Parfiya: Versiyalar orasidagi farq

'''Parfiya''', Parfiya podsholigi — miloddan avvalgi taxminan 250 yilda Kaspiy dengi-ziningdengizining jan. va jan.-sharqiy tomonida vujudga kelgan kad. davlat. Miloddan avvalgi 1-asr oʻrtalarida Mesopotamiyadan Hindistongacha boʻlgan hududni oʻziga boʻysun-dirgan. P. milodiy 3-asrning 20-yillarigacha mavjud boʻlgan. Miloddan avvalgi taxminan 250 yil saklarning koʻchmanchi parnlar (daxlar) qabilasi Arshak (arshakiylar sulolasi asoschisi) boshchiligida Salavkiylar davlatidan ajrab chiqqan Parfiyo-na yoki P. satrapiyasiga bostirib kirganlar va P.ni, soʻngra qoʻshni Girkaniya viloyatini ishgʻol etganlar. Salavk II oʻz hokimiyatini qayta tiklash maqsadida olib borgan bir necha muvaffaqiyatsiz urinishlar (miloddan avvalgi 230— 227)dan soʻng P. da arshakiylar hukmronligini tan olishga majbur boʻlgan. 209 yil P.ni salavkiylar podshohi An-tiox III bosib olgan. Biroq Salavkiylar davlatining zaiflashganidan foy-dalanib P. tezda oʻz mustaqilligini tiklagan. Parnlar mahalliy parfyanlar (parfiyaliklar) bilan aralashib ularning madaniyati, tili va mahalliy diniy eʼtiqodlarini qabul qilishgan. Miloddan avvalgi taxminan 170—138/137 yillarda P. podshohi Mitridat I salavkiylarning sharqiy satrapiyalari va Yunon-Baqtriya podsholigining bir qismini (miloddan avvalgi taxminan 136 y,) bosib olgan. Miloddan avvalgi 1-asr boshida P.ning qudrati yanada ortib, Rim imperiyasining xavfli raqibiga aylangan. Miloddan avvalgi 53 yil P. Rim bilan toʻqnashib, Karri jangitsa. Krase qoʻmondonligi ostidagi Rim qoʻshi-nini butkul tormor etgan. Miloddan avvalgi 40-yilda P. Kichik Osiyoning deyarli butun hududini, Suriya va Falastinni zabt etgan. Bu Rimning Sharkdagi hukmronligiga taxdid solmoqda edi. Miloddan avvalgi 39— 37 yillarda rimliklar bu viloyatlar us-tidan oʻz hukmronliklarini tiklashgan. Tez orada P. ichki nizolar va koʻchmanchi alanlarning hujumlari natijasida ta-nazzulga uchray boshlagan. Bundan foy-dalangan rimliklar P.ning gʻarbiy viloyatlarini qattiq talon-toroj qilgan. Parfiyaliklar vaqtvaqti bilan rimliklar ustidan gʻalaba qozonib turgan boʻlsalarda, davlatni siyosiy tushkunlikdan qutqarib qololmaganlar. Margʻiyona, Sa-kaston, Girkaniya, Elimaida, Fors, Xa-rakena, Xatra shahri amalda mustakil edilar. Tashki va ichki nizolar mamlakatni holdan toydirgan. 224 yil vassal Fors (Persida) viloyati hokimi Ardashir (qarang [[Ardashir I]]) hal qiluvchi jangda Arta-bon V ni Ormizdagon tekisligida magʻ-lub etib P. davlatini tugatgan; P. asoschisi [[Ardashir I]] boʻlgan. Sosoniylar davlatit qoʻshib yuborilgan.

'''Parfiya podsholigining kuchayishi''', Antiox III vafotidan so`ngsoʻng Salavkalar davlati kuchsizlanib qoladi. Bu vaziyatdan foydalangan Parfiya shohi Mitridat I miloddan avvalgi (171–138) Midiya bilan Bobilni bosib olib miloddan avvalgi 141-yilda o`zinioʻzini «Bobil podshosi» deb e`loneʻlon qiladi.

Miloddan avvalgi 140–120-yillarda shimoldan saklarning xujumi boshlanib, Yunon-Baqtriya davlati ag`daribagʻdarib tashlanadi. Saklarning jangovar qismlari Parfiya qo`shinlariqoʻshinlari bilan ham to`qnashadilartoʻqnashadilar. Bu janglarda ikki Parfiya shohi halok bo`ladiboʻladi. Saklar Erimander, Xerirud daryolari oralig`idagioraligʻidagi viloyatga borib joylashadilar. Shundan boshlab bu viloyatni Sakiston deb ataydigan bo`ldilarboʻldilar.

Mitridat II (miloddan avvalgi 123–87) davrida Parfiya qo`shinlariqoʻshinlari salavkiy qo`shinlariniqoʻshinlarini yengib, Eron va Mesopotamiyani ishg`olishgʻol qiladilar. Mitridat II «ulug`ulugʻ shahanshoh» degan unvonga ega bo`ladiboʻladi. Parfiya qo`shinlariqoʻshinlari Kichik Osiyo va O`rtayerOʻrtayer dengizining sharqiy sohili chegaralarida rimliklar bilan to`qnashadilartoʻqnashadilar. Miloddan avvalgi 53-yilda mashhur sarkarda Krass boshliq Rim qo`shinlariqoʻshinlari bilan Parfiya podshosi Orod (miloddan avvalgi 55–37) qo`shinlariqoʻshinlari o`rtasidaoʻrtasida janglar boshlanib ketadi. Shu yili Karri shahri yaqinidagi dahshatli jangda rimliklar yengilib, sarkarda Krass halok bo`ladiboʻladi. Bu g`alabadangʻalabadan so`ngsoʻng parfiyonlar katta o`ljagaoʻljaga ega bo`libboʻlib, juda ko`pkoʻp rim askarlari asirga tushadi. Asirlar Marg`iyonagaMargʻiyonaga haydab ketilib o`shaoʻsha yerga joylashtiriladi.

Bu g`alabadangʻalabadan keyin Parfiya poytaxti Gekatompildan Mesopotamiyadagi Ktesifonga ko`chiriladikoʻchiriladi. Bu davrda Parfiya o`zoʻz kuch-qudratining eng baland cho`qqisigachoʻqqisiga ko`tariladikoʻtariladi. Parfiya qo`shinlariqoʻshinlari Sharqda Hind daryosigacha, g`arbdagʻarbda esa O`rtayerOʻrtayer dengizi va Kichik Osiyo chegarasigacha bo`lganboʻlgan yerlarni egallaydilar.

'''Parfiya podsholigining tushkunlikka uchrashi''', Miloddan avvalgi 40-yillardan boshlab rimliklar O`rtayerOʻrtayer dengizining sharqiy sohilidagi mamlakatlarda va Kichik Osiyoda o`zoʻz mavqeini qayta tiklab oladilar. Rim qo`shinlariqoʻshinlari Parfiya qo`shinlariniqoʻshinlarini Frot daryosi chap sohiliga surib chiqarishga muvaffaq bo`ladilarboʻladilar. Ammo rimliklarning miloddan avvalgi 38-yilda Midiyaga qilgan yurishlari mag`lubiyatmagʻlubiyat bilan tugaydi. Miloddan avvalgi I va milodning I–II asriaridagi ichki nizolar va to`xtovsiztoʻxtovsiz urushlar Parfiyani kuchsizlantirib qo`yadiqoʻyadi. Bu davrlarda Parfiyaga shimoldan alanlar bostirib kiradilar. Milodning II asrining birinchi yarmida rimliklar Mesopotamiyaga ikki bor bostirib kirib poytaxt Ktesifonni talab vayron qiladilar. Shundan keyin Rim bilan Parfiya o`rtasidagioʻrtasidagi kurash 200 yilcha davom etadi. Bu davr ichida Rim va Parfiya davlatlari kuchsizlanib parchalanishga yuz tutadi. Parfiya esa mayda davlatga bo`linibboʻlinib ketadi.

Milodiy III asrdan boshlab podsholikning janubi-g`arbidagigʻarbidagi Parsua viloyati yuksalib Sosoniy sulolasi asos solgan davlat tashkil topadi.

Shunday qilib, 500 yilcha umr ko`rgankoʻrgan Parfiya podsholigi ag`darilibagʻdarilib, uning o`rnidaoʻrnida Sosoniylar davlati tashkil topadi, '''Parfiyaning ijtimoiy tuzumi''', xo`jaligixoʻjaligi va madaniyati. Parfiya janubi-g`arbiygʻarbiy Osiyodagi yirik quldorlik davlatiaridan biri bo`lganboʻlgan. Davlat tepasida arshakiylar sulolasidan bo`lgarboʻlgar shoh o`tirganoʻtirgan. Shoh huzurida qabila aslzodalari va ruhoniylardan Iborat ikki alohida kengash bo`lganboʻlgan. o`lganoʻlgan shohning o`rnigaoʻrniga aka-uka va o`g`illaridanoʻgʻillaridan biri taxtga o`tqizilganoʻtqizilgan. Shoh davlat ahamiyatiga ega bo`lganboʻlgan masalalarni aslzoda va ruhoniylar kengashi bilan maslahatlashib hal etgan. Mamlakat aholisining asosiy qismini ozod dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlar va ziyolilar tashkil etgan, Parfiyada qulchilik ancha sust rivoj topgan edi. Solnomalarda qulning bolasi ham qul bo`libboʻlib qolishi ta`kidlangantaʻkidlangan. Qullar mehnatidan xo`jalikningxoʻjalikning hamma tarmoqlarida foydalanilgan. Parfiya aholisi to`rttoʻrt tabaqadan iborat bo`lganboʻlgan. Ular: 1. Zodagon jangchilar. 2. Yengil qurollangan suvoriylar. 3. Erkin jamoachi dehqonlar. 4. Qullar. Parfiya shohlarining asosiy kuchi qo`shinqoʻshin bo`lganboʻlgan. Parfiya qo`shininingqoʻshinining asosiy qismini qullar tashkil etgan.

Rim tarixchisi Pompey Trog: '''«Ularning qo`shinlariqoʻshinlari qullardan tashkil topgan, qullar olomoni ko`payibkoʻpayib bormoqda, chunki hech kim ularni ozod etolmaydi, hammasi qullar bo`libboʻlib tug`iladitugʻiladi. Ular shu qullarni o`zoʻz farzandlaridek ko`ribkoʻrib tarbiyalaydilar, ot minishga va o`qoʻq-yoy otishga o`rgatadilaroʻrgatadilar»''',– deb yozgan ekan.

Parfiyonlar Rim sarkardasi Antoniyga qarshi 50 000 suvoriy tayyorlaganlar, shulardan 400 suvoriy erkin kishilardan, qolgani esa qullardan bo`lganboʻlgan.

Parfiya xo`jaliginingxoʻjaligining asosini dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq tashkil etgan. Parfiya aholisi Murg`obMurgʻob, Tajan, Atrok, Karun, Kerxa kabi daryo va soy bo`ylaridagiboʻylaridagi unumdor yerlarga sholi, sabzi, turp, sholg`omsholgʻom, qovun, tarvuz, qovoq ekib parvarish qilganlar. Ular olma, anor, anjir, o`rikoʻrik, uzum va boshqa mevali daraxtlar ekib. bog`dorchilikbogʻdorchilik bilan shug`ullanganlarshugʻullanganlar. Sug`orilmaydiganSugʻorilmaydigan lalmikor kam suvli yerlarga bug`doybugʻdoy, arpa, tariq, no`xatnoʻxat, mosh kabi dukkakli ekinlar ekkanlar.

Qishloq xo`jalikxoʻjalik ishlarida qullar mehnatidan foydalanganlar. Ozod dehqonlar olingan hosildan davlatga soliq to`laganlartoʻlaganlar. Dehqonlar yerni haydash va unga ishlov berishda omoch, belkurak, ketmon, tesha, o `roqʻroq, so `qaʻqa, mola kabi mehnat qurollaridan foydalanganlar. Qishloq xo`jalikxoʻjalik ishlarida ot, eshak, xachir, ho`kizhoʻkiz va tuyalardan foydalanilgan. Dehqonlar ham kam miqdorda qoramol, qo`yqoʻy, echki, eshak, ot va tuya asraganlar. Parfiyaning tog`togʻ, tog`togʻ oldi, yassitog`likyassitogʻlik va dashtlarida sero`tseroʻt yaylovlar ko`pkoʻp bo`lganboʻlgan. Bu yaylovlarda qo`yqoʻy, echki, qoramol, eshak, tuya va xachirlar boqilgan.

Parfiyaliklar yilqichilikka katta e`tiboreʻtibor berganlar. Parfiyaning quruq iqlimli yaylovlari va tog`togʻ yonbag`irlaridayonbagʻirlarida asl zotli otlar parvarish qilingan.

Hikoya qilishlaricha Iskandar Zulqarnayn Parfiya bo`ylabboʻylab o`tayotgandaoʻtayotganda, mamlakatning dasht va tog`togʻ yaylovlarida yuz minglab ayg`iraygʻir, biya va qulunlarni o`tlaboʻtlab yurganini ko`rgankoʻrgan ekan.

Qadimgi solnomachilarning hikoya qilishlaricha, parfiyonlar otga qattiq mehr qo`yganlarqoʻyganlar. Ular bir umr ot ustidan tushmay urushganlar, bazm qurganlar, barcha jamoat va siyosiy ishlarni ot ustidan tushmay bajarganlar, savdo qilganlar va dam olganlar.

Parflyaliklar tuyachilikka ham katta e`tiboreʻtibor berganlar. Mamlakatning qurg`oqchilqurgʻoqchil, quruq iqlimli dashtlarida ko`plabkoʻplab tuyalar boqilgan. Ular ot bilan bir qatorda tuyalarni minib yurganlar, ularda yuk tashiganlar. Ular ichki va tashqi savdoda juda katta ahamiyatga ega bo`lganboʻlgan. Tuyalardan harbiy maqsadlarda foydalanilgan. Parfiya jangchilari tuya minib urushga kirganlar.

Xitoyliklar Parfiyani An`siAnʻsi deb ataganlar. Xitoy sayyohlarining yozishlaricha «An`sidaAnʻsida yuzga yaqin katta-kichik shaharlar bor». Ularning eng mashhurlari Zadrakarta, Gekatompil, Ekbatan, Niso va boshqalardir. Bu shaharlarda to`qimachiliktoʻqimachilik, qurolsozlik, kulolchilik, zargarlik, ko`nchilikkoʻnchilik, me `morchilikʻmorchilik birmuncha rivoj topgan edi.

Parfiyada savdo-sotiq ancha rivoj topgan bo`libboʻlib. savdogarlar Turon, Xitoy, Hindiston, Kavkaz, Misr Kichik Csiyodagi mamlakatlar bilan qizg`inqizgʻin savdo-sotiq ishlanm olib borganlar. Parfiya savdogarlari g`arbgʻarb mamlakatlari bilan Xitoy o`rtasidagioʻrtasidagi savdo ishlarida vositachilik qilishgan.

Parfiya ham o`ziningoʻzining qadimiy madaniyatiga ega bo`lganboʻlgan. Ular aramey yozuvidan foydalanib, xalq og`zakiogʻzaki ijodiyoti asosida ko`plabkoʻplab asarlar yaratganlar. Adabiyotda Qadimgi Eron an`analarininganʻanalarining ta`siritaʻsiri kuchli bo`lganboʻlgan.

U yerda me`morchilikmeʻmorchilik, haykaltaroshlik, rassomchilik, bo`rtmaboʻrtma rasmlar ishlash ancha rivoj topgan bo`lganboʻlgan. Parfiya me`morchiligimeʻmorchiligi va haykaltaroshligida yunonlarning ta`siritaʻsiri kuchli bo`lganboʻlgan. Shoh saroylarining devorlari xilma-xil mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan. Suyakdan yasalgan haykallar, shoxdan yasalgan qadahlar, ritonlar va boshqa idishlar kishini hayratga soladi. O`shaOʻsha davrda chiqqan oltin pullarning sathi podsho, malika va jangchilarning tasvirlari bilan bezatilgan.

Parfiyada ibtidoiy din shakllari, hayvonlarga tog`togʻ-toshlar, daraxtlar va suvga sig`inishsigʻinish bilan bog`liqbogʻliq e`tiqodlareʻtiqodlar saqlangan. Lekin ular zardushtiylikka ko`proqkoʻproq e`tiqodeʻtiqod qilib, suv, havo, yer va olovni ulug`laganlarulugʻlaganlar. Axuramazdani ulug`labulugʻlab, Axrimonga nafrat bilan qaraganlar. Chunki Axrimon yomonlik timsoli edi.

Parfiyaliklar qo`shniqoʻshni xalqlar madaniyatidan bahra olib o`zlarigaoʻzlariga xos madaniyat yaratganlar.