Gana: Versiyalar orasidagi farq

'''Gana''' (Ghana), Gana Respublikasi (Republic of Chana) — Gʻarbiy Afrikada, Gvineya qoʻltigʻi sohilidagi qadimgi davlat (mil. 4—13-asr boshi); hozirgi Mavritaniyaning jan.janubiy qismi va Mali Respublikasining gʻarbiy qismini oʻz ichiga olgan. G. aholisi mande xalqlari guruhiga mansub soninkelardan tashkil topgan. Poytaxti [[Akkra]] shahri. [[BMT]] aʼzosi Davlat poytaxti — Kumbi-Sale sh.shahri G- aholisi dehqonchilik, chorvachilik, metallni qayta ishlash bilan mashgʻul boʻlgan. G. ning eng taraqqiy etgan davri 9—11-asr oʻrtalariga toʻgʻri keladi. 13-asr boshida Mali (G. ning janubidagi viloyati) hokimlari kuchayib, G. hududida Mali davlatini barpo etganlar. Hozrigi Gana davlati nomi G. dan olingan.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>

G. — respublika. Britaniya Hamdoʻstligi tarkibiga kiradi. Amaddagi konstitutsiyasi 1992 y.yil 28 aprel dagiapreldagi referendumda maʼqullangan va 1993 y.yil 7 yanvarda kuchga kirgan. Davlat boshligʻi — prezident. U to'g'ri umumiy ovoz berish yoʻli bilan 4 y. muddatga saylanadi va yana bir muddatga qayta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyat 200 deputatdan iborat bir palatali parlament ixtiyorida. Ijroiya hokimiyatni prezident va hukumat amalga oshiradi.

G. Shim.Shimoliy yarim shar subekvatorial mintaqasining savanna va nam tropik oʻrmonlar doirasida joylashadi. Sohil qismi past, qumli, lagunalar koʻp. Hududining anchagina qismi bal. 150–300 m li tekislik. Markazida Ashanti (300 m) va Kvaxu (Ak-vava togʻi, 788 m) platolari, sharqida Togo togʻi bor. Iqpimi — ekvatorial-musson, janubi-gʻarbida ekvatorial iqlim. Martning oʻrtacha t-rasitemperaturasi 27—32°, avgustniki 23—26°. Yillik yogʻin sohilning gʻarbi, shim.shimoliy va markazda 1000– 2000&nbsp;mm, sohilning sharqi va Akkrada 650–750&nbsp;mm. Noyabr—dekabrda Sahroi Kabirdan quruq va issiq shamol esib turadi. Daryolar koʻp, ostonali, seryomgʻir mavsumda kemalar qatnaydi. Eng katta daryosi — Volta. Bosumtvi (34&nbsp;km{{sup|2}}, chuq. 71 m) G.dagi yagona koʻldir. Maydonining 10%i oʻrmon. Qimmatbaho daraxtlar (vava, maxagoni, utile, makore va b.), sohilda mangra chakalakzorlari koʻp. Hayvonlardan fil, arslon, buyvol, gippopotam, sirtlon, maymun, kiyik, qushlar, ilon (kobra, mamba), hasharot (sese pashshasi) va b. bor. Milliy bogʻlari — Mole, Ditya va b.

Aholnsining 73% i niger-kongo tillari guruhiga mansub xalqlardir (ashanti, fanti, adangme, eve); shim.shimoliy viloyatlarida gur tillari guruhiga kiruvchi xalklar (moyey, gurma, grusi, tem va b.) yashaydi. Davlat tili — ingliz tili. Aholining aksariyati mahalliy dinlarga eʼtiqod qiladi, xristianlar, musulmonlar ham bor. Shahar aholisi 33%. Yirik shaharlari — Akkra, Kumasi, Tema, Takoradi, Keyp-Kost.

G. xalqining mustamlakachilikka qarshi kurashi tinimsiz davom etdi. Ikkinchi jahon urushidan keyin bu kurash ayniqsa kuch a idi. 1949 y.yil iyunda tuzilgan Konvent xalq partiyasi G.ga mustaqillik berilishini talab qiddi. 1956 y.yil inglizlar Oltin Qirgʻoqqa dominionlik berdi. 1957 y.yil 6 martda Oltin Kfi p-gʻoqGana (4—11-asrlarda Gʻarbiy Sudandagi Gana davlati nomidan) nomi bilan mustaqil davlat deb eʼlon qilindi. 1960 y.yil 1 iyuddan G.—respublika. G. 1957 y.danyildan BMT aʼzosi. OʻzROʻzbekiston Respublikasi bilan diplomatiya munosabatlarini 1993 y.yil 28 oktabrda oʻrnatgan. Milliy bayrami — 6 mart — Mustaqillik kuni.

Siyosiy partnyalarm, kasaba uyushmasi. Milliy demokratik kongress partiyasi, 1992 y.yil tuzilgan; Xalq milliy konvent partiyasi, 1992 y.yil tashkil etilgan; EGLE partiyasi, 1992 y.dayilda tuzilgan; Yangi vatanparvarlik partiyasi, 1992 y.dayilda tashkil. etilgan. G. kasaba uyushmalari kongressi, 1957 y.dayilda asos solingan.

Maorifi va nlmiy muassasalari. 1961 y.danyildan 6—15 yoshli bolalar uchun bepul majburiy taʼlim joriy etilgan. Boshlangʻich, oʻrta maktablar, hunar bilim yurtlari, ped. bilim yurtlari bor. Xususiy maktablar ham ochilgan. Oliy oʻquv yurtlari: Akkradagi G. universiteti (1948), Kumasidagi Aniq va tabiiy fanlar universiteti (1951), Keyp-Kostdagi universitet kolleji (1962) va b. Ilmiy muassasalari: Ijtimoiy va tabiiy FAFanlar akademiyasi, Ilmiy va industrial tadqiqotlar kengashi, 10 i.ilmiy t.tadqiqot instituta, 14 ilmiy jamiyat; Milliy kutubxona, G. milliy muzeyi (1957), Milliy tabiiy fanlar muzeyi, Botanika bogʻi bor.

Matbuoti, radnoeshittnrnshi va telekoʻrsatuvn. G.da bir qancha gaz. va jur.jurnal lar nashr etiladi. Yiriklari: "Gani-an tayme" ("Gana vaqti", ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1958 y.danyildan), "Deyli grefik" ("Kundalik voqealar", ingliz tilida chiqadigan kundalik hukumat gaz., 1950 y.danyildan), "Ivning nyus" ("Kechki yangiliklar", haftalik kechki gaz., 1974 y.danyildan), "Mirror" ("Koʻzgu", haftalik hukumat gaz., 1953 y.danyildan), "Ekspiriyens" ("Tajriba", xotin-qizlar uchun haftalik gaz., 1991 y.danyildan). G. axborot agentligi — hukumat axborot mahkamasi boʻlib, 1957 y.dayilda tashkil etilgan. G. davlat ra-dioeshittirish korporatsiyasi mamlakatdagi barcha radioeshittirish va telekoʻrsatuvlarni nazorat qiladi. Radio-eshittirishlar 1961 y.danyildan, telekoʻrsatuvlar 1965 y.danyildan olib boriladi .

G. xalqlarining yozma adabiyoti asrimiz boshlarida ingliz tilida vujudga kela boshpadi. A. Axum, E. Samson, A. Ajaye, K. Xeyford, S. D. Mene, G. B. Bannerman, R. Ye. G. Armattu va b. publitsistlarning kitob va maqolalari keng tarqaldi. 20—50-y.larda yaratilgan adabiy asarlarning asosiy mavzui tarix va etn.ga oid. G. R. Akkuaning "Fanta xalqi" dostoni, J. B. Dan-kvning "Uchinchi ayol" pyesasi, K. Fiavaning "Beshinchi laguna", "Anlo tarixining sahifalari" dramalari va b. asarlari G. xalqlarining milliy birligini tushunish va anglashda katta ahamiyatta ega. Shu davrda tarjima adabiyoti ham paydo boʻldi. 1957 y.danyildan keyin ijtimoiy va siyosiy mavzularga qoʻl urildi. Poeziya, dramaturgiya, proza rivojlandi. Yangi ijtimoiy va siyosiy mavzular vujudga keldi. G. xalqlari boy folklor anʼanalariga ham ega.

G.da zargarlik, kulolchilik, toʻquvchilik, yogʻochsozlik, fil suyagi oʻymakorligi urf boʻlgan, oltin, kumush va bronzadan badiiy buyumlar yasash rivojlangan. Bezak buyumlar, yarogʻ-aslahalar, vazalar ishlanadi. G.da mustaqillik eʼlon qilingach, professional sanʼat shakllanib, badiiy kurgazmalar tashkil etildi. Zamonaviy sanʼatkorlar realistik uslubda ijod qila boshladilar (haykaltarosh va rassom Kofi Antubam, rassomlar E. R. Sviting , A. O. Bartimeus va b., grafikachi J. D. Okaye). G.da Madaniyat va sanʼat instituti, Achimota (Akkra yaqinida) kolleji qoshidagi Badiiy maktab, Kushasida meʼmorlik va kurili sh, hunarmandlik maktablari bor.

Raqs sanʼati keng tarqalgan. Barcha tomoshalar raqssiz oʻtmaydi. Asrimizning 20-y.larida G.da koʻchma konsert guruxlari vujudga keldi. 1962 y.yil G. universiteti qoshida Musiqa va drama maktabi tashkil etildi (raqs fakulteti ham bor). Xalq raqs ansambli tuzildi (1962). 1958 y.yil shoira E. Sazerlend tashkil qilgan drama studiyasi 1963 i. universitetga qoʻshilib, musiqa va drama maktabi bilan hamkorlikda "Shoh Edip" (Sofokl), "Hamlet" (Shekspir)ni sahnalashtirdi. Rej.Rejissyor F. Morisso-Lerua "Teatr-klub" truppasini (1961), Milliy drama jamiyatining yarim professional jamoasi (1965)ni tuzdi. G.da A. Bukananing xususiy truppasi, "Oʻyinlar uyi" yarim professional teatri mahshur.

Dastlabki badiiy filmi — "Ozodlik keldi" (nigeriyalik kinematografchilar bilan hamkorlikda 1967 y.dayilda yaratilgan). 1963 y.dayilda kinostudiya qurildi, davlat kino korporatsiyasi tuzildi. (1968), "Oʻz ishingdan qolma" (1971) va b. filmlar yaratildi.