Kosta-Rika: Versiyalar orasidagi farq

K.Kosta-R.Rika — respublika. Amaldagi Siyosiy Konstitutsiyasi 1949 yil 7 noyabrda qabul qilingan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident (2002 yildan A. Pacheko); u aholy tomonidan toʻgʻri va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 4 yil muddatga saylanadi. Prezident bevosita 2-muddatga qayta saylanishi mumkin emas. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni qonun chiqaruvchi majlis (bir palatali parlament) amalga oshiradi; uning 57 deputati toʻgʻri va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 4 yil ga saylanadi. Ijroiya hokimiyat prezident tomonidan vazirlar mahkamasi yordamida amalga oshiriladi.

Mamlakat hududining koʻp qismi togʻliq. Soʻnmagan vulkanlar (Irasu — 3432 m, Poas — 2704 m va boshqalar) bor. Kordilyera-de-Talamanka tizmasidagi Chirripo-Grande togʻi (3820 m) K.Kosta-R.dagiRikadagi eng baland choʻqqidir. Karib dengizi sohili botqoqli; Tinch okean sohilida qoʻltiq va yarim orol koʻp. Temir rudasi, oltingugurt, boksit, kumush, oltin, neft, marganets, simob konlari bor. Iqlimi — subekvatorial, tropik, passat iqlim. Pasttekisliklarda yanvarning oʻrtacha temperaturasi 23°, iyulniki 25°. Yillik yogin sharqida 3000 mm, gʻarbida 1000–1500 mm gacha. Daryolari tez oqar va sersuv, quyi qismlarida kema qatnaydi. Yirik daryolari — San-Xuan, Rio-Frio. Mamlakat hududining salkam 65%ni egallagan nam tropik urmonlarda palma, eben, qizil, pushti daraxtlar, togʻ yon bagʻirlarida dub oʻsadi. Vulkan konuslaridagi (2700–3000 m) butazor va oʻtloqlardan yaylov sifatida foydalaniladi. Tinch okean sohilida savannalar bor. Hayvonot dunyosi boy va xilma-xil. Maymunlar, puma, yaguar, tapirlar, zirxlilar, jayra va boshqa yashaydi. Kirgʻoqqa yaqin suvlarida ovlanadigan baliqkoʻp. Milliy bogʻlari: Korkovado, BraulioKorrilo, Chirripo.

Hozirgi K.Kosta-R.Rika hududida qadimdan indeys qabilalari yashagan, sohillarda ular ovchilik, baliq ovlash bilan shugʻullangan. Markaziy togʻlik joylarda indeyslar dehkrnchilik, oltin, mis eritish, kulolchilik bilan shugʻullangan. 1502 yil K.Kosta-R.Rika (ispanchaboy sohil) X. Kolumb tomonidan kashf etilib, Nuevo-Kartago deb atalgan. K.Kosta-R.gaRikaga 1513 yilda ispanlar bostirib kirdi. 1560 yilda mamlakat Gvatemala tarki-biga qushib olindi. 60-yillarga kelib ispanlar K.Kosta-R.Rika hududini batamom egallab oldi. 16-asrda Kartago (K.Kosta-R.Rika poytaxti), 18-asrda Erediya, San-Xose va boshqa shaharlar barpo etildi. 1810 yildan K.Kosta-R.Rika aholisi ispan hukmdorlariga qarshi kurashdi va 1821 yil 15 sentabrda mustaqillikka erishdi. 1822 yil mamlakat Meksika imperiyasiga kushildi. 1823 yilda esa Markaziy Amerika Birlashgan viloyatlari federatsiyasi tarkibiga kirdi. Shu yildan San-Xose shahri K.Kosta-R.Rika poytaxti boʻlib qoldi. 1825 yil K.Kosta-R.ningRikaning birinchi konstitutsiyasi qabul qilindi va K.Kosta-R.Rika mustaqil davlat sifatida ajralib chikdi (1838).

1948 yilda mamlakatda fuqarolar urushi boshlandi. Nikaragua diktatori A. Somosa qoʻshinlari madadi bilan reaksion kuchlar gʻalaba qildi. 1953—58 yillarda hukumat iqtisodiyotda davlat sektorini mustahkamladi. 1970—74 yillarda ichki siyosiy turmushni demokratiyalash va millim suverenitetni mustahkamlash choralarini koʻrdi. 1986 yilda prezident etib saylangan O. Ari-as betaraflik siyosatini olib bordi. K.Kosta-R.Rika — J945 yildan BMT aʼzosi. 2001 yil iyunda Oʻzbekiston Respublikasi bilan diplomatiya munosabatlarini oʻrnatgan. Milliy bayrami — 15 sentabr — Mustaqillik kuni (1821).

Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Milliy ozodlik partiyasi, 1945 yilda tuzilgan; Milliy ittifoq partiyasi, 1947 yil asos solingan; Sotsial-xristian birlik partiyasi, 1983 yil tashkil etilgan; Kostarikan xalqi partiyasi, 1984 yil tuzilgan. K.Kosta-R.Rika mehnatkashlari unitar konfederatsiyasi, 1980 yil asos solingan; K.Kosta-R.Rika demokrat mehnatkashlari konfederatsiyasi, 1966 yil asos solingan.

K.Kosta-R.Rika — agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi ulushi 22%, sanoat ulushi 27%. Iktisodiy faol aholining 30% qishloq xoʻjaligida, 15% sanoatda band. Mayda va oʻrtax.ol dehqonlar koʻpchilikni tashqil qiladi. Qishloq xoʻjaligi mahsulotining 60% dan koʻprogʻi chetga sotiladi. Texnika ekinlaridan shakarqamish, abaka, tamaki, shuningdek, sholi, makkajoʻxori, oq joʻxori, kofe, banan, kakao, sitrus va boshqa yetishtiriladi. Chorvachilikda qoramol, choʻchqa, qoʻy, echki boqiladi. Baliq ovlash rivojlangan. 1 yilda 3,9 mlrl. Kilovatt-soat elektr energiyasi hosil qilinadi. Oziq-ovqat, toʻqimachilik, koʻn-poyabzal, yogʻochsozlik, sement ishlab chiqarish, metallsozlik, avtomobil yigʻish, neftni qayta ishlash va kimyo korxonalari bor. Iqtisodiyotning kimyo, rezinatexnika, metallurgiya, sellyulozaqogʻoz tarmoqlari, chet el sayyohligi rivojlangan. Asosiy sanoat markazi — San-Xose shahri K.Kosta-R.daRikada 1,4 ming km temir yoʻl, 26 ming km avtomobil yoʻli bor. Asosiy portlari: Limon va Puntarenas. 2 aeroport bor. K.Kosta-R.Rika chetga kiyim-kechak, kofe, banan, kakao, qand-shakar, goʻsht, ki-myoviy tovarlar chiqaradi. Chetdan transport vositalari, yoqilgʻi, oziq-ovqat keltiradi. AQSH, Germaniya, Markaziy Amerika mamlakatlari bilan savdo qiladi. Pul birligi — kolon.

K.Kosta-R.Rika da tibbiy xizmat, asosan, davlat tasarrufida. Xususiy shifoxonalar ham bor. Vrachlar San-Xosedagi universitetning tibbiyot fakultetida tayyorlanadi.

1973 yilda majburiy 9 yillik taʼlim joriy qilingan, birok amalda boshlangʻich taʼlim majburiydir. Taʼlimning barcha bosqichlari — bepul. Boshlangʻich maktabda oʻqish muddati — 6 yil, oʻrta maktabda — 5 yil K.Kosta-R.Rika da 5 universitet, shu jumladan, San-Xosedagi K.Kosta-R.Rika universiteti (1843), Eredia shahrida Milliy universitet (1973) bor. San-Xoseda Lingvistika akademiyasi (1923), Tarix va geogr. akademiyasi, Atom energiyasi milliy komissiyasi (1967), Milliy ilmiy jamgʻarma, Milliy geogr. instituti (1944) va boshqa ilmiy muassasalar, Milliy kutubxona (1888), universitet kutubxonasi, Milliy muzey (1887) va Milliy teatr galereyasi mavjud.

K.Kosta-R.Rika da bir qancha gaz. va jurnal nashr etiladi. Eng yiriklari: "Nason" ("Millat", kundalik gaz., 1946 yildan), "Republika" ("Respublika", kundalik gaz., 1950 yildan), "Prensa libre" ("Erkin matbuot", kundalik kechki gaz., 1889 yildan), "Ora" ("Soat", kundalik gaz., 1946 yildan), "Gaseta" ("Gazeta", kundalik gaz., 1878 yildan), "Libertad" ("Ozodlik", haftalik gaz., 1962 yildan), "Abaniqo" ("Yelpigʻich", haftalik jurnal,), "Polemika" ("Bahs", jurnal, 1981 yildan). Radioeshittirishlarni nazorat qiluvchi milliy boshqarma va hukumat telestansiyasi mavjud. Bir qancha tijorat telestansiyalari qam ishlaydi. Telekoʻrsatuvlar 1960 yildan olib boriladi.

K.Kosta-R.Rika mustamlaka davri va undan ilgarigi adabiyoti kam oʻrganilgan. Mamlakat mustaqillikka erishganidan keyin K.Kosta-R.Rika adabiyoti mustaqil rivojlana boshladi. 1890—91 yillarda bir necha shoirning "Kosta-Rika nazmi" toʻplamida milliy oxanglar yangradi. 20-asr boshlarida xalq turmushi aks ettirilgan koʻplab hikoyalar, qis-salar, dramalar va sheʼrlar yozildi. 10— 30-yillar ijod etgan K. Gaxini, X. Kardona, K. Lira romanlarida ijtimoiy muammolar yoritildi. 30—40-yillar adabiyotida turli oqimlar paydo boʻldi. M. Ximenes, R. Brenes Mesen kabi yozuvchi va shoirlar "Sanʼat sanʼat uchun" nazariyasini targʻib qildilar. K. L. Falyasning "Mamita Yunay", "Markoye Ramires" kabi romanlarida ijtimoiy kurash mavzui oʻz ifodasini topdi. X. Marin Kanyans, X. Gutyerres, F. Dobles va boshqa yozuvchilarning romanlarida, X. M. Seledon, G. Dobles va boshqa shoirlar ijodida, X. L. Sanches, D. Galyegos Troyo va boshqa novellalarida ijtimoiy-tanqidiy tamoyillar rivoj-lantirildi.

K.Kosta-R.ningRikaning qadimgi sanʼati Meksika, Panama va Kolumbiya madaniyati bilan mushtarak. Boʻrtma tosh mehroblar, bahaybat toshlardan yasalgan boshlar, odam va hayvon gavdalari, sopol haykalchalar, qimmatbaho toshlardan, oltin va mis qotishmalaridan yasalgan narsalar, shakl va taqinchoqlar saqlangan. 18-asrgacha bunyod etilgan qurilishlar zilzilalar va qaroqchilar hujumi natijasida vayron boʻlgan. Mustamlaka davrida shaharlar (San-Xose, 1737—38) barpo etila boshladi. Ular toʻgʻri rejali qilib qurilgan va koʻkalamzorlashtirilgan. Xom va pishiq gʻishtdan qurilgan hovlili uylardan tashqari bir qavatli beton imoratlar ham koʻp. Indeyslarning turar joylari palma poyalaridan qurilgan. Erediya va Orosi shaharlarida barpo etilgan cherkovlar haligacha saqlanib qolgan.