Niger: Versiyalar orasidagi farq

Niger hududining koʻp qismi Sahroi Kabirda, balandligi 200–500 m gacha boʻlgan plato. Eng baland joyi 2022 m (Air platosida, Idukaln-Tages togʻi), jan.janubi-gʻarbi Niger daryosining oʻrta oqimidagi vodiy. N.da oltin, uran, qalay rudalari, volfram, niobiy, temir, koʻmir, fosforit, platina konlari bor. Chad kuli soyligida osh tuzi qatlamlari topilgan. N.ning shim.shimoliy va shim.Shimoli-sharqida iklim choʻl tropik, jan.janubiy va jan.janubi-gʻarbida subekvatorialdir. Eng salqin oylari — dekabr, yanvarda oʻrtacha temperatura 20—24°, eng issiq oyi — mayda 32— 34°. Oʻrtacha yogʻin shim.shimoliy va shim.Shimoli-sharkdasharqda 100 mm dan kam, jan.janubiy va jan.janubi-gʻarbda 600–800 mm. Jan.-gʻarbida mamlakatdagi yirikdaryo— Niger oqiboʻtadi. Janubiy va janubigʻarbida akatsiya, baobab, dum-palma, qovun daraxti va boshqa oʻsadi. Shim.Shimoliy savanna va choʻl oʻsimliklaridan iborat. Yovvoyi xayvonlardan sher, fil, buyvol, jirafa, kiyik, chiyaboʻri, sirtlonlar bor. "Dubl-Be" ("W") milliy bogʻi tashkil etilgan.

Nigerda aholining 50% ga yaqinini xausa elati tashkil etadi. Songay va jerma, kanuru va tubu, tuareg , fulba va boshqa ham yashaydi. Aholining taxminan 90% i [[Islom|islom diniga]], bir qismi xristian diniga, qolganlari esa mahalliy anʼanaviy dinlarga eʼtiqod qiladi. Rasmiy til — fransuz tili. Asosiy shaharlari: [[Niamey]], Agades, Zinder, Maradi, Taxva.

Ikkinchi jahon urushidan keyin milliy ozodlik harakati boshlandi. 1946 yil Niger taraqqiyparvar partiyasi (NTP) tuzildi. 1947 yil Fransiyaning "dengiz orti hududi" maqomini oldi. 1951 yil NTPning soʻl qanoti Jibo Bakari rahbarligida partiyadan ajralib chiqib, N. demokratik ittifoqini tuzdi. Uning nomi 1958 yil Savaba (Ozodlik) deb oʻzgartirildi. 1957 yil J. Bakari N. huku-mat kengashining bosh vaziri etib saylandi. 1958 yil 28 sentabrda Fransiyaning yangi konstitutsiyasi loyihasi haqidagi referendumda Savaba N.ga mustaqillik berilishini talab qildi. 1958 yil 18 dek.dadekabrda N. Fransiya Hamjamiyati tarkibida oʻzini oʻzi boshqaruvchi respublika deb eʼlon qilindi. 1959 yilda N. Res-publikasining birinchi konstitutsiyasi qabul qilindi. 1960 yil 3 avg .daavgustda N. mustaqil respublika deb eʼlon qilin-di va u Hamjamiyatdan chikdi. 1960 yil noyabrda Milliy majlis yangi konsti-tutsiyani kabul kildi va NTP rahbari A. Diorini respublikaning birinchi prezidenti etib sayladi. N.da bir partiyali tizim karor topdi. Barcha ja-moat tashkilotlari NTP nazorati ostiga oʻtdi. 1961 yilda Fransiya bilan siyosiy, iqtisodiy va harbiy hamkorlik haqida bitim imzolandi. Fransiya N.ning tashqi savdosi, moliyasi, mudofaasi, maorif tizimi ustidan nazoratni saqlab qoldi. Ijtimoiy-iqti-sodiy soxalarda xalqning ahvoli yaxshilanmadi, ommaning noroziligi kuchaydi. 1974 yil 15 aprelda, 1996 yil 27 yanvarda sodir boʻlgan harbiy toʻntarishlar ham aholining ahvolini yaxshilashga olib kelmadi. Nihoyat, 1999 yil 9 apr.dagiapreldagi harbiy toʻntarish natijasida mamlakat prezidenti Ibrohim Barre Maynassar oʻddirildi, Milliy majlis va hukumat tarqatib yuboriddi, 1966 yil konstitutsi-yaning amal qilishi toʻxtatib qoʻyildi. 1999 yil 11 apr.daaprelda tasdiklangan Milliy yarash kengashi mayor Dovud Malam Van-keni davlat va hukumat boshligʻi etib tayinladi. 1999 yil 18 iyuldagi referendumda yangi konstitutsiya maʼqullandi. 1999 yil 24 noyabrdagi saylovda Mamadu Tanja prezident etib saylandi.

Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Taraqqiyot jamiyati milliy harakati — Nassara, 1988 yil 2 avg .daavgustda tashkil etilgan; Demokratik va sotsi-al konvent, 1991 yilda tuzilgan; Demokratik tiklanish uchun mustaqil milliy ittifoq, 1996 yilda tashkil etilgan; Milliy ittifoq va taraqqiyot partiyasi — Salama; Demokratik va taraqqiyparvar vatanparvarlar itti-foqi partiyasi. N. mehnatkashlari kasaba uyushmalari birlashmasi, 1960 yilda asos solingan.

Qishloq xoʻjaligi eng qoloq tarmoq qisoblanadi. Aholining 80% dan koʻprogʻi shu sohada band. Tovar mahsulotining asosiy qismini mayda anʼanaviy yarim natural dehqon xoʻjaliklari beradi. Niamey va uning atro-fida yirik mexanizatsiyalashgan xoʻjaliklar tashkil topa boshladi. De-hqonlarning oʻzaro yordam uyushmalari tashkil etildi. Yer yongʻoq, paxta, sholi yetishtiruvchi kooperativlar paydo boʻldi. Niger uchun yaroqli 15 mln. gektar yerdan (mamlakat hududining 12% ga yaqini) 42% haydaladigan va boʻz yerlar, 53% yaylov, 4% oʻrmon. Dehqonchilik mamlakat jan.janubiy va jan.janubi-gʻarbida rivojlangan. Atigi 12 ming ga maydon sugʻoriladi, bu joylarda irrigatsiya inshootlari barpo etilgan. Asosiy oziq-ovqat ekinlari: tariq, nyebe, maniok, shuningdek, bugʻdoy, makkajoʻxo-ri, shakarqamish, batat va boshqa N.da koʻchmanchi va yarim koʻchmanchi chorvachilik ustun. Qoramol, qoʻy, echki, tuya, ot va eshak boqiladi. Savannalar qovjirashining oldini olish va yaylovlarni saqlab qolish uchun yangi oʻrmonlar barpo etilgan. Niger va Komadugu-Yobe daryolarida, Chad koʻlida baliq ovlanadi.

Maorifi, madaniy-maʼrifiy va il-miy muassasalari. Mamlakat aholisining 90% savodsiz. Maktab yoshidagi bolalarning 21% oʻqishga jalb etilgan. N. maorif tizimi fransuz tizimi taʼsirida tashkil topdi. 6—7 yoshdan boshlab bolalar boshlangʻich maktabda 6 yil oʻqiydi. Oʻrta maktab — 7 yillik. Davlatga qarashli boshlangʻich maktablardan tashqari xususiy maktablar ham bor. Oʻqituvchilar normal (ped.) bi-lim yurtlarida 4 yil mobaynida tayyorlanadi, 4 yillik va 1 yillik ped. kurslari ham bor. Maradidagi texnika li-seyi, Agadesdagi konchilik bilim yurti hunar-texnika taʼlimi beradi. Zinderda feldsher va sanitarlar tayyorlovchi milliy maktab, Niameyda so-gʻliqni saklash maktabi, fuqaro avia-siyasi va meteorologiya maktabi bor. Oliy oʻquv yurtlari: Niamey universiteti, milliy maʼmuriy kollej. Un-tUniversitet huzu-rida Mat. tadqiqot in-tiinstituti, Ijtimoiy fanlar tadqiqot markazi, Geol. tad-qiqotlari byurosi ishlaydi. Bundan ta-shqari, Afrika Birligi Tashkilotining tilshunoslik, tarix va ogʻzaki anʼanalar tadqiqot markazi, agronomiya tadqiqotlari milliy in-tiinstituti, veterinariya lab.laboratoriya va boshqa mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Nigerda nashr etiladigan gaz. va jur.larjurnallar: "Saxel" (fransuz tilida chiqadigan kundalik hukumat gaz., 1960 yildan), "Saxel ebdo" (fransuz tilida chiqadigan hukumat haftanomasi, 1961 yildan), "Jurnal ofisyel de la Repyublik dyu Nijer" ("Niger Respublikasining rasmiy gazetasi", fransuz tilida 2 haftada bir marta chiqadigan hukumat xabarnomasi, 1933 yildan), "Nijerama" (har chorakda chiqadigan jur.jurnal). Niger matbuot agentligi milliy ax-borot agentligi boʻlib, 1987 yilda tashkil etilgan. "Saxel ovozi" radio st-yasistansiyasi hamda N. radioeshittirish va tele-koʻrsatuv hukumat xizmati mavjud.

Meʼmorligi va badiiy hunarmandchiligi. Niger daryosi yuqori oqimida yashovchi oʻtroq xalqlarning yashash joyi guvaladan toʻrtburchak qilib qurilgan yassi tomli uylardan iborat. Mamlakat jan.janubi-gʻarbida poxol kulbalar, sharqida esa guvala va toshdan kurilib tomi xa-shak bilan yopilgan uylar koʻp. Don omborlari doyra shaklida guvaladan 3 m gacha balandlikda kurilib, tepasidan tuynuk krldiriladi. Koʻchmanchi aholi (tuareglar, fulbelar) teri bilan yopilgan chodirlarda yashaydi. Shahar meʼmorligi — sudancha uslubning bir turi. Turar joy va masjidlar somonloy (banko)dan kuriladi. Zinder, Taxua va boshqa joylardagi turar joylar toʻgʻri burchakli rejada, palma ustunlardan gumbazli qilib yoki ikki nishabli qamish tomli kilib tiklanadi. Peshtoqiga oʻziga xos qabariq naqshlar solinadi. Niamey va boshqa shaharlarda yevropacha zamonaviy uy-joy va maʼmuriy binolar qurilgan.

N. mustaqillikka erishganidan keyin kino ishlab chiqarish rivojlana boshladi. 1962 yilda "Toʻy" deb atalgan birinchi film dunyoga keldi (rej.rejissyor M. Alassan). Ushbu rej.ningrejissyorning "Ganjaning oʻlimi" degan multfilm i 1966 yil Dakarda oʻtka-zilgan Jahon afrikalik negrlar sanʼat va madaniyat festivalida sovrin oldi. Shundan keyin "Tovlamachining qaytishi", "Men — nefman", "Kabaskabo", "Uchrashuv", "Qora bulutlar", "Ziyoratchi", "Sexrgar", "Xotin, villa, mashina, pul" kabi filmlar yaratildi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>