Hind okeani: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k qisqartmalarni toʻliqlash (via JWB) |
k qisqartmalarni toʻliqlash (via JWB) |
||
Qator 3:
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Hind okeani''' — Dunyo okeanining bir qismi. Shimoliy tropik chizigidan deyarli butunlay janubida. Okeanning tabiatiga uning atrofini oʻrab olgan barcha materiklar, ayniqsa, Yevrosiyo materigi katta taʼsir koʻrsatadi. Janubiy qismida Hind okeani Atlantika va Tinch oke-anlari bilan katta masofada tutashib turadi. Atlantika okeani bilan chegarasi shargli ravishda Afrika
Hind okeani maydoni 76,17 mlp. km², kattaligi jiqatdan 3-oʻrinda. Suv hajmi 282,7 mln. km\ oʻrtacha chuq. 3711 m, eng chuqur joyi 7729 m (Zond novi). Qirgʻoq chizigʻi ancha tekis, faqat shimoliy va
Hind okeani juda katta masofada Antarktida bilan tutashib tursada, boshqa okeanlarga nisbatan ancha iliq. Chunki
Relyefi va geologik tuzilishi. Hind okeani botigʻi ancha yosh boʻlib, mezozoy erasida qad. Gondvana materigi (quruqligi)ning parchalanishi, quruqlik palaxsalarini siljib keti-shi, qad. Tetis va Tinch okeanlari Yer poʻstining parchalanishi natijasida 70—65 mln. yillar avval hozirgi shaklini olgan. Botiqning taraqqiyot tarixi hozirgi suv osti relyefida oʻz aksini topgan. Materiklarning suv ostidagi davomi okean maydonining 30% ga yaqinini tashkil etadi. Afrikaning suv ostidagi davomi shelfning en-siz ekanligiga qaramay, Agulyas sayozligi, Mozambik, Madagaskar suv osti togʻlari hisobiga ancha keng maylonni egallagan. Madagaskar suv osti doʻngligi va Madagaskar o.ni kichik konti-nent deyish mumkin. Zambezi daryosi quyilish joyidan Somali yarim orolgacha boʻlgan materik sayozligida marjon qurilmasi koʻp. Yevrosiyo shelfi ancha keng maydonni egallagan. Arabiston dengizi va Bengaliya qoʻltigidagi materik sayozligi, asosan, daryo choʻkindilaridan qosil boʻlgan. Hind okeanida oraliq mintaqa (materikdai okeanga tektonik oʻtish zonasi) uning
Hind okeanida okean oʻrtaliqtizmalari maydoni 17% ni gashkil etadi. Ular okean oʻrtasidan 3 yoʻnalishda davom etadi. Ara-biston, Gʻarbiy Hind, Afrika—An-tarktika, Arabiston — Hindiston, Markaziy Hind, Avstraliya—Antark-tika koʻtarilmalari Arabiston, Soma-li, Madagaskar, Mozambik, Agulyas, Kroze, Afrika—Antarktika, Markaziy, Janubiy Avstraliya, Avstraliya— Antarktika soyliklarini bir-biridan ajratib turadi. Okeanning eng chuqur joyi Yava botigʻidagi Zond novi, 7729 m.
Okean osti yotqiziqlari orasida foraminifera gili koʻp. Soyliklarning chuqur qismlarida chuqur suv qizil gillari, ekvatorial mintaqada radiolyariy gillari tarqalgan. Hind okeanida foydali qazilmalardan Markaziy soylikda temir-marganets konkretsiyalari, Afrika
Gidrologik rejimi. Hind okeani janubiy yarmidagi oqimlar Atlantika va Tinch okeanlardagiga oʻxshash. Subtro-pik yuqori bosim taʼsirida soat millari harakatiga teskari yoʻnalishda aylanma oqimlar tizimi yuzaga kela-di: Janubiy passat, Madagaskar, Mozam-bik, Agulyas, Gʻarbiy Shamollar, Gʻarbiy Avstraliya oqimlari. Okean
Hind okeanida Janubiy Hind yuqori bosim markazi, Ekvatorial past bosim markazi, Osiyo materigidagi fasliy oʻzga-ruvchan bosim markazi havo qarakatlarini belgilovchi omildir. Qishda xavo bosimi Yevrosiyodan okean markaziga tomon pasayib boradi. Okeanning shimoliy qismida qishki musson shamollari esadi. Yozda Janubiy Osiyo minimumi markazi tarkib topadi. Janubiy Hind okeani maksimumi kuchayadi. Natijada
Hind okeanida muzlar hosil boʻlishi Antarktida yaqinida kuzatiladi va shamol hamda oqimlar taʼsirida avgustda 55° j.k. va fevralda 65—68° j.k.largacha yetib boradi. Aysberg 40 va 80° shq.u.larda ayniqsa koʻp.
Qator 23:
Oʻsimliklari va hayvonot dunyosi. Hind okeani 2 ta biogeografik ob-lastga kiradi. Hind—Tinch okean tro-pik oblasti va Antarktika oblasti. Hind— Tinch okean oblasti planktonga boy. Fitoplankton, asosan, diato-meya va peridineya, shuningdek, havorang-yashil suvoʻtlardan iborat. Radio-dyariy, foraminifera, amfipodalar ayniqsa koʻp. Moʻʼtadil va antarktika mintaqalarida eng koʻp tarqalgan planktonlar diatomeyalardir. Fitobentoslardan tropik mintaqada sargasslar, turbinariylar tarqalgan. Ohaktoshli suvoʻtlar marjonlar bilan birga marjon qurilmalarini hosil qiladi. Hind okeanining suzib yuruvchi jonivorlari ham juda xilma-xil. Baliqlardan sardinella, anchous, stavrida, mayda tuneplar, kefal. dengiz laqqa baliqlari bor. Tosh-baqa, dengiz ilonlari yashaydi. Sut emizuvchilardan kit, kashalot, del-fin, tyulen, dengiz fillari mavjud. Qushlardai chayka, baklan, albatros, janubida pingvinlar yashaydi. Endemik hayvon koʻp: ignaterililar, mollyus-kalar, marjonlarning koʻp oilalari, baliqning 20 ta oilasi endemikdir. Antarktika oʻlkasidagi 90% baliq ep-demik hisoblanadi.
I q. [[t i s o d i y g ye o g r a f i k o ch ye r k]]. Hind okeanining biologik mahsuldorligi turli qismlarida turlicha. Oke-anping qirgʻoqboʻyi qismlari, ayniqsa, shimoliy qirgoqboʻyi mahsuldor boʻlib, sutkasiga 250–500 mg/m:ga teng
Hind okeanining transport ahamiyati katta. Hind okeanidan oʻtgan tranzit yoʻllar Atlantika va Tinch okean portlarida tugaydi. asosiy dengiz yoʻllari okeanning shimoliy qismida kenglik boʻylab, Fors qoʻltigʻidan Afrika qirgʻoqlari orqali Atlantika okeaniga oʻtadi. Suvaysh kanali orqali oʻtgan suv yoʻli ham muhim ahamiyatga ega. Hind okeani qirgʻoqlarida Rastannura (Saudiya Arabistoni), Xark (Eron) va boshqa maxsus neft portlari, Adan, Mumbay, Kal-kutta, Karochi, Yangon va boshqa universal portlar joylashgan.
Qator 29:
Hind okeanining asosiy ekologik muammolaridan biri okean suvining turli chiqindilar bilan ifloslanib borayotganligi. Bunda neft va uning mahsulotlari bilan ifloslanish 1-oʻrinda. Sanoat chiqindilari bilan birga suvga koʻp miqdorda mis, rux, margimush, surma, vismut tushadi. Ular muhitning fizik-kimyoviy holatiga taʼsir koʻrsatadi. Okean suvini, xususan, Fors qoʻltigʻi suvini chiqindilar bilan if-loslanishiga qarshi kurashish uchun 1978 yilda Kuvayt protokoli imzolandi. 1981 yilda shunday shartpoma Qizil dengiz va Adan qoʻltigʻi haqida ham tuzilgan. 1983 yilda Vellingtonda Antarktika florasi va faunasini muho-sraza qilish toʻgʻrisida konvensiya imzolandi. 1984 yilda Sharqiy Afrika qirgʻoqlari yaqinidagi suv muhitini muhofaza qilish rejasi tuzildi. Bularga muvofiq okeanning turli qismlarida tabiat, hayvon va oʻsimliklarni muhofaza qilish maqsadida rezer-vatlar tashkil etilgan.
Oʻ r g a n i l i sh t a r i x i
Hind okeani qirgʻoqlarini aniqpash, geogra-fiyasini oʻrganishga bagishlangan dengiz ekspeditsiyalari 18-asr oxirlaridan boshlandi. 1772—75 yillarda J.Kuk, 1803—06 yillarda I.F.Kruzenshtern va Yu.F.Lisyanskiy, 1815-16 va 1823-26 yillarda O.Ye.Kotsebu tadqiqot ishlari olib borishdi. 19—20-asr boshlarida Hind okeanini oʻrganish ishlari kengaydi. 1857—69 yillarda Arabiston dengizi va Bengaliya qoʻltigʻida suv osti telegraf kabellarini oʻtkazish maqsa-dida okean tubi oʻrganildi. 1898—99 yillarda Germaniya tashkil etgan chuqur suv ostini oʻrganish ekspeditsiyasi Sharqiy Hindiston va Arabistoi — Hindiston suv osti togʻlarini kashf etdi. 1906 yilda yana bir nemis kemasida olib borilgan oʻlchash ishlari natijasida Yava botigʻi kashf etildi. 20-asrda Hind okeanini Xalqaro geofizika yili dasturi asosida "Ob", "Lena" kemalarida tashkil etilgan ekspeditsiya oʻrgandi. 1959—60 yillarda AQSH oke-anshunoslari Gʻarbiy Hind sun osti tizma togʻlaripi kashf etdilar. 1960— 65 yillarda Hind okeanida Xalqaro ekspsditsiya boʻlib, uning dasturiga okeapni har tomonlama toʻliq oʻrganish kirtildi, unda 20 ga yaqin mamlakat olimlari ishtirok etdi. Ekspeditsiya 2000 dan ortiq okeanologik stansiya tashkil qildi. Hozirgi vaqtda suv osti apparatlari yordamida ham kuzatish ishlari olib borilmoqda. 2004 yil dekabrda roʻy bergan zilzilalar va sunamidan keyin oke-anni oʻrganish yana ham kuchaytirildi.
Qator 35:
== Umumiy tasviri ==
Dengizlari: [[Andaman dengizi]], [[Arabiston dengizi]], [[Arafur dengizi]]
{{Okeanlar}}
|