Atlantika okeani: Versiyalar orasidagi farq

[[TasvirFayl:Atlantic Ocean.png|thumb|right|200px|Atlantika okeani.]]

[[TasvirFayl:Danmark O, Fohn Fjord, Renodde.70°N 26°W (76566707).jpg|thumb|right|200px]]

'''Atlantika okeani''' hajmi boʻyicha ikkinchi ([[Tinch okeani]]dan keyin) [[okean]]dir. [[Yevropa]] va [[Afrika]]ni [[Amerika]] qitʼasidan ajratib turadi. Sathi —– 106.2 million km², oʻrtacha chuqurligi —– 3314 m, eng chuqur nuqtasi —– Puerto Riko Botigʻi (9219 m).

Atlantika okeani shimolda Grenlandiya va Islandiya o.lari, sharqda Yevropa hamda Afrika, gʻarbda Shim.Shimoliy va Jan.Janubiy Amerika, jan.dajanubida Antarktida orasida joylashgan. Uzunligi shim.danshimolidan jan.gajanubiga 15 ming km, enining eng kambar joyi 2830 km (ekvator yakinida). Maydoni dengazlari bilan birgalikda 91140,8 ming km², oʻrtacha chuq. 3332 m, suvining oʻrtacha hajmi 337541 ming km³ (dengizlarsiz maydoni 82441,5 ming km², oʻrtacha chuq. 3926 m va suv hajmi 323613 ming km³).

|6—76–7 mln.

Relyefi va geologik tuzilishi —– Atlantika okeani tubidagi ulkan Oʻrta Atlantika tizmasi okeanni gʻarbiy va sharqiy qismlarga boʻlib turadi. Bu tizmadan gʻarb va sharq tomonlarda suv osti platolari, tizmalar va baland liklar bor. Balandliklar gʻarbda Labrador, Shim.Shimoliy Amerika, Gviana, Braziliya, Argentina va boshqa soyliklarni; sharqda Gʻarbiy Yevropa, Shim.Shimoliy Afrika, Gvineya, Angola, Kap, Agulyas soyliklarini; jan.dajanubida Afrika-Antarktida soyliklarini ajratib turadi. Bu soyliklarning chuq. 3000 m dan 7200 – 7300 m gacha. Eng chuqur joylari 8385 m, 8428 m. Suv osti togʻlarining tepalari ayrim joylarda suv yuzasidan koʻtarilib turadi (Bermuda, Azor, Kanar, Yashil Burun, Fernandu-di-Noronya, San-Yelena, Tristan-da-Kunya o.lari va boshqalar). Okean tubidagi choʻkindilarning qalinlidagi baʼzi joylarda 800 – 1000 m ga yetadi. Tub jinslar materik yon bagarlarida chiqib qolgan. Chunonchi Oʻrta Atlantika tizmasi qirrasida bazalt va gabbro kabi jinslar uchraydi.

Atlantika okeani meridian boʻylab katta masofada choʻzilganligidan okean yuzasida iqlim sharoiti juda xilma-xil. Atlantika okeani shimolda ekvatorial iqlim mintaqasidan subarktika iqlim mintaqasigacha va jan.dajanubida Antarktika iqlim mintaqasigacha boʻlgan iqlim mintaqalarini oʻz ichiga olgan. Atlantika okeanining katta qismi, yaʼni 40°shahri k. bilan 40° j. k. orasi ekvatorial, tropik va subtropik iqlim mintaqalaridadir. Atlantika okeani ustida Islandiya va Antarktida atmosfera minimumlari, Shim.Shimoliy Atlantika va Jan.Janubiy Atlantika atmosfera maksimumlari vujudga keladi. Ana shu atmosfera markazlari taʼsirida oʻrtacha kengliklarda kuchli gʻarbiy shamollar, Shim.Shimoliy va Jan.Janubiy yarim shardagi subtropik va tropik kengliklarda esa shim.shimoli-sharqiy vajan.vajanubi-sharqiy (passat) shamollar hosil boʻladi. Eng kuchli shamollar Atlantika okeanining Jan.Janubiy yarim shardagi oʻrtacha kengliklarida esadi. Shim.Shimoliy tropik kengliklarda iyundan okt.gachaoktabrgacha davom etadigan kuchli boʻronlar boʻlib turadi. Havo temperaturasi qishda, fev.dafevralda (Atlantika okeanining jan.janubiy qismida esa avg.da) ekvatorda 25° boʻlsa, 60° shahri k.da 0°, 60° j. k.da —– 8 dan —10–10° gacha boʻladi. Atlantika okeanining chekka shim.shimoliy gʻarbi va jan.dajanubida temperatura —– 25° va undan pastga tushadi. Yozda, yaʼni avg. oyida esa (Atlantika okeanining jan.janubiy qismida fev.fevral oyida) temperatura ekvatorda 26 —– 28° boʻlsa, 60° shahri k.da 8 —– 12° va 60° j. k.da 0 —– 2° boʻladi.

Atlantika okeanining gidrologik rejimi iqlim sharoitlari taʼsirida, qoʻshni okeanlar hamda Oʻrta dengiz suvlari bilan almashinib turishi, shuningdek tevarak-atrofdagi quruqliklar taʼsirida vujudga keladi. Atmosfera sirkulyatsiyasi taʼsirida okean yuzasidaga oqimlar subtropik va tropik kengliklarda antitsiklonal aylanma, shim.shimoliy oʻrtacha va jan.janubiy yuqori kengliklarda esa siklonal aylanma xarakat kiladi. Atlantika okeanining xarakterli xususiyati shundaki, bu yerda Golfstrim va uning davomi boʻlgan Shim.Shimoliy Atlantika oqimi gʻarbiy va shim.shimoliy tarmoqlarga boʻlinib ketadi. Oqimlar okean yuzasi yutadigan quyosh issiqligini taqsimlab turadigan asosiy vositalardir. Atlantika okeanining 30° shahri k. bilan 30° j. k. orasidagi yuzasi quyosh energayasini koʻproq yutadi. Okeanning boshqa qismida esa issiklik atmosferaga oʻgib turadi. Iliq va sovuq oqimlar taʼsirida suvning temperaturasi kenglik zonalarida katta farq kiladi. 30° shahri k.dan shimda, gʻarbda temperatura sharkdagiga nisbatan 10° past boʻladi. 30° shahri k. bilan 40° j. k. orasida esa aksincha: bu yerda gʻarbda temperatura sharkdagiga nisbatan 5° yuqori.

Suvning shoʻrligi suv balansiga bogʻliqdir: yiliga okean yuzasidan 1040 mm suv bugʻlanib ketadi, okean yuzasiga esa yiliga 780 mm yogʻin yogʻadi va quruklikdan 200 mm yogʻinga teng hajmda suv keladi. Tropik va subtropik kengliklarda yiliga 1640 – 1660 mm suv bugʻlanadi. Ekvatorda esa yiliga 1400 mm, 60° shahri k.da 780 mm, 60° j. k.da esa atigi 320 mm suv bugʻlanadi. Ekvatorga eng koʻp —– yiliga 1770 mm yogʻin yogʻadi, 20° shahri k.da esa 640 mm, 20° j. k.da 270 mm yogʻin yogʻadi. Oʻrtacha keng-liklardakengliklarda esa yogʻin miqdori yiliga 1100– 1200 mm ga yetadi. Shunga kura tropik va subtropik kengliklarda suv ayniqsa shoʻr (37,25 ‰), ekvatorda 35 ‰, jan.janubiy oʻrtacha kengliklarda 34 ‰ va Antarktida yaqinida 33,6 ‰ —33–33,8 ‰, shim.shimoliy oʻrtacha kengliklar gʻarbida 32 ‰, sharqida 35,5 ‰. Atlantika okeanining yuza qavatida kislorod miqdori ekvatorda 4 l/m³, yuqori kengliklarda 7,5 l/m³ gacha. Suv koʻtari-lishi asosan har yarim sutkada takrorlanadi. Fandi qoʻltigʻida suv koʻtarilishi 18 m ga yetadi. Dunyo okeanida suv bundan baland koʻtariladigan joy yoʻq. Atlantika okeanining oʻrta qismida suv koʻtarilishi 1 m ga yaqin, qolgan joylarida 0,5 dan 2,2 m gacha. Koʻplab muz va aysberglar okeanning oʻrta qismiga Shim.Shimoliy Muz okeanidan oqib keladi. Muz hamda aysberglarning yetib boradigan oʻrtacha chegarasi taxminan. 40° shahri k.dan oʻtadi. Ayrim hollarda Atlantika okeanining jan.janubiy qismida dengiz muzlari va aysberglar Antarktida materigi yaqinida va Ueddell dengizida hosil boʻladi. Noyab.Noyabr-dekabr oylarida aysberglar ayniqsa koʻpayadi va okeanning oʻrta qismida 40° j. k.da, gʻarbiy va sharqiy qismlarida esa 35° j. k.da koʻplab aysberglar uchraydi.

Atlantika okeani insoniyatga qadim zamondan maʼlum boʻlgan: miloddan 1200 yiloldin fini-kiyaliklar, 300 —– 100 yiloldin rimliklar Atlantika okeanining Yevropa va Shim.Shimoliy Afrika qirgʻoklariga yaqin qismlarida, 9—109–10- a.lardaasrlarda slavyan qabilalari Boltiq dengizida suzganlar. 15- a.daasrda ispan va portugal dengizchilari Hindiston va Xitoyga boradigan dengiz yoʻllari-niyoʻllarini qidirib, Atlantika okeanining uzoq-uzoq joylariga borganlar. Ana shulardan portugal B. Diash (1487), X. Kolumb (1492 −1503), ingliz J. Kabot (1497) va portugal Vasko daVaskoda Gama (1498) sayohatlari alohida oʻrin tutadi. 1520 yil F. Magellan dunyo boʻylab sayohat qilganda Atlantika okeanidan oʻtgan. F. F. Bellinsgauzen, M. P. Lazarev (1819-21), J. Kuk (1772), I. F. Kruzenshtern (1803) va boshqalarning sayohatlari ham Atlantika okeani haqida maʼlumot berdi. Atlantika okeanini oʻrganishda Xalqaro geofizika yili davrida oʻtkazilgan okeanografik tadqiqotlar katta ahamiyatga ega boʻldi. Shundan soʻng Atlantika okeanini bir qancha mamlakatlarning olimlari hamkor-liqda oʻrgana boshladilar. Atlantika okeani Hukumat-lararoHukumatlararo okeanografik komissiya dasturlari asosida ishlaydigan xalqaro ekspeditsiyalar, shuningdek Rossiya, Angliya, Fransiya, Niderlandiya, Braziliya, Argentina va boshqa mamlakatlar ekspeditsiyalari tomonidan oʻrganilmoqda.

Atlantika okeani muhim iqtisodiy va strategik ahamiyatga ega. Atlantika okeaniga dunyo kemalarida tashiladigan yuklarning 60 %, baliqovlashning 40 % toʻgʻri keladi. Suyuq yoqilgʻi va metallurgiya xom ashyolari ayniqsa koʻp tashiladi. Atlantika okeani orqali oʻtgan dengiz va havo yoʻllari bir qitʼani ikkinchisi bilan bogʻlaydi. Trans-Atlantika havo yoʻllarining koʻp qismi Shim.Shimoliy Atlantika orqali oʻtadi va Yevropadagi London, Parij, Amsterdam va boshqa poytaxt shaharlarni AQSH va Kanada shaharlari bilan bogʻlaydi. Yevropa bilan Jan.Janubiy Amerika orasida ham aviatrassa bor. Dunyodagi eng katta portlarning koʻpchiligi Atlantika okeani havzasida joylashgan. Mineral va energetika resurslari. Atlantika okeani mineral xom ashyo zaxiralariga boyil Meksika va Biskay qoʻltigʻi,Shim., Karib va Oʻrta dengizlari materik sayozligidan neft qazib olinadi. Meksika qoʻltigʻidan —– oltingugurt, Nyufaunlend qoʻltigʻidan temir rudasi, Jan.Janubiy Afrika qirgʻoqlari yaqinidan olmos va boshqa foydali qazilmalar olinadi.