Turon tekisligi: Versiyalar orasidagi farq

'''Turon tekisligi''', Turon pasttekisligi — [[Oʻrta Osiyo]]ning shim.gʻarbiy va markaziy qismi hamda [[Qozogʻiston]]ning jan.janubi-gʻarbida joylashgan [[tekislik (maydon)|tekislik]]. Shim.Shimoli-gʻarbda [[Ustyurt]]ning shim.gʻarbi boʻylab [[Sharqiy Yevropa tekisligi]] ([[Kaspiyboʻyi pasttekisligi]]), Jan.Janubiy [[Ural (oʻlka)|Ural]] ([[Mugʻojar togʻi|Mugʻojar]]ning sharqiy chekkasi, Uralorti penepleni), shim.dashimolida Gʻarbiy Sibir ([[Toʻrgʻay platosi]]ning shim.shimoli-sharqiy tik yon bagʻri boʻylab), [[Qozogʻiston past togʻlari]] bilan (uning gʻarbiy chekkasi boʻylab), shuningdek, [[Betpaqdala]] choʻli, [[Balxash-Olakoʻl soyligi|Balxash-Olakoʻl botigʻi]]ning shim.shimoliy chekka qismlari boʻylab chegaralanadi. Jan.sharkdasharqda va jan.dajanubida Oʻrta Osiyo togʻlari ([[Jungʻariya Olatovi]]ning sharqiy, [[Tyan-Shan|Tyanshan]]ning shim., [[Hisor-Olay|Olay-Hisor]] togʻlarining gʻarbiy, [[Paropamiz togʻlari|Paropamiz]] va [[Kopetdogʻ]] togʻlarining shim.shimoliy etaklari), gʻarbda [[Kaspiy dengizi]] bilan chegaradosh.

Turon tekisligi yer yuzasining tuzilishi xilmaxil, kelib chiqishi, shakli va yoshi jihatidan har xil orografik shakllar: pastgekisliklar, platolar, past togʻlar, qirlar, botiqlar, qad. daryo oʻzanlari, deltalar tarqalgan. Turon tekisligining markaziy qismini Turon pasttekisligi egallagan. Undan har tomonga balandlik ortib boradi. Bir qancha platolar (Ustyurt, [[Mangʻistau qoʻltigʻi|Mangʻistov]], Krasnovodsk, Shagʻiray va boshqalar) bor. Ular ichida eng yirigi — Ustyurt. Platolar xamma tomondan tik yon bagʻir ([[chink]])lar bilan oʻralgan. Past togʻlar Turon tekisligining gʻarbiy kismidagi Mangʻistov ya.o.dayarim orolda — Krratov (556 m), Shim.Shimoliy va Jan.Janubiy Oktovlar, Qizilqumdagi [[Sulton Uvays togʻi]] (485 m), [[Boʻkantov]] (500 m), [[Yetimtogʻ]] (622 m), [[Tomditov]] (922 m), [[Aristontov]] (698 m), [[Ovminzatov]] (649 m), [[Quljuqtov]] (785 m), [[Qozoqtov]] (613 m), Balxash koʻlining jan.janubi-gʻarbida [[Jeltov]], [[Oytov]] (1052 m) va boshqa Bular paleozoy togʻ jinslaridan tashkil topgan, suvayirgʻich qismi turli tuzilishga ega (qoyali, tekislangan yuzalar), yon bagʻirlari koʻpincha tik, qryali, koʻplab quruq soylar bilan kesilgan. Turon tekisligida mezokaynozoy togʻ jinslaridan tuzilgan bir qancha [[qir]]lar ([[Bodxiz qirlari|Bodxiz]], [[Qorabel]], [[Qorabovur]], Oqtumshuq va boshqalar) mavjud. Ularning yon bagʻirlari nishabroq, atrofidagi tekisliklar bilan astasekin tutashib ketadi, bal. 1000 m gacha. Turon tekisligida bir qancha botiqlar ([[Borsakelmas botigʻi|Borsakelmas]], Askaovdan, [[Mingbuloq botigʻi|Mingbuloq]], Qoraxotin, [[Oyoqogʻitma botigʻi|Oyoqogʻitma]] va boshqalar) bor. Ularning uz. 40 km gacha, eni 20 km gacha (Qoragiyo) yetadi. Botiklar tubida baxrr faslida vaqtinchalik koʻllar gʻosil boʻladi. Baʼzilarda (mas., [[Sariqamish koʻli|Sariqamish]]da) doimiy koʻl bor.

Turon tekisligida Oʻrta Osiyoning yirik daryolari: [[Amudaryo]], [[Sirdaryo (daryo)|Sirdaryo]], [[Zarafshon (daryo)|Zarafshon]]ning toʻrtlamchi davrda tentirab oqishi natijasida kelib chiqqan qad. [[oʻzan]]lari ([[Oʻzboʻy]], Janadaryo, Aqchadaryo, Moxondaryo va boshqalar) saqlanib qolgan. Baʼzi oʻzanlarning , mas., Oʻzboʻyning uz. 500 km dan ziyod, eni 300 m, chuq. 40–50 m ga yetadi. Turon tekisligida tugaydigan koʻpchilik daryolar (Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, [[Tajan (daryo)|Tajan]], [[Murgʻob]] va boshqalar) yirik deltalar xrsil qilgan. Ularning tekis joylarida katta maydonga ega boʻlgan taqirlar, shoʻrxoklar vujudga kelgan. Kaspiy dengizining sharqiy, Orol dengizining jan.janubi-sharqiy qismlarida dengiz tekisliklari vujudga kelgan. Turon tekisligining katta qismida eol joʻyakli qumlar, joʻyakqovak qumlar, barxanlar, baʼzi qismlarida (Ustyurt, Kaspiy dengizi sohillarida) [[karst]] relyef shakllari tarqalgan.

Turon tekisligi Turon shgitasida joylashgan. Uning paleozoy choʻkindi, metamorfik va magmatik togʻ jinslaridan tashkil topgan poydevori har xil chuqurlikda oʻrnashgan, baʼzi hududlarda, mas., Markaziy Qizilqumda yer yuzasiga chikib, yangi tektonik xarakatlar taʼsirida past togʻlar hosil boʻlgan. Plitaning poydevorini mezokaynozoy yotqiziklari qoplagan. Iklimi keskin kontinental, shim.shimoliy kismida moʻʼtadil, jan.dajanubida subtropik iklim. Kishi, shim.shimoliy kismida sovuq, yozi issiq, havosi quruq, kam bulutli. Yanv.Yanvar ning oʻrtacha trasi, shim.shimoliy kismida —17°, —18°, jan.janubiy qismida esa 2°, 4°. Eng past tra, shim.shimoliy qismida —35°, —40°, jan.dajanubida — 20°, —25°. Iyulning oʻrtacha trasitemperaturasi 25°, 35°, shim.shimoliy kismida 21°, 22°. Eng yuqori tratemperatura 50° gacha koʻtariladi. Tekislikning katta qismida 200 mm dan kam yogʻin tushadi, eng kam yogʻin (80–100 mm) Amudaryoning quyi qismida. Shim.Shimoliy tomonga yogʻingarchilik koʻpayib, 300– 400 mm ga yetadi.