|
| raqamli identifikator =
| Commons turkumi =
}}<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->'''Termiz''' — [[Surxondaryo viloyati]]dagi [[shahar]]. Viloyat markazi. [[Amudaryo]]ning oʻng [[sohil]]ida, Oʻzbekistonning [[janub|jan.]] qismida, [[Afgʻoniston]] [[chegara]]siga yaqin, oʻrtacha 310 m [[mutlaq balandlik|balandlik]]da joylashgan. Xalqaro daryo [[port]]i. [[Temir yoʻl stansiyasi]]. [[Toshkent]]dan 708 km. [[Maydon]]i 27,8 km². [[Aholi]]si 119,6 ming kishi (2004). [[Iqlim|Iqlim]]i [[kontinental iqlim|kontinental]], issiq va quruq, [[yoz]]i jazirama issiq (Oʻzbekistondagi eng issiq shahar —– eng yuqori temperatura 49,5°, 1914 y.yil 21 iyunda qayd etilgan), qishi iliq va qisqa. Yillik oʻrtacha temperatura 16—1816–18°. [[Yanvar|Yanv.]]ning oʻrtacha [[temperatura]]si 2,8—38–3,6, [[iyul]]niki 28—3228–32°. Baʼzida, [[qish]]da sovuq —– 20° va undan ham past boʻladi. Yillik [[yogʻinlar|yogʻin]] 133 mm.<ref>Qurbonov, Xolli; Botirov, Ismoil. "{{PAGENAME}}" ''[[OʻzME]]''. [http://n.ziyouz.com/books/uzbekiston_milliy_ensiklopediyasi/O'zbekiston%20Milliy%20Ensiklopediyasi%20-%20T%20harfi.pdf T-harfi] Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
Arxeologik topilmalar, [[arab tili|arab]] va [[yunon tili|yunon]] [[manbalar]]ida keltirilgan maʼlumotlar Termizning Sharqdagi qad. shaharlardan biri ekanligidan dalolat beradi. Shaharning qulay geografik oʻrni, strategik ahamiyatga molik joyda boʻlganligi, [[sharq]]ni [[gʻarb]], jan.ni [[shimol]] bilan bogʻlovchi [[savdo]] chorrahasida barpo etilishi, uning tez surʼatlar bilan [[rivojlanish]]iga zamin yaratgan. [[Buyuk ipak yoʻli]]nint muhim bir tarmogʻi ham T.Termiz orqali oʻtgan.
Qad. Sharq [[sivilizatsiya]]sining shakllanishida Termizning oʻziga xos oʻrni bor. Koʻxna Termizning [[qalʼa]] qismida olib borilgan arxeologik izlanishlar natijalari va yozma manbalarning tahliliga koʻra shaharga [[milod|mil.]] av. 1ming yillikning oʻrtalarida asos solingan. T. [[Sugʻd]]iyona, [[Xorazm]], [[Margʻiyona]] va [[Parfiya]] [[davlat]]lari bilan [[madaniyat|madaniy]] va [[savdo]] [[aloqa]]larini oʻrnatgan. Topilmalarga qaraganda shaharning Hindiston bilan madaniy va savdo aloqalari ham juda faol va uzviy boʻlgan.
[[Mil. av. IV asr|Mil. av. 4]]—–[[Mil. av. III asr|3-asr]]larda 10 ga maydonni egallagan Termizning qad. qalʼasi oʻrnida aholi manzili boʻlgan. [[Hofizi Abru]]yning yozishicha, shahar [[nom]]i "Taramastxa" (baqtriycha "narigi sohildagi manzil") soʻzidan olingan boʻlib, asrlar davomida turlicha atalib kelgan (mas., Antioxiya, Demetrias, Tarmid, Tarmiz, Tami, Tamo), [[X asr|10-asr]]dan T.Termiz deb atala boshlagan.
T.Termiz mil. av. 3—3–[[mil. av. II asr|2-asr]]larga kelib [[Baqtriya]]ning eng rivojlangan, [[siyosat|siyosiy]], [[iqtisodiyot|iqtisodiy]] va madaniy markazlaridan biriga aylandi. [[Ashyoviy dalil]]larga koʻra bu davrlarda shaharda [[meʼmorlik]] va [[hunarmandchilik]]ning bir qancha sohalari ([[kulolchilik]], [[degrezlik]] va metallsozlik, [[shisha]]<nowiki />sozlik), [[Salavkiylar]], [[Yunon-Baqtriya podsholigi|YunonBaqtriya]] [[shoh]]lari [[tovar]][[pul]] [[muomala]]si [[Movarounnahr]]ning boshqa shaharlariga qaraganda ancha oldin rivojlanganligidan dalolat beradi.
Termiz shahrining gullab yashnagan davri [[Kushonlar davlati|Kushonlar]] hukmronligi davriga toʻgʻri keladi. Bu davrda T. hududiy jihatdan kengayib, Shim. Baqtriyaning yirik shahriga aylangan. Shaharda shu davrga oid meʼmorlik va hunarmandchilik [[bino]]lari va namunalari, turli nafis [[sopol]] va shisha idishlar, fil suyagi, qimmatbaho metall va [[qimmatbaho toshlar|toshlar]]dan tayyorlangan [[zargarlik]] buyumlari kabi topilmalarning koʻplab qayd qilinishi buning dalilidir. Mas., [[Dalvarzintepa]]dan topilgan va fil suyaklaridan yasalgan [[shaxmat]] donalari ([[fillar|fil]] va [[hoʻkiz]]<nowiki />zebu shaklida) xrz. kunda yer yuzida aniqlangan eng qad. shaxmat donalari ([[milod|mil.]] [[II asr|2-asr]]) xisoblanadi. Oʻsha davrda T. Kushonlar davlatining muhim shahri va [[buddizm]]nint markazlaridan biri boʻlgan. ▼
Shaharni Termizshoxlar [[idora]] qilgan. Oʻsha davrda T. [[Termizshohlar|Termizshoxlar]] hokimligining [[poytaxt]]i boʻlib turgan. [[Oʻrta Osiyo (arab istilosi)|Arablar bosib olgan davr]]da ([[686]]—[[704]]) T. 70 gektarga yaqin maydonni egallagan, [[toʻrtburchak]] shaklidagi qalʼadan iborat boʻlgan. [[X asr|10-asr]]da yozilgan "[[Hudud ul-Olam|Hudud ulOlam]]" [[asar]]ida T. "Jayxun boʻyidagi kurkam va obod shahar. Qalʼasi daryo boʻyida, ulkan [[bozor]]i mashhur, Xuttalon va [[Chagʻoniyon]] ahli shu yerda savdo qiladi", deb taʼriflangan. ▼
▲Termiz shahrining gullab yashnagan davri [[Kushonlar davlati|Kushonlar]] hukmronligi davriga toʻgʻri keladi. Bu davrda T.Termiz hududiy jihatdan kengayib, Shim. Baqtriyaning yirik shahriga aylangan. Shaharda shu davrga oid meʼmorlik va hunarmandchilik [[bino]]lari va namunalari, turli nafis [[sopol]] va shisha idishlar, fil suyagi, qimmatbaho metall va [[qimmatbaho toshlar|toshlar]]dan tayyorlangan [[zargarlik]] buyumlari kabi topilmalarning koʻplab qayd qilinishi buning dalilidir. Mas., [[Dalvarzintepa]]dan topilgan va fil suyaklaridan yasalgan [[shaxmat]] donalari ([[fillar|fil]] va [[hoʻkiz]]<nowiki />zebu shaklida) xrz. kunda yer yuzida aniqlangan eng qad. shaxmat donalari ([[milod|mil.]] [[II asr|2-asr]]) xisoblanadi. Oʻsha davrda T.Termiz Kushonlar davlatining muhim shahri va [[buddizm]]nint markazlaridan biri boʻlgan.
10—[[XII asr|12-asr]] Boshlarida T. ravnaq topgan. [[Toxariston]]ning yirik shahri, hunarmandchilik va savdo markaziga aylangan. Bu davrda T. hududi 500 ga dan optik, maydonni egallagan. Shaharda bir qancha mahobatli binolar barpo etilgan. Shulardan Eski shahar qismida [[Termizshohlar saroyi]] saklanib qolgan. ▼
Shaharda [[temirchilik]], shishasozlik, kulolchilik rivojlangan. T.da tayyorlangan hunarmandchilik buyumlariga talab yuqori boʻlgan. Shaharda oʻnlab [[karvonsaroy]]lar faoliyat koʻrsatgan. Oʻsha davrda T. yirik madaniyat va [[ilm]][[fan]] markazi sifatida ham nom qozongan. Termizlik olimu [[ulamo]]lar [[oʻrta asr]] Sharqining [[fan]], madaniyat va [[maʼrifat]]iga oʻz hissasini qoʻshgan. ▼
T. vaqtvaqti bilan [[Gʻaznaviylar davlati|Gʻaznaviylar]], [[Qoraxoniylar davlati|Qoraxoniylar]], [[Qoraxitoylar davlati|Qoraxitoylar]], [[Saljuqiylar davlati|Saljuqiylar]], [[Xorazmshohlar davlati|Xorazmshohlar davlatlari]] tarkibida boʻlgan. [[1220]] yilda T. [[moʻgʻullar]] tomonidan vayron qilib tashlangan. [[Sharafuddin Ali Yazdiy|Sharafudsin Ali Yazdiy]]ning "[[Zafarnoma (asar)|Zafarnoma]]" asarida qayd qilinishicha, T. aholisi moʻgʻullarga qattik, qarshilik koʻrsatgan va shu bois shahar "Madinat urrijol" ("[[Mardlar]] shahri") deb ham atalgan. [[Moʻgʻullar istilosi]]dan soʻng , [[XIV asr|14-asr]]da T. [[Surxondaryo (daryo)|Surxondaryo]] sohiliga yaqin joyda yangidan qad. koʻtardi. Shahar oʻz oʻrnini bir necha bor oʻzgartirsada, asrlar davomida oʻz nomini Tarmita, AntioxiyaTarmita, Tarmiz, Tirmiz, Termiz koʻrinishlarida saklab kelgan. ▼
▲Shaharni Termizshoxlar [[idora]] qilgan. Oʻsha davrda T.Termiz [[Termizshohlar|Termizshoxlar]] hokimligining [[poytaxt]]i boʻlib turgan. [[Oʻrta Osiyo (arab istilosi)|Arablar bosib olgan davr]]da ([[686]] —–[[704]]) T.Termiz 70 gektarga yaqin maydonni egallagan, [[toʻrtburchak]] shaklidagi qalʼadan iborat boʻlgan. [[X asr|10-asr]]da yozilgan "[[Hudud ul-Olam|Hudud ulOlam]]" [[asar]]ida T.Termiz "Jayxun boʻyidagi kurkam va obod shahar. Qalʼasi daryo boʻyida, ulkan [[bozor]]i mashhur, Xuttalon va [[Chagʻoniyon]] ahli shu yerda savdo qiladi", deb taʼriflangan.
[[Amir Temur]] Movarounnahrni egallagach ([[1370]]), T. Surxondaryo [[voha]]si bilan birga [[Temuriylar davlati|Temur davlati]] tarkibiga kirdi. 1407 yilda [[Temuriylar|Temuriy]] [[Xalil Sulton]] farmoni bilan daryo sohilidagi T. qalʼasi qayta tiklandi. Koʻp oʻtmay oʻz [[tanga]]larini zarb etadigan katta shaharga aylandi. [[1504]]—[[1505|05]] yillarda shaharni [[Shayboniyxon]] egalladi. Keyinchalik turli [[sulola]]lar tasarrufida boʻlib, [[XVIII asr|18-asr]]ning 2yarmida shahar oʻzaro [[urush]]lar natijasida butunlay vayron qilingan. Faqat, uning atrofidagi Pattakesar va Solihobod [[qishloq|qishlok]]lari saklanib qolgan. ▼
▲10—10–[[XII asr|12-asr]] Boshlarida T.Termiz ravnaq topgan. [[Toxariston]]ning yirik shahri, hunarmandchilik va savdo markaziga aylangan. Bu davrda T.Termiz hududi 500 ga dan optik, maydonni egallagan. Shaharda bir qancha mahobatli binolar barpo etilgan. Shulardan Eski shahar qismida [[Termizshohlar saroyi]] saklanib qolgan.
1894 y. Term iz xarobalaridan 8 km narida joylashgan Pattakesar qishlogʻida [[ruslar]]ning mahalliy aholi tomonidan "Tuproqqoʻrgʻon" deb nomlangan qalʼa [[istehkom]]i [[qurilish|qurilgan]]. Xoz. T. shu Tuproqqoʻrgʻon atrofida bunyod etilgan. 1916 y. [[Buxoro]]—[[Qarshi]]—Termiz [[temir yoʻl]] qurilish munosabati bilan T.ning iqtisodiy mavqei oʻsdi. ▼
▲Shaharda [[temirchilik]], shishasozlik, kulolchilik rivojlangan. T.daTermizda tayyorlangan hunarmandchilik buyumlariga talab yuqori boʻlgan. Shaharda oʻnlab [[karvonsaroy]]lar faoliyat koʻrsatgan. Oʻsha davrda T.Termiz yirik madaniyat va [[ilm]][[fan]] markazi sifatida ham nom qozongan. Termizlik olimu [[ulamo]]lar [[oʻrta asr]] Sharqining [[fan]], madaniyat va [[maʼrifat]]iga oʻz hissasini qoʻshgan.
Oʻzbekistonni [[qoʻsh]]ni [[Afgʻoniston]], [[Pokiston]], [[Hindiston]] va boshqa davlatlar bilan bogʻlovchi yoʻl T. orqali oʻtishi shaharning siyosiy va iqtisodiy hayotida muhim oʻrin egallaydi. ▼
▲T.Termiz vaqtvaqti bilan [[Gʻaznaviylar davlati|Gʻaznaviylar]], [[Qoraxoniylar davlati|Qoraxoniylar]], [[Qoraxitoylar davlati|Qoraxitoylar]], [[Saljuqiylar davlati|Saljuqiylar]], [[Xorazmshohlar davlati|Xorazmshohlar davlatlari]] tarkibida boʻlgan. [[1220]] yilda T.Termiz [[moʻgʻullar]] tomonidan vayron qilib tashlangan. [[Sharafuddin Ali Yazdiy|Sharafudsin Ali Yazdiy]]ning "[[Zafarnoma (asar)|Zafarnoma]]" asarida qayd qilinishicha, T.Termiz aholisi moʻgʻullarga qattik, qarshilik koʻrsatgan va shu bois shahar "Madinat urrijol" ("[[Mardlar]] shahri") deb ham atalgan. [[Moʻgʻullar istilosi]]dan soʻng , [[XIV asr|14-asr]]da T.Termiz [[Surxondaryo (daryo)|Surxondaryo]] sohiliga yaqin joyda yangidan qad. koʻtardi. Shahar oʻz oʻrnini bir necha bor oʻzgartirsada, asrlar davomida oʻz nomini Tarmita, AntioxiyaTarmita, Tarmiz, Tirmiz, Termiz koʻrinishlarida saklab kelgan.
T.da dastlabki [[arxeologik qazish]]ma ishlari B.P.Denike (1926—27), [[Masson Mixail Yevgenyevich|M.Ye. Masson]] rahbarligidagi [[Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasi]] (1936—38) tomonidan olib borilgan. Eski T.da arxeologik qazishma ishlari keyinchalik Sh.Pidayev, T.Annayev tomonidan davom ettirilib, shahar [[tarix]]i yanada oydinlashtirildi. ▼
▲[[Amir Temur]] Movarounnahrni egallagach ([[1370]]), T.Termiz Surxondaryo [[voha]]si bilan birga [[Temuriylar davlati|Temur davlati]] tarkibiga kirdi. 1407 yilda [[Temuriylar|Temuriy]] [[Xalil Sulton]] farmoni bilan daryo sohilidagi T.Termiz qalʼasi qayta tiklandi. Koʻp oʻtmay oʻz [[tanga]]larini zarb etadigan katta shaharga aylandi. [[1504]] —–[[1505|05]] yillarda shaharni [[Shayboniyxon]] egalladi. Keyinchalik turli [[sulola]]lar tasarrufida boʻlib, [[XVIII asr|18-asr]]ning 2yarmida shahar oʻzaro [[urush]]lar natijasida butunlay vayron qilingan. Faqat, uning atrofidagi Pattakesar va Solihobod [[qishloq|qishlok]]lari saklanib qolgan.
1933 yilda T.da birgina [[paxta tozalash sanoati|paxta tozalash]] [[zavod|zd]]i va yana bir necha [[ustaxona]]lar boʻlgan. Keyinchalik va ayniqsa, [[mustaqillik]] yillarida, [[sanoat]], qurilish, [[yengil sanoat|yengil]], [[oziq-ovqat sanoati|oziqovqat]] va boshqa [[korxona]]lar ishga tushdi. Obodonlashtirish va koʻkalamzorlashtirish ishlari yaxshilandi. Shaharda yangi [[temir yoʻl vokzali]] qurildi. [[Amfiteatr]], arxeologiya muzeyi, [[sanʼat]] [[kollej]]i, [[akademik litsey]], [[tadbirkorlik|tadbirkorlar]] markazi, markaziy [[stadion]], "Delfin" suzish havzasi, [[kurash]] saroyi, [[tennis]] [[kort]]i, "Alpomish" majmuasi, markaziy bozor, "Termizning 2500 yilligi" nomli [[xiyobon]] bor; [[shoshilinch tibbiy yordam|shoshilinch tibbiy]] markaz qurilib ishga tushirildi. ▼
▲1894 y. Term iz xarobalaridan 8 km narida joylashgan Pattakesar qishlogʻida [[ruslar]]ning mahalliy aholi tomonidan "Tuproqqoʻrgʻon" deb nomlangan qalʼa [[istehkom]]i [[qurilish|qurilgan]]. XozHoz. T.Termiz shu Tuproqqoʻrgʻon atrofida bunyod etilgan. 1916 y. [[Buxoro]] —–[[Qarshi]] —Termiz–Termiz [[temir yoʻl]] qurilish munosabati bilan T.ningTermizning iqtisodiy mavqei oʻsdi.
T.da jami 2500 dan ziyod korxona boʻlib, mikrofirmalar, kichik va oʻrta korxonalar, chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonalardir. Paxta tozalash, [[qurilish materiallari]] ishlab chiqarish., yengil va oziq-ovqat sanoati muhim oʻrin tutadi. ▼
▲Oʻzbekistonni [[qoʻsh]]ni [[Afgʻoniston]], [[Pokiston]], [[Hindiston]] va boshqa davlatlar bilan bogʻlovchi yoʻl T.Termiz orqali oʻtishi shaharning siyosiy va iqtisodiy hayotida muhim oʻrin egallaydi.
T.da unt, 8 ta kollej (sanʼat, iktisod, ijtimoiyiqtisodiy, [[pedagogika|ped.]], [[tibbiyot]], bank ishi, [[maishiy xizmat]] koʻrsatish, oziq-ovqat sanoati kollejlari) bor. Akad. va fizikamat, [[litsey]]lari faoliyat koʻrsatadi. 2003/04 oʻquv yilida shaharda 16 [[umumiy taʼlim]], 2 tayanch, 1 [[boshlangʻich maktab]]lari ishladi. ▼
▲T.daTermizda dastlabki [[arxeologik qazish]]ma ishlari B.P.Denike ( 1926—271926–27), [[Masson Mixail Yevgenyevich|M.Ye. Masson]] rahbarligidagi [[Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasi]] ( 1936—381936–38) tomonidan olib borilgan. Eski T.daTermizda arxeologik qazishma ishlari keyinchalik Sh.Pidayev, T.Annayev tomonidan davom ettirilib, shahar [[tarix]]i yanada oydinlashtirildi.
Oʻquvchilar [[saroy (qasr)|saroy]]i, [[bola]]lar va oʻsmirlar sport maktabi faoliyat koʻrsatadi. [[Surxondaryo viloyat oʻlkashunoslik muzeyi|Viloyat oʻlkashunoslik muzeyi]], [[Termiziy al-Hakim|Hakim atTermiziy]] meʼmoriy majmuasidagi "Meros" tarmoq muzeyi bor. OʻzR Prezidenti [[Islom Karimov|I.A.Karimov]]ning [[loyiha]]si va tashabbusi bilan T.ning 2500 yilligini aks ettiruvchi Surxondaryo arxeologiya muzeyi bunyod etildi; viloyat [[musiqali drama]], [[Surxondaryo qoʻgʻirchoq teatri|qoʻgʻirchoq teatrlari]] ishlab turibdi. 4 shahar [[kutubxona]]si hamda 2 tarmoq kutubxonasi mavjud. [[Hayvonot bogʻlari|Hayvonot bogʻi]] bor (qarang [[Termiz hayvonot bogʻi]]). ▼
▲1933 yilda T.daTermizda birgina [[paxta tozalash sanoati|paxta tozalash]] [[zavod|zd]]i va yana bir necha [[ustaxona]]lar boʻlgan. Keyinchalik va ayniqsa, [[mustaqillik]] yillarida, [[sanoat]], qurilish, [[yengil sanoat|yengil]], [[oziq-ovqat sanoati|oziqovqat]] va boshqa [[korxona]]lar ishga tushdi. Obodonlashtirish va koʻkalamzorlashtirish ishlari yaxshilandi. Shaharda yangi [[temir yoʻl vokzali]] qurildi. [[Amfiteatr]], arxeologiya muzeyi, [[sanʼat]] [[kollej]]i, [[akademik litsey]], [[tadbirkorlik|tadbirkorlar]] markazi, markaziy [[stadion]], "Delfin" suzish havzasi, [[kurash]] saroyi, [[tennis]] [[kort]]i, "Alpomish" majmuasi, markaziy bozor, "Termizning 2500 yilligi" nomli [[xiyobon]] bor; [[shoshilinch tibbiy yordam|shoshilinch tibbiy]] markaz qurilib ishga tushirildi.
T.da 18 [[gazeta]] chiqariladi, 3 [[telestudiya]] eshittirishlar olib boradi. Shahar markaziy [[kasalxona]]si (165 oʻrin), [[yuqumli kasalliklar]] kasalxonasi (130 oʻrin), bolalar va kattalar, [[tish]] davolash [[poliklinika]]lari, shahar [[Bolalar bogʻchasi|bolalar sanatoriybogʻchasi]] va boshqa tibbiy muassasalarda 211 vrach, 700 ga yaqin oʻrta tibbiy xodim xizmat kiladi. Undan [[tashqari]], viloyatga karashli 3 ta kasalxona, viloyat [[tugʻruqxona]]si, [[shoshilinch tibbiy yordam]] markazi, bolalar kasalxonasi, [[onkologiya]], [[koʻz kasalliklari]] kasalxonalari, [[endokrinologiya]], [[sil]] kasalliklari, teritanosil kasalliklari, narkologiya, [[asab kasalliklari]] [[dispanser]]lari, "Ona va bola" va "Reproduktiv salomatlik" markazlari, viloyat qon quyish markazi faoliyat koʻrsatadi. Taʼlim muassasalarida, mahallalarda bolalar sportini rivojlantirish darajasini oshirish maqsadida tegishli tadbirlar amalga oshirilmoqda. T.da islom dini arboblaridan Hakim atTermiziy, Shaxobuddin Sobir Termiziy, Muhammad ibn Hamid Termiziy, Abu Bakr Varroq Termiziy kabi olimlar yashab oʻtishgan. T.da 1999 yilda [[Alpomish]] [[doston]]ining 1000 yilligi, 2002 yilda xalqaro miqyosda T.ning 2500 yillik yubileyi oʻtkaziddi.<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri --> ▼
▲T.daTermizda jami 2500 dan ziyod korxona boʻlib, mikrofirmalar, kichik va oʻrta korxonalar, chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonalardir. Paxta tozalash, [[qurilish materiallari]] ishlab chiqarish., yengil va oziq-ovqat sanoati muhim oʻrin tutadi.
▲T.daTermizda unt, 8 ta kollej (sanʼat, iktisod, ijtimoiyiqtisodiy, [[pedagogika|ped.]], [[tibbiyot]], bank ishi, [[maishiy xizmat]] koʻrsatish, oziq-ovqat sanoati kollejlari) bor. Akad. va fizikamat, [[litsey]]lari faoliyat koʻrsatadi. 2003/04 oʻquv yilida shaharda 16 [[umumiy taʼlim]], 2 tayanch, 1 [[boshlangʻich maktab]]lari ishladi.
▲Oʻquvchilar [[saroy (qasr)|saroy]]i, [[bola]]lar va oʻsmirlar sport maktabi faoliyat koʻrsatadi. [[Surxondaryo viloyat oʻlkashunoslik muzeyi|Viloyat oʻlkashunoslik muzeyi]], [[Termiziy al-Hakim|Hakim atTermiziy]] meʼmoriy majmuasidagi "Meros" tarmoq muzeyi bor. OʻzR Prezidenti [[Islom Karimov|I.A.Karimov]]ning [[loyiha]]si va tashabbusi bilan T.ningTermizning 2500 yilligini aks ettiruvchi Surxondaryo arxeologiya muzeyi bunyod etildi; viloyat [[musiqali drama]], [[Surxondaryo qoʻgʻirchoq teatri|qoʻgʻirchoq teatrlari]] ishlab turibdi. 4 shahar [[kutubxona]]si hamda 2 tarmoq kutubxonasi mavjud. [[Hayvonot bogʻlari|Hayvonot bogʻi]] bor (qarang [[Termiz hayvonot bogʻi]]).
▲T.daTermizda 18 [[gazeta]] chiqariladi, 3 [[telestudiya]] eshittirishlar olib boradi. Shahar markaziy [[kasalxona]]si (165 oʻrin), [[yuqumli kasalliklar]] kasalxonasi (130 oʻrin), bolalar va kattalar, [[tish]] davolash [[poliklinika]]lari, shahar [[Bolalar bogʻchasi|bolalar sanatoriybogʻchasi]] va boshqa tibbiy muassasalarda 211 vrach, 700 ga yaqin oʻrta tibbiy xodim xizmat kiladi. Undan [[tashqari]], viloyatga karashli 3 ta kasalxona, viloyat [[tugʻruqxona]]si, [[shoshilinch tibbiy yordam]] markazi, bolalar kasalxonasi, [[onkologiya]], [[koʻz kasalliklari]] kasalxonalari, [[endokrinologiya]], [[sil]] kasalliklari, teritanosil kasalliklari, narkologiya, [[asab kasalliklari]] [[dispanser]]lari, "Ona va bola" va "Reproduktiv salomatlik" markazlari, viloyat qon quyish markazi faoliyat koʻrsatadi. Taʼlim muassasalarida, mahallalarda bolalar sportini rivojlantirish darajasini oshirish maqsadida tegishli tadbirlar amalga oshirilmoqda. T.daTermizda islom dini arboblaridan Hakim atTermiziy, Shaxobuddin Sobir Termiziy, Muhammad ibn Hamid Termiziy, Abu Bakr Varroq Termiziy kabi olimlar yashab oʻtishgan. T.daTermizda 1999 yilda [[Alpomish]] [[doston]]ining 1000 yilligi, 2002 yilda xalqaro miqyosda T.ningTermizning 2500 yillik yubileyi oʻtkaziddi.<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
Ushbu qarorlar asosida 2002 yil 2 aprelda oʻzining 2500 yillik yoshini nishonlagan Termiz shahri koʻplab katta voqealar va larzalarni boshidan kechirgan. Butun tarixi davomida Termiz Markaziy Osiyo xalqlari madaniy taraqqiyoti va oʻzbek xalqi davlatchiligi tarixida muhim rol oʻynagan. «Buyuk Ipak Yoʻli»ning asosiy chorrahalaridan biri sifatida dunyo sivilizatsiyasi rivojiga sezilarli darajada hissa qoʻshgan qadim shahardir. Buddizm dinining va u bilan bogʻliq boʻlgan memorchilik anʼanalarining Xitoy va Uzoq Sharq mamlakatlariga tarqalishi ham aynan Termiz orqali yuz bergan.
Koʻhna Termiz obidalari oʻzining takrorlanmasligi bilan hamisha qadimgi davr mualliflari, ilk oʻrta asr Xitoy sayyohlari va musulmon davri tarixchilarining diqqat-markazida boʻlib keldi.
Termiz haqidagi qimmatli yozma maʼlumotlar VII asrda Xitoy sayyohi, buddizm monaxi Syuan Tzyan yozmalarida; IX—XIX–X asrlar arab muarrixlari Ibn Xoʻrdodbeh, Ibn Xavqal, Maqdisiy, Istahriy asarlarida; grek, arman, xitoy, fors, arab manbalarida; qadimiy «Shohnoma» dostonida, ulugʻ alloma Abu Rayhon Beruniy, arab sayyohi Ibn Battuta, Ispaniya elchisi Ryui Gonsales de Klavixo, venger sharqshunosi Herman Vamberilar asralarida, oʻrta asr mutafakkirlari Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Muhammad Bobur, Hofiz Abru, Anvariy, Hofizi Tanish Buxoriy, Davlatshoh Samarqandiy asarlarida berilgan. Termiz tarixini oʻrganishga qiziqish ayniqsa XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridan yanada kuchaydi. Arxeolog olimlardan V. V. Bartold, D. N. Logofet, N. A. Mayev, V. V. Krestovskiy, I. V. Mushketov, A. A. Semenov, M. E. Masson, V. A. Shishkin, T. V. Grek, B. N. Kostalskiy, B. B. Piotrovskiy, V. A. Vyatkin, D. D. Bukinich, B. N. Zasipkin, L. A. Albaum, G. A. Pugachenkova, E. V. Rtveladze, Ya. Gʻulomov, A. A. Asqarov va boshqalar Termizni shaxsan oʻrgandilar va ilmiy xulosalari bilan shahar tarixini boyitdilar.
Koʻhna Termiz tarixini oʻrganishda 1926—19271926–1927 yillarda professor Denike boshliq Moskvaning Sharq xalqlari madaniyati muzeyi ekspeditsiyasi, 1936—19391936–1939 yillarda professor M. E. Masson rahbarligidagi Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasi, 1961 yili B. Ya. Staviskiy boshchiligidagi Sharq xalqlari muzeyi va Davlat Ermitaji arxeologik ekspeditsiyasi, 1959 yildan professor G. A. Pugachenkova boshliq Oʻzbekiston Respublikasi Sharqshunoslik instituti ekspeditsiyasi, 1972 yildan professor V. M. Masson boshchiligidagi Oʻzbekiston Respublikasi FA Arxeologiya Institutining Baqtriya ekspeditsiyasi, 1980 yildan akademik A. A. Askarov boschiligidagi kompleks ekspeditsiyasi, 1993 yildan professor T. Shirinov boshchiligidagi Oʻzbekiston Respublikasi FA Arxeologiya Institutining Pyer Lerish boshchiligidagi Fransiya Ilmiy tadqiqotlar Instituti Milliy Markazi va Kyudzo Kato boshchiligidagi Yaponiyaning Buyuk Ipak Yoʻli Akademiyasi bilan hamkorlikda olib borayotgan ekspeditsiyalari katta ahamiyatga ega boʻldi. Natijada, miloddan avvalgi I ming yillik ortalaridan tortib, XVII asrga qadar Termiz shahri xalqlarining moddiy va maʼnaviy madaniyatini yorituvchi koʻplab arxeologik dalillar qoʻlga kiritildi. Mazkur ekspeditsiyalar tarkibida Termiz Davlat Universitetining arxeolog olimlari ham faol ishtirok etib kelmoqdalar.
Rivoyatlarga koʻra, Termizni miloddan avvalgi VII asrda Baqtriyaning birinchi podshosi Zaroastr bunyod etgan. Miloddan avvalgi VI asrda bu yerlarni bosib olgan Eron Ahamoniylari Termizni juda koʻhna shahar deb taʼriflashgan. Shahar Aleksandr Makedonskiy bosqiniga qadar Ahamoniylar davlatiga boʻysungan.
Termizning tarixiga kirgan ilk nomlaridan biri Taramasta —– Taramata (baqtrcha —– daryo qirgʻogʻi) boʻlgan. MIloddan avvalgi 327 yili Aleksandr Makedonskiy Termizni zabt etib, shaharni oʻz nomi bilan Aleksandriya deb ataydi. Aleksandr Makedonskiy hukmronligi tugaganidan keyin Grek-Baqtriya davlatining asoschisi Demetriy shaharga Demetris nomini beradi. Miloddan avvalga I asrda Grek-Baqtria davlatining kushonlar tomonidan tor-mor qilinishi munosabati bilan Termiz, yozma manbalarning guvohlik berishicha, Ta-limmi shahri deb Xitoy manbalarida esa, Tu-mi (Tami) deb atala boshlaydi.
Termiz asosan kushonlar davrida (mil. avv. I —– mil. III asrlar) yuksak rivojlanadi. Bu davrda Termiz Hindiston bilan gʻarb, shimol, sharq mamlakatlari bilan boʻgʻlaydigan savdo yoʻllaridagi yirik shaharga aylanadi. Termizda koʻplab budda ibodatxonalari va moʻla-maqbaralar quriladi.
V—VIV–VI asrlarda Termiz yuz bergan urushlar oqibatida goh eftaliylar hukmronligi, gohida eron sosoniylari hukmronligi ostida boʻldi. VII asrdab boshlab Termizni termizshohlar sulolasi boshqardi. 705 yili Termizni arab istilochilari zabt etdilar.
IX—XIIIX–XII asrlarda Termiz yirik feodal shahar sifatida maʼmuriy, savdo, hunarmandchilik va ilm-maʼrifat markaziga aylandi. Bu davrda shaharni oʻrab turgan istehkom devorning uzunligi 10 km ni tashkil etib, 9 ta darvozasi boʻlgan. Shu davrda Termizda dunyoga mashhur boʻlgan shoirlar, allomalar, muhaddislar, diniy va dunyoviy olimlar yetishib chiqdi.
IX—XIIIX–XII asrlarda Termiz Gʻaznaviylar, Saljuqiylar va Qoraxoniylar davlarlari tasarrufida boʻldi. 1206 yili Xorazmshoh Muhammad davlati ixtiyoriga oʻtdi. 1220 yili Chingizxon qoʻshinlari tomonidan 11 kunlik qamaldan song vayron qilindi.
XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Termiz eski oʻrnida emas, sharqroqda Sulton Saodat maqbarasi tevaragida yana rivojlandi. Temuriylar davlati tarkibiga oʻtgandan keyin u gullab-yashnaydi va Shahri gʻulgula nomini oldi.
|
