Kuba: Versiyalar orasidagi farq

K. — sotsialistik davlat. Amaldagi konstitutsiyasi 1976 yil umumxalq referendumida maʼqullangan, unga 1992 yil dayilda tuzatishlar kiritilgan. Davlat hokimiyatining oliy organi va qonun chiqaruvchi organ — Xalq hokimiyati milliy assambleyasi; uning deputatlari orasidan Davlat kengashi raisi, uning birinchi oʻrinbosari va 5 oʻrinbosari, kotibi va 23 aʼzosi saylanadi. Davlat kengashining raisi (Fidel Kastro Rus) davlat va hukumat boshligʻi hisoblanadi, milliy mudofaa kengashiga boshchilik qiladi. Oliy ijroiya organi — Vazirlar kengashi (hukumat). Uning aʼzolari Xalq hokimiyati milliy assambleyasi tomonidan tasdiqlanadi.

K. hududi, asosan, tekislik. Qir va togʻlar K. ning 1/3 qismini egallagan. Kuba o. ning markaziy qismida Guamuaya togʻi bor (balandligi 1156 m). Eng baland togʻlar mamlakatning jan.janubi-sharqida. Jan.Janubiy sohili boʻylab Syerra-Maestra togʻlari choʻzilgan (balandligi 1974 m li Turkino choʻqqisi K. ning eng yuqori nuqtasi). Mis, marganets, asbest, tosh tuz, fosforit, neft, gaz, xromit konlari va boshqa, Xuventud (Pinos) o.da nikel, kobalt, temir, marganets, volfram rudalari, qurilish materiallari, jumladan, marmar va kaolin konlari bor.

Iqlimi — tropik, yil davomida havo harorati va nisbiy namlik yuqori darajada boʻladi, yomgʻirli mavsum — may — oktabr Yanvarning oʻrtacha temperaturasi 22,5°, avgustniki 27,8°. Minimal temperatura 5° dan yuqori, maksimal temperatura 40°ga yetadi. Yillik yogʻin tekisliklarda 1000– 1200 mm, togʻlarda 2200 mm gacha. Qurgʻoqchilik mavsumi noyabrdan aprelgacha, asosan, K.ning jan.dagijanubidagi tekisliklarida roʻy beradi, dahshatli dovul va tropik siklonlar boʻlib turadi. Daryolarining koʻpi qisqa, serostova va kam suv. Eng katta daryosi — Kauto (oʻz. 370 km) Syerra-Maestra togʻlaridan boshlanadi. Daryolari, asosan, yomgʻir suvidan toʻyinadi.

Miloddan avvalgi 4-ming yillikdan ilgariroq ham K.da indeys qabilalari yashagan. 7—9-asrlarda K.ga Jan.Janubiy Amerikadan mayarlar, subtaino va tayno qabilalari koʻchib kelgan. Bu qabilalar ovchilik, baliq ovlash va dehqonchilik bilan shugʻullangan. 15-asr oxirlarida orolda 200 mingdan ortiq kishi yashagan. Orolga 1492 yil okt.daoktabrda X. Kolumb ekspeditsiyasi yetib kelgan. Oʻsha vaqtda K.da aranak indeys qabilalari yashardi. 1510 yil uni ispanlar bosib olib, aholini qirib tashlay boshladi. Indeyslar oʻz sardorlari — Atuey va Guam rahbarligida bosqinchilarga qarshi qattiq kurashdi. Ogʻir mehnat, ochlik va kasallik oqibatida 5 ming indeys tirik qoldi, xolos. Shuning uchun mustamlakachilar konlar va shakarqamish plantatsiyalarida ishlatish uchun Afrikadan negr-qullar keltirdilar.

1868 yil 10 okt.daoktabrda Oryente viloyatida K. M. de Sespedes rahbarligida K. vatanparvarlarining qoʻzgʻoloni boshlandi. Ular eʼlon qilgan manifest K. xalqining ispan mustamlakachilariga qarshi 10 yil lik milliy ozodlik kurashini boshlab berdi. Qoʻzgʻolonning maqsadiga toʻla-toʻkis erishilmagan boʻlsada, ammo 1886 yil quldorlik bekor qilindi. Ispan hukmronligiga qatʼiy zarba berishga tayyorgarlik ishlari olib borildi. Bu ishga X. Marti rahbarlik qildi. 1892 yil X. Marti AQSH da K. inqilobiy partiyasi (KIP)ni tuzdi. 1895 yil 24 fevralda Oryente viloyatida K. mustaqilligi uchun qurolli qoʻzgʻolon koʻtarildi. 1895 yil sentabrda K. Respublikasining inqilobiy hukumati tuzildi. Yangi konstitutsiya ishlab chiqildi. 1897 yil noyabrda Ispaniya K.ga muxtoriyat berdi, ammo kurash davom ettirilib, yilning oxirida K.ning koʻp qismi ispanlardan ozod qilindi. 1898 yilapr.dayilaprelda AKSH Ispaniyaga qarshi urushga qoʻshilib, Ispaniyani tor-mor keltirdi va oʻsha yili Parij tinchlik bitimi tuzildi. Bitimga koʻra, K. rasman mustaqil deb eʼlon qilingan boʻlsa ham, haqiqatda 1898 yildan 1902 yilgacha AQSH tasarrufida boʻldi.

1925 yil mayda davlat tepasiga kelgan X. Machado terrorchi diktatura oʻrnatdi. 1934 yil yanv.dayanvarda hukumat F. Batista kuliga oʻtdi, u harbiy-politsiya rejimini oʻrvatdi. 1935 yil martda umumiy ish tashlash boshlandi, bunda Batista rejimini bekor qilish, yangi demokratik konstitutsiya tuzish talab etildi. 1944— 48 yillarda R. Grau San-Martina hukumatga boshchilik qildi. Mavjud siyosatga qarshi norozilik mitinglari, ish tashlash va h.k. hukumatni demokratik tashqilotlarga yon berishga majbur etdi.

1952 yil 10 martdagi davlat toʻntarishi natijasida hokimiyatni yava F. Batista egalladi. Shu sharoitda F. Kastro Rus boshliq inqilobchi yoshlar guruhi Batista hokimiyatiga qarshi qurolli kurash boshladi. 1953 yil 26 iyulda guruh Santyagode-Kubadagi Monkada kazarmasiga hujum qildi. Pekin bu qujum muvaffaqiyatsiz yakunlandi. F. Kastro va uning safdoshlari hibsga olinib, 15 yillik qamoq jazosiga hukm qilindi. 1955 yil keng jamoatchilik tazyiqi natijasida hukumat mahbuslarga afv eʼlon qildi. F. Kastro AQSH ga, soʻng Meksikaga ketdi va u yerda F. Batista hokimiyatiga qarshi qurolli kurash rejasini ishlab chikdi. 1956 yil 2 dek.dadekabrda F. Kastro boshchiligidagi guruh "Granma" yaxtasida K.ga kelib tushdi. Shu paytdan mamlakatni F. Batista rejimidan ozod etish uchun kurash boshlandi.

1957 yil 13 martda talabalarning "Inqilobiy direktorat" degan siyosiy tashkiloti Batista hukumatini yuqotish maqsadida prezident saroyiga bostirib kirdi. 1959 yil 1 yanv.yanvar kechasi Batistahokimiyati agʻdarildi. 1959 yil fevralda F. Kastro boshliq hukumat tuzildi. O. Dortikos Torrado prezident boʻldi. __ K. — 1945 yildan BMTaʼzosi. 1992 yilda OʻzROʻzbekiston Respublikasi mustaqilligini tan olgan. Milliy bayramlari: 1 yanv.yanvar — Ozodlik kuni (1959), 26 iyul — Milliy qoʻzgʻolon kuni (1953).

K. — agrar-industrial mamlakat. Davlat sektori sanoat ishlab chiqarish ningchiqarishning hammasini, qurilish va savdoni, transportning 98% ni, qishloq xoʻjaligiga yaroqli yerdarning 80% ni oʻz ichiga oladi. Yalpi milliy daromadni hosil qilishda sanoatning ulushi 46%, qishloq, oʻrmon xoʻjaligi va baliq ovlash ulushi 15,9%..

Qand-shakar ishlab chiqarish — K. sanoatining yetakchi tarmogʻi. Eng katta va texnik jihatdan yaxshi uskuvalangan zavodlar Santyago-de-Kuba va Kamaguey viloyatlarida. Oziq-ovqat sanoati (qanddan tashqari) un tortish va non yopish korxonalaridan, goʻsht k-tlarikombinatlari, sut-sariyogʻ, moy zavodlari va boshqa dan iborat. Soya moyi va aralash yem, yer yongʻoq, palma moylari va boshqa ishlab chiqariladigan zavodlar bor. Tamaki mahsulotlari ishlab chiqariladigan f-kalar mavjud. Kimyo sanoati, asosan, chetdan olinadigan xom ashyo va yarim fabrikat asosida ishlaydi. 1 yilda oʻrtacha 15,8 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi hosil qilinadi.

Gazlama va toʻqimachilik buyumlariga boʻlgan ehtiyoj 50—60% taʼminlanadi. Toʻqimachilik k-tikombinati va f-kalari bor. Koʻn poyabzal sanoati mamlakat ehtiyojini asosan taʼmin etadi. K.da yirik sement zavodi, temir-beton konstruksiyalar, gʻisht va boshqa zavodlar, uysozlik k-tikombinati, oyna-shisha ktikombinati bor.

Konchilik sanoati va rangli metallurgiya nikelli, misli va boshqa ruda qazib olish va ularni boyitish korxonalaridan iborat. Nikel qazib chiqarishda K. dunyoda 3-oʻrinda turadi. Qishloq xoʻjaligi mashinalari, dizel motorlari zavody, elektrodlar f-kasifabrikasi, kema qurish va taʼmirlash korxonalari mavjud. Soʻnggi vaqtlarda xalqaro sayyohlik rivojlanib, valyuta tushumlari manbalari orasida birinchi oʻringa chiqdi.

Ichki aloqalaruchun avtomobil transporti muhim ahamiyatga ega. Kuba ningKubaning oʻz. — 4,8 ming km. Avtomobil yoʻllari oʻz. — 14,5 ming km. Eng yirik portlari — Ganava va Santyago-de-Kuba.

K. chetga shakarqand, ruda va ruda konsentratlari, nikel, sitrus mevalar, ichimlik, tamaki va tamaki mahsulotlari chiqaradi. Chetdan asbob-uskuna, transport vositalari, neft va neft mahsulotlari, gʻalla, oziq-ovqat, yogʻoch va h. k. olinadi. Tashqi savdoda RFRossiya Federatsiyasi, Lotin Amerikasi va Yevropadagi baʼzi mamlakatlar bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi — Kuba pesosi.

Vrachlar universitetlarning tibbiyot f-tlaridafakultetlarida, hamshiralar bilim yurtlarida tayyorlanadi. K.da SanVisente, San-Diyego-delos-Banʼos, Santa-Fe va boshqa mashhur kurortlar bor.

Maorifi, ilmiy va madaiiy-maʼrifiy muassasalari. 1961 yil gi qonunga binoan, maorif davlat ixtiyoriga olindi va oʻqish bepul qilindi, 9 yil lik (6 yil lik boshlangʻich va 3 yil lik asosiy oʻrta) majburiy taʼlim joriy etildi. Hamma oʻquv yurtlarida stipendiya beriladigan boʻldi. Oliy oʻquv yurtlari: Ganava untiuniversiteti, Santyago-de-Kuba, Santa-Klara, Kamaguey universitetlari, Ganava yaqinida Oliy ped.pedagogika instituti, Milliy sanʼat maktabi, chet tillar oliy instituti va boshqa Eng yirik kutubxonalari: Xose Marti nomidagi Milliy kutubxona, Ganava universiteti kutubxonasi. Ganavada Milliy muzey, Xalq sanʼati muzeyi, Inqilob muzeyi, Antropologiya muzeyi va boshqa bor.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Asosiy gaz. va jur.larijurnallari: "Granma" (kundalik gaz., 1965 yildan), "Trabaxadores" ("Mehnatkash", haftalik gaz., 1970 yildan), "Tribuva de la Ganava" ("Ganava minbari", haftanoma, 1980 yildan), "Adelante" ("Olgʻa", gaz., 1959 yildan), "Vanguardia" ("Ilgʻor", gaz., 1962 yildan), "Venseremos" ("Biz yengamiz", gaz., 1972 yildan), "Viktoria" ("Gʻalaba", gaz., 1967 yildan), "Muxeres" ("Ayollar", oylik jur.jurnal, 1961 yildan), "Xiron" (gaz., 1960 yildan), "Eskambray" (gaz., 1979 yildan) va boshqa Milliy axborot agentligi — hukumatning rasmiy agentligi, 1974 yilda tuzilgan; Prensa Lativa, Lotin Amerikasi axborot agentligi, 1959 yilda asos solingan, Ganavada joylashgan. K. radioeshittirish va telekoʻrsatuv instituti davlat muassasasi boʻlib, u 1962 yilda tuzilgan, mamlakatdagi radioeshittirish (1922 yildan boshlangan) va telekoʻrsatuvlarni (1950 yildan boshlangan) nazorat qiladi. 1997 i. mamlakatda 5 milliy, 1 xalqaro, 14 viloyat va 31 munitsipal radiost-yaradiostansiya ishladi. K. televideniyesi Ganavada joylashgan.

S. Bilbaoning "Sabr koʻzgusi" dostoni (1608) K. adabiyotining birinchi mashhur asarlaridan sanaladi, unda mahalliy aholining turmushi aks ettirilgan. 18-asr boshlaridan kitob nashr etila boshlashi, Ganava universiteti ochilishi, davriy nashrlar paydo boʻlishi K. adabiyotining rivojlanishiga yordam berdi. 18-asr oxirlarida Fransiyadagi burjua inqilobi va Shim.Shimoliy Amerikadagi mustaqillik uchun urushlar taʼsirida K. yozuvchilari (M. de Sekeyra-i-Arango, M. X. de Ruvalkana, B. P. Ferrer va boshqalar) Ganava vatanparvar jamiyati (1793) atrofiga toʻplanib, maʼrifatparvarlik gʻoyalarini targʻib qildilar. 17—18-asr lardaasrlarda kreol va negr xalqi sheʼriyati rivojlandi. 19-asr daasrda romantizm yoʻnalishida, mustamlakachilikni qoralash ruhida asarlar yaratildi. X. Marti "Urush shoirlari" kitobida shoirlarning vatanparvarlik ruhidagi sheʼrlarini toʻpladi. Romantik prozaga X. A. Echeverria asos soldi. S. Vilyaverde, R. Mesa, N. Eredia romanlarida realistik tamoyillar aks etdi.

Zavonaviy ilgʻor adabiyotga asos solgan X. Marti ijodi inqilobiydemokratik romantizmdan realizmga rivojlanib bordi. Uning "Erkin sheʼrlar", "Oddiy sheʼrlar" turkumlariga kiritilgan sheʼrlari mustamlakachilikka vafrat, erksevarlik ruhi bilan sugʻorilgan edi. Ispaniyaga qarshi urush (1895—98) taʼsirida ijtimoiy sheʼriyat vujudga keldi. R. E. Boti, A. Akosta ishqiy lirikaga murojaat qilishdi. R. Pedroso, M. Vanarro Luva va boshqa shoirlar oʻtkir ijtimoiy mavzularni qalamga oldilar. 1920-yillar oxirida X. S. Talyet va R. Girao Afrika-Kuba poeziyasi (negr folklori va raqslari zaminida asar yaratish)ga asos soldilar. Lotin Amerikasi adabiyoti tarixida A. Karpentyer ijodi katta oʻrinni egallaydi. Uning "Aroziy saltanat", "Yoʻqolgan izlar", "Maʼrifat asri" romanlari mashhur. Isteʼdodli shoir N. Gilyenning adabiy faoliyati 30-yillar avvalida boshlandi. K.ning zavonaviy adabiyotida shoirlardan A. Auxyer, F. Hamis, R. Retamar, prozachilardan X. Poʻng , S. Mante, M. Kofino va boshqa barakali ijod qilmokdalar.

Qishloq joylarda indeyslar sinchli kulbalar ("boyo"), qoziqoyoqlar ustiga omborlar qurishi 20-asr gachaasrgacha davom etdi. 16-asrda Ganava, Santyago-de-Kuba, Trinidad va boshqa shaharlar qurildi. Ularda salobatli binolar, toʻgʻri koʻchalar, markaziy maydonida cherkov va ratoʻshalar barpo etildi. 18-asrda binolar ispancha va me-sikacha barokko hamda klassitsizm uslubida kolonnalar, ravoklar, rangdor naqshlar bilan bezatildi. 18-asr oxiri — 19-asr boshlarida Ganava va Trinidad ningTrinidadning bosh maydonlarida meʼmorlik majmualari paydo boʻldi. 20-asr boshlarida Gavanada eklektika ruhida va modern uslubida, 1920—30 yillarda Yevropa va Amerika zamonaviy meʼmorligi uslubida koʻp qanatli binolar qurila boshladi (Telefon kompaniyasining binosi, Milliy Kapitoliy, Nafis sanʼat saroyi va boshqalar). 1960-yillardan bir xil koʻrinishdagi ommaviy turar joylar qurish avj oldi. Yangi uy-joy dahalari qurildi. Soʻnggi yillarda keng xiyobonlar va temir-betondan koʻp qanatli zavonaviy uylar barpo etildi. Bunday uylarning yon-atrofida maktablar, bolalar bogʻchalari, savdo va madaniy markazlar, sport maydonchalari, suv havzalari va gulzorlar paydo boʻldi. Sanoat va transport in-shootlari, oʻquv binolari, kasalxonalar, tibbiyot markazlari, poliklinikalar, sport majmualari va dam olish zonalari qurildi. K. meʼmorlari orasida mashhurlari: R. M. Franko, F. Salinas, R. Porro va boshqa

Musiqasi Yevropa, birinchi navbatda, Ispaniya va Afrika musiqasi asosida tarkib topdi. Afro-Kuba musiqasida ispancha ohanglar negrcha raqs bilan uygʻunlashgan. 16—18-asr lardaasrlarda cherkov xonishchilar maktablari musiqa madaniyatining rivojlanish markazi boʻlgan. 1776 yil Ganavada "Koliseo" teatri qurildi. 1816 yil "Santa Sesiliya" musiqa akademiyasiga asos solindi. 19-asr boshlarida K. xalq musiqasi janrlari va milliy mavzular bilan bogʻliq opera-buffa shakllandi. 19-asr oʻrtalarida milliy kompozitorlik maktabi vujudga keldi. 1898 yil E. Sanches de Fuentesning milliy mavzudagi birinchi operasi —"Yumuri" sahvalashtirildi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida klassik va xalq musiqasi jamiyatlari, Gavana konservatoriyasi va simfonik orkestrlar paydo boʻlib, kompozitorlik ijodiyoti ravvak, topdi. K. inqilobi (1959) dan soʻng ijodiy jamoalar qayta tuzilib, yangilari tashkil etildi, ommaviy ashula janri rivojlandi. A. D. Kartaya "26 iyul marshi"ning matnini va musiqasini yaratdi. Kompozitorlardan N. Rodriges, K. Puebla, K. Farinyas, T. Kastelyanoslar mashxur boʻldi. Oʻzbekistonda oʻtkazilayotgan Xalqaro simfonik musiqa va "Ilhom-XX" kamer musiqa festivallarida K. kompozitorlarining asarlari ham ijro etilmokda.

K.da qadimdan indeyslarning areito deb ataladigan teatr tomoshalari koʻrsatib kelingan. 16-asr daasrda teatr sanʼati ispan diniy teatri taʼsirida rivojlandi. 17-asrda dastlabki dunyoviy teatr truppalari vujudga keldi. 18-asr ningasrning 1-yarmida kubalik muallifning (S. Pite deb taxmin qilinadi) "Shahzodabogʻbon yoki soxta Kloridano" degan dastlabki asari paydo boʻldi. 1838 yil Ganavada 3 ming oʻrinli "Takon" teatri ochildi. Unda drama, opera va balet spektakllari qoʻyildi. 1910 yil dayilda teatr jamiyati tuzildi, jur.larjurnallar nashr etildi, yangi truppalar, jumladan, "Kueva" teatri (1936) tashqil topdi. 1941 yil Ganavada aktyorlar va rej.larrejissyorlar tayyorlash uchun Dramatik sanʼat akademiyasi va Gavana universiteti qoshida teatr maktabi ochildi. 40—50 yillarda P. Alfonso, K. Felipe va boshqa dramaturglar turli mavzularda asarlar yaratdi. Teatrlarning repertuarlaridan jahon mumtoz dramaturgiyasining namunalari oʻrin oldi. Gavanada K. milliy teatri (1959), Eksperimental teatr (1961), Milliy qoʻgʻirchoq teatri (1963), Teatr uyi (1964), Bolalar va oʻsmirlar birlashgan milliy teatri (1966) bor. Ular milliy dramaturglardan V. Pinyera, X. Triana, A. Estorino, R. Ferrer, E. Kintero pyesalarini, jahon klassikasi asarlarini sahnalashtirgan.

K.da kinoxronika va hujjatli filmlar 1897 yildan suratga oliva boshlagan. 1910—20 yillarda rej.lardanrejissyorlardan E. D. Kesela va R. Peon muntazam kino ishlab chiqarishga asos soldilar. 30—40-yillarda ayrim kinofilmlardagiva K. hayoti koʻrsatildi. Ekranlarda, asosan, AQSH kinofilmlari namoyish etildi. 1959 yil Ganavada K. kino sanʼati va kino sanoati instituti barpo etilgandan keyingi va chinakam milliy kino sanʼati vujudga keldi. Koʻpgiva hujjatli filmlarning rej.larirejissyorlari S. Alvares, X. Espinosa, T. Alea, A. Roldan badiiy kinematografiyaning yetakchi arboblari boʻlib qolishdi. Multiplikatsi-on filmlar ishlab chiqarish rivojlandi. K. da 450 dan ortiq kinoteatr bor. 1961 yildan "Sine Kubano" ("Kuba kinosi") jur.jurnal nashr etildi. Keyingi yillarda "Xuan Kinkin sarguzashtlari" (rej.rejissyor X. G. Espinosa), "Lyusiya" (rej.rejissyor U. Solas), "Melya" (rej.rejissyor E. P. Barnet), "Rancheador" (rej.rejissyor S. Xiral) va boshqa kartivalar tomoshabinlarga manzur boʻldi. Ganavada Lotin Amerikasi kinosi xalqaro festivali oʻtkazib turiladi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>