazeta, [[1920-yil]]dan), „Narodnoye xozyaystva Kazaxstana“ („Qozogʻiston xalq xoʻjaligi“, rus tilidagi oylik jurnal, [[1926-yil]]dan), „Prostor“ („Kenglik“, rus tilidagi oylik jurnal, [[1933-yil]]dan), „Qazaqstannin aul sharuashilngʻi“ („Qozogʻiston qishloq xoʻjaligi“, qozoq tilidagi oylik jurnal, [[1936-yil]]dan), „Ara“ („Ari“, qozoq tilidagi oylik jurnal, [[1956-yil]]dan). „Qozogʻiston axborot agentligi“ milliy kompaniyasi, ochiq aksiyadorlik jamiyati, 1921-yil]] tashkil etilgan. „Xabar“ agentligi, aksiyadorlik jamiyati, [[1996-yil]] tuzilgan. „Qozogʻiston“ respublika teleradiokorporatsiyasi, Qozogʻiston radiosi (1920-yildan faoliyat koʻrsatadi) va „Qozogʻiston“ milliy telekanali (1958-yildan faoliyat yuritadi)ni birlashtiradi. „Xabar“ teleradiokompaniyasi, [[1995-yil]]da tashkil etilgan. Qozogʻistonda radioeshittirishlar 1921-yildan, telekoʻrsatuvlar 1958-yildan boshlangan.

{{lower|0.4em|<ref>[http://www.worldtravelguide.net/kazakhstan/public-holidays Kazakhstan Public Holidays]. Worldtravelguide.net. Retrieved on 2013-01-14.</ref>}}{{lower|0.4em|<ref>[http://egov.kz/wps/portal/!ut/p/b1/04_SjzQ0MbUwtLQwMtWP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4v09DN3cTS2NDfxdLFwNPC1Mjf3cfDym³L2NgAoicSswACogSr8BDuBoQEh_uH4UPiVgF4AV4LHCzyM_N1U_NyrHzdJT1xEAojlmQQ!!/dl4/d5/L0lDUmlTUSEhL3dHa0FKRnNBLzRKVXFDQSEhL2Vu/]</ref>}}

|Hoj safarining soʻngi kuni. 2013-yil [[15-oktyabroktabr|15-oktyabrda]]da oʻtadi

Qozoq xalqi adabiyoti xalq ogʻzaki ijodi ([[qoʻshiq]], [[ertak]], [[maqol]] va [[matal]], [[qahramonlik]] va lirik-epik dostonlar)dan boshlanadi. „Er Targʻin“, „Qambar batir“ va boshqa qadimgi dostonlarda xalq ozodligi, erki va mustaqilligi yoʻlida kurashgan xalq qahramonlari madh etiladi. „Qiz Jibek“, „Bayan Suluv“, „Ayman-sholpan“ dostonlarida qozoq xalqining erksevarligi kuylanadi. Xalq ertaklarining Aldar koʻsa, Jirenshi, Tazsha, Ayozbi kabi qahramonlarning sarguzashtlari aks ettirilgan ertaklar keng tarqalgan. 15-asrda Asan Kaygʻi, Sipira, Qaztugʻan, 16-asrda Doʻstpambet, Shalkiiz, 17-asrda Jiyembet, Margʻaska Jirov, Aqtamberdi, 18-asrda Tetiqora, Buqar kabi jirovlar oʻz dostonlari bilan mashhur boʻldilar. 18—1918–19-asrlarda qozoq madaniyati, jumladan, qozoq adabiyoti taraqqiyotida yangi davr boshlandi. Janaq Sogʻindiq oʻgʻli, Shoʻji Qarja-ubay oʻgʻli, Suyunbay Aron oʻgʻli, Shortanboy Qanay oʻgʻli, Murat Moʻnke oʻgʻli, Abubakir Shoʻqon oʻgʻli va boshqalar taraqqiyparvar xalq oqinlarining asarlari paydo boʻldi. 19-asr oʻrtalarida B. Qoʻjagulov, A.Naymanboyev kabi oqinlar, shoira T.Tansanbekova, Jambul Jabayev va boshqalarning asarlari ommalashdi. Bu davrda etnograf va folklorshunos Ch.Valixonov adabiyotda maʼrifatparvarlik gʻoyalarini yoydi. 19-asr 2-yarmida tanqidiy realizm adabiyoti —– qozoq yozma badiiy adabiyot rivojlandi. Uning asoschisi, shuningdek, milliy adabiy tilning yaratuvchisi Abay Qoʻnonboyev boʻldi. I.Oltinsarin maʼrifatparvarlik gʻoyalarini yaratdi va rus grafikasi asosida qozoq alfavitini ishlab chiqdi. 20-asrda yozuvchilardan S.Kubayev, S.Toʻraygʻirov, S.Dunentayev, M.Seralin, B.Kuleyev, B.Utetileuov, T.Iztileuov, Gʻ.Qarash, N.Ormanbot oʻgʻli, T.Joʻmartboyev va boshqa maʼrifatchidemokratlarning realistik anʼanalarini davom ettirdilar. 20-asrning 20-yillarida qozoq adabiyotida Saken Sayfullin yetakchi oʻrin egalladi. Bu davrda sheʼriyat (Jambul jabayev, N.Bayganin, N.Bayzakov, T.Jarokov, A.Tojiboyev, Gʻ.Oʻrmonov. A.Toqmagʻambetov va boshqalar) va nasr (M.Avezov, S.Muqonov, Gʻ.Musrepov, Gʻ.Mustafin va boshqalar) rivojlandi. [[1930-yil]]larda qozoq adabiyotida mavzu kengaydi (S.Sayfullin, B.Maylin, AAbishev, I. Jonsugʻurov, Sh.Husainov asarlari). [[Ikkinchi jahon urushi]] yillari (1939—451939–45)da qozoq adabiyotida qozoq xalqining jang maydonidagi qahramonligi va mamlakat ichkarisidagi mehnat jasoratini aks ettiruvchi asarlar maydonga keldi. S.Muqonov, A.Toqmagʻambetov, T.Jarokov, Gʻ.Oʻrmonov, K.Abdiqodirov, X.Bekxojin, J.Moʻldagʻaliyev, X.Ergʻaliyev kabi shoirlar, Gʻ.Mustafin, A.Nurpeisov, M.Avezov, A.Abishev va boshqa adiblarning vatanparvarlik ruhi bilan sugʻorilgan asarlari yaratildi. Urushdan keyingi yillarda ham vatanparvarlik mavzui davom ettirildi va bu davrda M.Avezov, Gʻ.Musrepov, A.Nurpeisov, T.Jarokov, G.Kairbekov, A.Tojiboyev, Gʻ. Oʻrmonov, Sh.Husainov, S.Muqonov va boshqa samarali ijod qildilar. [[1948-yil]] S.Muqonovning „Sirdaryo“, [[1953-yil]] „Hayot maktabi“, 1953-yil Gʻ.Musrepovning „Uygʻongan oʻlka“, [[1952-yil]] Gʻ.Mustafinning „Qaragʻanda“ romanlari yaratildi. [[1956-yil]] M.Avezov „Abayning yoʻli“ tetralogiyasini yozib tugatdi (1-kitobi [[1942-yil]]da nashr etilgan). [[1960-yil]]larda adabiyotga X.Yesenjakov, I. Yesenberlin, A.Olimjonov, T.Axtanov, Sh.Murtazayev, A.Nurshaixov, M.Sundetov, A.Kekilbayev, S.Sanbayev. S.Muratbekov, S.Junusov kabi yozuvchilar, J.Muldagaliyev, S.Mavlenov, Oʻ.Sulaymonov, K.Mirzaliyev, T.Muldagaliyev, S.Jiyenboyev, M.Makatayev, J.Najmiddinov kabi shoirlar kirib keldi. 1960—901960–90 yillarda I.Yesenberlin. Sh. Murtozayev, A.Kekilboyev, A.Olimjonov. S.Junusov, S.Smatayevlarning tarixiy romanlari paydo boʻldi.

Qozogʻiston hududida yashagan qabilalarning jez davridagi turar joy qoldiqlari (qarang [[Andronovo madaniyati]]), mozorqoʻrgʻonlar va h.k. saqlangan. Miloddan avvalgi 1-ming yillik va mil. dastlabki asrlarda Qozogʻiston hududida yashagan qabilalar koʻchma kigiz oʻtov uylar bilan birga paxsa, xom gʻishtdan ham uylar qurgan. Oʻrta asrlarda shaharlar [Isfijob (11-asrdan [[Sayram]]), [[Taraz]] va boshqalar] barpo etildi, qalʼa va qoʻrgonlar qurildi. 8-asrdan hozirgi Qozogʻistonning janubiy qismida [[islom|islom dini]] tarqalishi munosabati bilan [[masjid]], [[madrasa]] kabi yangi tipdagi binolar, [[sardoba]], [[hammom]], [[karvonsaroy]], konussimon maqbaralar qurildi. 10-asrdan memorial inshootlar (Taroz shahri yaqinidagi Babaji xotin maqbarasi, Oyshabibi maqbarasi) barpo etildi. 13-asr 2-yarmidan shaharlar (Sigʻnoq. Taroz, Sayram va boshqalar) qayta tiklandi. 14—1614–16-asrlarda shaharlar qurish avj oldi, monumental binolar ([[Qaragʻandi viloyati]]dagi Alasha xon maqbarasi, 13-asr 2-yarmi; [[Turkiston (shahar)|Turkiston shahridagi]] [[Hoja Ahmad Yassaviy maqbarasi]] —– Yassaviy majmuasi, 14-asr oxiri —– 15-asr boshi) bunyod etildi. 17—1817–18-asrlarla Qozogʻiston hududi chegarasi boʻylab harbiy istehkomlar —– Yoyiq shaharchasi (Uralsk), Guryev, Orsk. [[Semipalatinsk]], [[Orenburg]] qalʼalari qurildi. 19-asrda eklektika ruhida qalʼa, maʼmuriy va savdo inshootlari, maqbaralar qurildi. [[1920-yil]]larda turar joy va jamoat binolari meʼmorligida milliy anʼanaviy meʼmorlik unsurlaridan foydalanildi. Balxash, [[Qaragʻandi]], [[Jezqazgʻan]] kabi yangi shaharlar barpo etildi. 1920—301920–30 yillardagi meʼmorlikda konstruktivizm gʻoyalari oʻz aksini topdi. [[1950-yil]]larning 2-yarmidan qurilish ishlari keng koʻlamda davom ettirildi (Olmaotada Hukumat uyi). 1960—701960–70 yillarda koʻp qavatli turar joy binolarining qavati soni oshirildi, yangi meʼmoriy shakllar {"Medeo" sport majmui, 1951, 1971—721971–72 yillarda rekonstruksiya qilingan, meʼmorlar V.Katsev, A.Qaynarboyev va boshqalar; Shevchenko (hozirzi [[Aqtau]]) shahrining meʼmoriy majmuasi; Olmaotadagi „Qozogʻiston“ mehmonxonasi, 1978, meʼmorlar Yu.Ratushniy, L.Uxobotov] yaratildi. [[1935-yil]] Qozogʻiston Meʼmorlar uyushmasi tuzilgan.

19-asrda [[qozoqlar]] hayoti aks ettirilgan tasviriy sanʼat asarlari yaratila boshladi (Ch.Valixonov, T.G.Shevchenkoning rasm va akvarellari, V.V.Vereshchagin rasmlari). 20-asrning 20—3020–30-yillarida milliy rassom va grafiklar (A.Toshboyev, H. va Q.Xojikov va boshqalar) yetishib chiqdi. 40—5040–50-yillarda tasviriy sanʼatning barcha turlari, jumladan, rangtasvir sanʼati rivojlandi (A.Ismoilov, A.Kasteyev, A.Cherkas-skiy, M.Lizogub). 1960—701960–70-yillarda M.S.Kenboyev, K.T. Teljonov, K.M.Shayahmetov, S.A.Aytboyev, S.Mambeyev kabi rassomlar, X.I.Navroʻzboyev, B.A.Tulekov, T.S.Doʻstmahambetov kabi haykaltaroshlar, R.Saxi, Ye.Sidorkin kabi grafiklar, L.Xojikova, R.Sansenbin kabi amaliy-bezak sanʼati ustalari va boshqalar yetishib chiqsi. [[1940-yil]] Q.Rassomlar uyushmasi tuzilgan.

Teatr sanʼati unsurlari qadimdan xalq marosimlarida, sayillarda koʻrsatilgan tomoshalarda, [[masxarabozlik]], oqinlarning aytishuvlarida mavjud boʻlgan. 20-asrning 20-yillaridan [[Semey]], [[Qoʻstanay]], [[Petropavlovsk]]da havaskorlik truppalari tuzildi. [[1922-yil]] [[Orenburg]]da Qozoqxalq maorif instituti huzurida birinchi doimiy teatr toʻgaragi tashkil etildi. [[1926-yil]] [[Qiziloʻrda]]da birinchi professional qozoq teatri ochilib, u 1928-yil Olmaotaga koʻchirildi ([[1961-yil]]dan M.Avezov nomidagi Qozoq drama teatri). [[1930-yil]]larda M.Oqinjonovning „Isatoy va Mahambet“, M.Avezovning „Tungi momaqaldiroq“, Gʻ.Musrepovning „Omongeldi“ pyesalari, shuningdek, S.Sayfullin, B.Maylin, J.Shanin, A.Tojiboyev, Sh.Husainov, A.Abishevlarning zamonaviy mavzudagi pyesalari sahnalashtirildi. [[Ikkinchi jahon urushi]] yillari qozoq teatrlari sahnalarida vatanparvarlik ruhidagi tarixiy, folklor asarlar namoyish etildi. 1940—501940–50-yillar qozoq teatri uchun mahorat oshirish yoʻlida betinim izlanish davri boʻldi, tarixiy va zamonaviy mavzularda Gʻ.Mustafinning „Millioner“, A.Tojiboyevning „Yashnayver, choʻl“, „Mayra“, S.Muqonovning „Choʻqon Valixonov“, M.Avezovning „Yenlik va Kebek“, K.Muhammadjonovning „Telpak tagidagi boʻrivachcha“ asarlari muvaffaqiyatli sahnalashtirildi. Qozogʻiston teatr sanʼati rivojiga Sh.Aymanov, S.Qojamqulov, Q.Quanishpayev, R.Qoʻychiboyeva, X.Bukeyeva, S.Murodova, S.Maykanova, Ye.Umirzaqov, Q. Badirov, I.Nogʻayboyev, Sh.Jandarbekova, B. Rimova va boshqalar katta hissa qoʻshdilar.

== Oʻzbekiston —– Qozogʻiston munosabatlari ==

* [http://sayokhat.wordpress.com/ Sayoxat znachit puteshestvie] —– Oʻzbekiston, Qozogʻiston va Turkmaniston tasvirlari.