Geografiya: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k added Category:Geografiya using HotCat |
k qisqartmalarni toʻliqlash (via JWB) |
||
Qator 3:
Geografiya fanlari sistemasi 3 asosiy tarmoqqa boʻlinadi: a) tabiiy, yaʼni tabiiy geografik fanlar — ularga tabiiy geografiya (umumiy yer bilimi, landshaftshunoslik va paleogeografiyani oʻz ichiga oladi), geomorfologiya, iqlimshunoslik, quruqlik gidrologiyasi, okeanologiya, glyatsiologiya, geokriologiya, tuproklar Geografiyasi va biogeografiya kiradi; b) ijtimoiy va iqtisodiy geografik fanlar — umumiy va regional iqtisodiy Geografiya, xoʻjalik tarmoqlari Geografiyasi (sanoat Geografiyasi, qishloq xoʻjaligi Geografiyasi, transport Geografiyasi va b.), aholi Geografiyasi, siyosiy Geografiya; v) haritagrafiya. Undan tashqari Geografiyaga mamlakatshunoslik, tibbiy Geografiya, rekreatsiya va harbiy Geografiyaham kiradi. Keyingi yillarda, koinotni oʻrganish rivojlanishi bilan selenografiya (Oy Geografiyasi), kosmos yershunosligi kabi sohalar ham vujudga keldi. Yer sunʼiy yoʻldoshlari va kosmik kemadan turib Yer yuzasining suratini olish va haritasini tuzish usullari ham yaratildi. Geografiya eng qadimgi fanlardandir. Odamzod paydo boʻlgandan keyin muayyan davr oʻtgach, tabiiy muhit bilan jamiyatning oʻzaro munosabatlari natijasida, ovchilik, yerni ishlash va savdo-sotiq ehtiyojlariga koʻra yaqin-uzoq masofalarga borib kelish, tevarak-atrofni bilish va turli-tuman xalklar oʻrtasida oʻzaro muomala qilish boshlangan. Odamlar ilmiy-amaliy maqsadlarda dengiz yoʻllarini va joylarning tabiatini, xoʻjaligi va xalqlarini oʻrganib turganlar. Shu yoʻllar bilan geografik maʼlumotlar toʻplangan, devor va toshlarga bitilgan, qogʻozga yozilgan. Mil. av. qadimgi dunyoning madaniyat markazlarida (Turon, Shimoliy Hindiston, Xitoy, Bobil va Ossuriya, Misr va Yunonistonda) dastlabki ilmii xulosalarga erishildi. Doira 360 gradusga boʻlindi, sutka 24 soat deb belgilandi, geografik kenglik va uzunlik ifodalari yuzaga keldi. Yer shar shaklida degan fikr maydonga keldi (yunon olimlari Fales, Pifagor, Eratosfen va Aristotel), dastlabki globus va ibtidoiy harita yasaldi (Anaksimandr), dunyo qitʼalariga nom berildi. Iskandariyalik matematik va geograf Eratosfen (mil. av. 3-asrda) Yer aylanasining uzunligini oʻlchab koʻrgan va Yer meridianining (hoz. oʻlchov birligida) 39816 km ligini aniqlagan. Bu esa haqiqiy uzunligiga ancha yaqindir. Yer yuzida issiq, moʻʼtadil va sovuq mintaqalar borligi, yaʼni geografik zonallik tushunchasi ham qadimgi dunyo Geografiyasining nazariy yutuqlaridandir. Oʻsha davrda baʼzilar Yer yuzida suvlik koʻp desalar, boshqalar, aksincha, quruqlik koʻp der edilar. Shuningdek, Quyosh bilan Yerning munosabati xususida ham ikki mulohaza boʻlgan. Ayrim olimlar (ayniqsa Ptolemey) olamning markazini Yer hisoblab, Quyosh va sayyoralar esa uning atrofida aylanadi (geotsentrik nazariya) desalar, boshqa olimlar geliotsentrik nazariyani ilgari surdilar, yaʼni olamning markazi Quyoshdir, Yer va b. sayyoralar uning atrofida aylanadi deganlar. Aleksandr (Iskander Makduniy)ning Eron, Turon va Hindistonga yurishlari hamda finikiyaliklarning Oʻrta dengiz va Afrika tevaragidagi suzishlari geografik tasavvurlarni birmuncha kengaytirdi. Umuman, yunon olimlari Sharqdagi ilm-fan markazlarining yutuqlaridan xabardor boʻlganlar va ulardan oʻz asarlarida foydalanganlar. Strabon (mil. av. 63 yil — mil. 21 yil) dunyo Geografiyasidan 17 jildli kitob yezdi (2 jildi umumiy Geografiya, 8 jildi — Yevropa, 1 jildi — Afrika, 6 jildi — Osiyo), Klavdiy Ptolemey (90—168 yillar) Geografiya va haritagrafik proyeksiyalarga doyr 8 jild kitob yezdi. Turonlik va eronliklarning muqaddas kitobi Zend Avestoda ayrim geografik maʼlumotlar bor. Unda dunyodagi mamlakatlar — Eronvej, Sugd, Muru (Marv), Baxdi (Baqtriya), Nisoim (Jan. Turkmenistan), Hoʻruyu (Xirot), Hafta Hendu (Yetti Hindiston) va b. tilga olingan, baʼzilari taʼriflangan .
Oʻrta asrlarda vizantiyalik Zemarx (6-asr) Sharqiy Dashti Qipchoqqa sayohat qildi, normanlar (skandinaviyaliklar) 9—10-asrlarda Atlantika okeanining shimolida suzib, Islandiya, Grenlandiya va Shimoliy Amerikagacha safar qildilar, rus pomorlari Shimoliy Muz okeanidagi ayrim orollarni oʻzlashtira boshladilar. 13-asr oʻrtalarida Fransiya qiroli Lyudovik
Tabiiy geografiya. Oʻzbekistonda, bu-tun Oʻrta Osiyodagi kabi, oʻlkaning ta-biiy sharoiti hamda tabiiy resurslarini kompleks tadqiq etish va geografik gʻoyalarning bu jarayon bilan bevosita bogʻliq holda rivojlanishi 4 asosiy ilmiy yoʻnalishda amalga oshib, takomillasha bordi. Bular: qiyosiy-tasviriy, tabiiy-tarixiy, ekologik-geografik va regional landshaftshunoslik yunalishlaridir .
Qator 17:
Regional landshaftshunoslik yoʻnalishi yuqoridagi uch kompleks yoʻnalish va koʻplab tarmoq geografik yoʻnalishlarning sintezi sifatida vujudga keldi. Bu yoʻnalishga doyr ilk tadqiqotlar 1929—30 yillarda olib borildi. Oʻrta Osiyo kompleks tabiiy-tarixiy rayonlashtirildi va ayrim yirik hududlarning landshaft haritalari tuzildi. 1943 yil Oʻrta Osiyoning ekologik tamoyillar asosida majmuali geografik rayonlashtirish konsepsiyasi va sxemasi yaratildi. 1950-yillar oxiridan Oʻrta Osiyoni tabiiy rayonlashtirish va landshaft haritalarini yaratish bilan Oʻrta Osiyo davlat universitetining geograf olimlari shugʻullandilar. 1960—70 yillarga kelib, Oʻzbekistonda mahalliy landshaftshunos olimlarning safi shakllandi. Ular Moskva (P. B. Baratov, A. A. Rafikov, M. U. Umarov, P. N. Gʻulomov, A. Mamatov, B.O. Baxriddinov, O. Raxmatullayev, S. Abdullayev, I. Abdugʻaniyev), Sankt-Peterburg (A. Saidov, M. Rasulov, Sh. Ergashev, T. Rahimov, Yu. Sultonov), Lvov (L. Alibekov, T. Jumaboyev), Voronej (A. Abdulqosimov), Boku (S. A. Nishonov), Ashxobod (I. Nazarov), Qozon (T. Ollonazarov) va Toshkent (Sh. S. Zokirov, I. A. Hasanov, A. Zayniddinov, A. Soatov) landshaftshunoslik maktablariga mansubdirlar. Ularning har biri muayyan hududlarni rayonlashtirish va landshaft xususiyatlarini tahlil qilish, tabiiy resurslarni baholash bilan shugʻullandilar. Meliorativ geografiya (A. A. Rafiqov, I. A. Hasanov), rekreatsiya geografiyasi (3. Mahamatillayev, A. Zokirov), landshaftlar rekultivatsiyasi (H. Vahobov) va geokimyosi (I. N. Stepanov, Oʻ. Abdunazarov, H. Maʼsudov) boʻyicha ham tadqiqotlar oʻtkazdilar.
Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Seysmologiya instituti tarkibidagi Geografiya
Tabiiy geografiya, landshaftshunoslik va ekologiyaga doyr tadqiqotlar Toshkent sh.dan tashqari Samarkand (L. Alibekov, A. Abdulkrsimov. O. Rahmatullayev), Jizzax (S. A. Nishonov), Fargʻona (O. Yu. Sultonov, A. Maqsudov, I. Abdugʻaniyev), Buxoro (I. Nazarov), Qarshi (A. Mamatov, S. Abdullayev) va b. shaharlarda ham olib boriladi.
Qator 23:
Geomorfologiya. Oʻzbekistonda geomorfologiya va u bilan bogʻliq toʻrtlamchi davr shakllanishi geomorfolog Yu. A. Skvorsov va geolog N. P. Vasilkovskiylar nomi bilan, Respublika geomorfologiyasining keyingi yutuqlari geograf-geomorfologlardan — O. Yu. Poslavskaya, N. A. Kogay, G. F. Tetyuxin, M. M. Mamatqulov, E. D. Mamedovlarning koʻp yillik tadqiqotlari bilan bogʻliq.
Meteorologiya va iqlimshunoslik. Bu soha boʻyicha respublikada mumtoz iqlimshunoslik (klimatografiya), sinoptik meteorologiya va dinamik iqlimshunoslik, mikroiqlimshunoslik, agrometeorologik hamda agroiqlimshunoslik
Mikroiqlimiy va agrometeorologik tadqiqotlar 20-yillarda Mirzachoʻlda voha iqlimini oʻrganishga doyr ishlar bilan boshlandi. 1950- yillardan Oʻrta Osiyo davlat universitetida agrometeorologiya, yerga yaqin havo qatlamlari fizikasi boʻyicha muntazam tadqiqotlar olib borildi va unda L. N. Babushkin, A. T. Muqminova, M. A. Orifxonova kabi koʻplab meteorolog hamda iqlimshunoslar ishtirok etdi. Agrometeorologik va agroiqlimiy tadqiqot ishlarini rivojlantirishga S. A. Sapojnikova, F. A. Muminov, D. Matmurodov, A. S. Hasanov, A. Abdullayev kabi tadqiqotchilar ham munosib hissa qoʻshdilar .
Qator 47:
Oʻrta Osiyo koʻllarini oʻrganishga olimlardan N. L. Korjenevskiy, L. A. Molchanov, N. G. Mallitskiy, A.M. Nikitin va b. hissa qoʻshdilar.
Oʻzbekistonda gidrometeorologik tadqiqotlarning asosiy markazlari V.A. Bugayev nomidagi Oʻrta Osiyo regional gidrometeorologiya
Ilmiy va amaliy gidrologik tadqiqotlar asosan gidrometriya, suv eroziyasi va oʻzan jarayonlarini oʻrganish (A. R. Rasulov, T. Joʻrayev, S. R. Saidova, M. Mirziyotov, F. Xikmatov), gidrokimyo (E. Chembarisov, K. Domlajonov), gidroekologiya (A. Nazarov, A. Abdurahmonov, 3. Sirliboyeva), gidromelioratsiya (Sh. Yunusov, E. Joʻrabekov) va irrigatsiya tarixi (A. Razzoqov), suv resurslarini oʻrganish (Sh. Murodov, S. Karimov, U. Tursunov), muzlikshunoslik (M. A. Nosirov, A. Akbarov), koʻlshunoslik (O. Nuriddinov) kabi yoʻnalishlar boʻyicha muvaffaqiyatli davom etmoqda.
Qator 61:
Oʻzbekistonda biogeografik tadqiqotlar ayni vaktda ularning ikki asosiy tarmogʻi — botanik geografiya va zoogeografiya yoʻnalishlarida ham shakllandi. 1920—40 yillarda oʻlka oʻsimliklari va hayvonoti geografik-ekologik oʻrganildi (M. P. Popov, R. I. Abolin, Ye. P. Korovin, P. A. Baranov, I. A. Raykova, M. M. Sovetkina, I. I. Granitov).
Oʻzbekistonda botanik geografiyaning rivojlanishi va milliy ilmiy kadrlarni yetishtirishda
1950-yillardan boshlab oʻsimliklar geografiyasi, ekologiyasi va fiziologiyasi boʻyicha oʻzbek botaniklaridan — M. M. Orifxonova, P. Q. Zokirov, X.
M. Oxunovning ilmiy asarlari bosilib chiqdi. Shuningdek, botanik-geografik
Hayvonlar geografiyasiga doyr tadqiqotlarni Oʻzbekistonda zooekolog D. N. Kashkarov va zoogeograf N. A. Bobrinskiylar olib bordi. Oʻzbekiston zoogeografiyasining keyingi rivoji T. 3. Zohidov, I. I. Kolesnikov, R. N. Meklenbursev, H. Solihboyev, Gʻ. S. Sultonov, V. P. Kostin, G. I. Ishunin va b.ning ilmiy faoliyati bilan bogʻliq.
Qator 83:
Aholishunoslik va aholi geografiyasi. Aholishunoslik muammolarini ilmiy oʻrganish N. V. Smirnov, T. I. Raimov, O. B. Otamirzayev, A. S. Soliyev, A.A. Qayumovlarning tadqiqotlarida oʻz ifodasini topdi.
1960-yillarda Toshkent universitetining geografiya
1972 yil
Yirik poytaxt shaharlar (T. I. Raimov, E. Toshbekov) va shahar aglomeratsiyalarini (O. B. Otamirzayev, N. X. Mamatqulov) hamda umuman regiondagi aholi punktlari tizimlari, urbanizatsiyaning rivojlanishini (T. I. Raimov, O. B. Otamirzayev, A. S. Soliyev, X. S. Salimov va b.) oʻrganish ham geograflarning diqqat markazida boʻldi.
Qator 97:
Haritagrafiya. Oʻrta Osiyo va Oʻzbekistonning umumiy geografik haritalarini tuzish bilan geograf N. L. Korjenevskiy shugʻullandi. Ye. P. Korovin 1933 yil tuzib, "Urta Osiyo va Kozogʻiston oʻsimliklari" monografiyasiga ilova qilgan geobotanik harita muhim biogeografik, ekologik va geografik ahamiyat kasb etdi. 1920-yillarda haritagrafiya bilan R. I. Abolin, 1930—50 yillarda I. I. Granitov shugʻullandi. 1940—50 yillarda Oʻzbekistonning geografik jihatdan muhim ahamiyatga molik tuproq va tuproq-iqlim haritalari nashr etildi. 1960-yillarda "Uz-Giprozem" instituti ishlab chiqarish hamda oʻquv maqsadlarida 1:1000000 va 1:1500000 masshtabli 10 dan ortiq qishloq xoʻjaligi haritasini va landshaftlar haritasini nashr etdi. Usha yillarda Oʻzbekiston barcha viloyatlarining tabiiy-oʻlkashunoslik oʻquv haritalari chop etildi (T.M. Mirzaliyev).
Oʻzbekistan haritagrafiyasining ilmiy markazlari Oʻzbekistan Millim
Geografiya boʻlimi 1981—2000 yillarda Oʻzbekistonning 70 bosma taboqdan ziyod akademik atlasi, Toshkent shahrining atlasi, paxtachilik va tibbiy-geografiya atlaslari, "Turkiston — umumiy uyimiz" albom atlasi, Oʻzbekistonning ekologik haritasidan tashqari tabiatii muhofaza qilish, choʻllashish va landshaft haritalarini nashr qildi. L. X. Gʻulomova haritagrafik tadqiqotlarda kosmik usullardan foydalanish boʻyicha, M. Asomov, Sh. Buzrukov, A. Bozorboyev, J. Koraboyev, T. Qoraboyevalar haritagrafiyaning turli yoʻnalish va mavzulari boʻyicha tadqiqotlar olib bormoqdalar.
Geografiya boʻlimi respublika hududini majmuali tabiiy va ijtimoiyiqtisodiy geografik oʻrganish, tabiiy muhitni muhofaza qilish muammolari va tabiatiing inson taʼsirida oʻzgarishini bashorat qilish, mavzuli va hududiy atlas va haritalar tuzish masalalari bilan shugʻullanadi. Boʻlim tarkibida oʻlkani majmuali geografik bashoratlash, atrof muhit muhofazasi, haritagrafiya va masofadan tadqiq etish laboratoriyalari faoliyat koʻrsatmoqaa. Boʻlimda hozirgacha 8 ta doktorlik va 50 dan ziyod fan nomzodligi dissertatsiyalari himoya qilindi. Boʻlim Rossiya, Xitoy, Fransiya, Germaniya va MDH davlatlari Fanlar akademiyasi larining
Amaliy geografiya hoz. zamon geografik tadqiqot yoʻnalishlaridan biri. Asosiy maqsadi geografik ilmiy va amaliy bilimlarni yanada chuqurroq taxlil qilish, tabiat va jamiyatdagi mavjud hamda vujudga kelayotgan turli tabiiy-geografik, geoekologik hamda ijtimoiy va iqtisodiy-geografik muammolarni hal qilishdan iborat. Bu soha tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy geogr. hamda haritagrafiya fanlariga tegishli. Yana q. Amaliy geografiya.
Qator 107:
Geografiya taʼlimi. Oʻzbekistan hududida Geografiya 18—19-asrlarda madrasalarda umumiy holda, 19-asrning 80-yillarida rus-tuzem maktablarida, 1900 yildan yangi usul maktablarida dastur boʻyicha oʻqitildi. 19-asr 90-yillaridan Geografiyadan birinchi oʻquv qoʻllanmasi — "Yer xususida ilmdan olingan soʻzlar" oʻzbek tilida nashr etildi. 1880-yillarda Hoji Yusuf Hayʼatiy (1842—1924) geografik globus yasadi. 1905 yilda yangi usul maktablari uchun "Turkiston va unga yondosh mamlakatlarning haritasi" nashr qilindi.
20-asrda Turkistonda geografiya taʼlimi rivojlandi. M. Behbudiyning "Qisqacha umumiy geografiya" (1902), "Aholi geografiyasiga kirish" (1903), Fotih Karimning "Geografiya" (1914), Muhammad Aminkarimiyning "Jugrofiyai riyoziy" (1914), Munavvarqori Abdurashidxon oʻgʻlining "Yer yuzi" (1915), N.I. Balashovning "Turkiston geografiya oʻqumligi" (1922) darsliklari nashr etildi. 1930 yildan1990 yilgacha umumiy taʼlim maktablarida faqat Oʻzbekiston tabiiy va iqtisodiy geogr.si mahalliy mualliflar yozgan darslik va qoʻllanmalar asosida oʻqitildi. G.ni oʻqitish metodikasi boʻyicha oʻquv qoʻllanmalari, darsliklari nashr qilindi. Geografiyaga oid O. Ibrohimovning "Geografiya terminlari" (1935), M. Bektemirov va Saidrasulovning "Qisqacha ruscha-oʻzbekcha geografiya terminlari lugʻati" (1940), N, Dolimov va b.ning "Geografik terminlarning qisqacha ruscha-oʻzbekcha lugʻati" (1953), H.H. Hasanovning "Geografik terminlar lugʻati" (1964), S. Qorayev, P. Gʻulomov, R. Rahimbekovning "Geografik terminlar va tushunchalar izohli lugʻati" (1979) yaratildi. Bu davrda oliy geog. taʼlimi ham ancha rivojlandi. davlat universitetlari va pedagogika institutlarida Geografiya
== Adabiyotlar ==
* Preobrajenskiy V. S. i dr., Geografiya v menyayushemsya mire. Vek XX. M., 1997, 274 s; Hasanov H., Oʻrtaosiyolik geograf va sayyohlar, T., 1964; Qoriyev M., Oʻrta Osiyo tabiiy geografiney, 2-nashr, T., 1968.
Ziyovuddin Akramov, Asomiddin Rafitsov, Shuhrat Azimov.<ref>[[Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi|OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
|