Litva: Versiyalar orasidagi farq

Litva hududi Sharqiy Yevropa tekisligida, Boltiq dengizining jan.janubi-sharqiy sohillarida, Nyamunas (Neman) daryosining oʻrta va quyi oqimi havzalarida joylashgan. Yer yuzasi pasttekislik va kirlardan iborat. Markazida Oʻrta Litva pasttekisligi joylashgan. Sharqi va jan.dajanubida Boltiq qator tepalari boʻlib, Litva qududida Z qirga boʻlinadi: Aukshtayts, Dzuk va Suduv. Dengiz sohilida qum tepa va plyajlar koʻp. Litvada neft, ohaktosh, dolomit, shisha qumlari, gil, torf, bur, gips, kahrabo va shifobaxsh buloklar (Druskininkay, Palanga, Birshtonas, Likenay) bor. Buloklar atrofida kurortlar barpo etilgan.

Litvada dengiz iqlimi kontinental iqlim bilan almashinib turadi. Kontinentallik gʻarbdan sharqqa orta boradi. Yanv.ningYanvarning oʻrtacha temperaturasi —3° dan — 6° gacha. Iyulning oʻrtacha temperaturasi 16,5°— 17,6°. Oʻrtacha yillik yogʻin 750 mm. Daryolari Boltiq dengizi havzasiga mansub.

1654—67 yillari rus qoʻshinlari Litva ningLitvaning sharqiy qismini, 1655 yil Vilnyus va Kaunas shaharlarini bosib oldi. 1667 yil Smolensk yaqinida Rech Pospolita va Rossiya oʻrtasida Andrusov sulhi imzolandi (Belorussiya yerlari va Ukrainaning Dnepr daryosi oʻng qirgʻoq tomonidagi yerlar Litva tarkibida qoldi). Shim.Shimoliy urush (1700—21) yillarida Rech Pospolita Rossiyaning it-tifoqsoshi boʻldi. 17—18-asrlarda Rech Pospolita siyosiy inqirozga uchradi va 1772,1793, 1795 yillarda Prussiya, Avstriya, Rossiya oʻrtasida boʻlinib ketdi. Litva Rossiyaga qoʻshildi. 19-asr 2-yarmida podsho hukumati Litvada millatchilik siyosatini kuchaytirdi. Oʻlkada milliy ozodlik harakati boshlandi. 1888 yil Vilnyusda Litva kasaba uyushma harakatiga asos solgan Oʻzaro yordam kassasi va Litva sotsial-demokratiyasi tashkil topdi.l-jahon urushi yillarida Litva xududi harbiy harakatlar maydoniga aylandi. 1915 yil kuzida Litva hududini Germaniya qoʻshinlari bosib oldi. 1918 yil 16 fevralda Litva davlatining mustaqilligi eʼlon qilindi. 1918 yil dekabrda Litva hududining katta qismida shoʻro hokimiyati oʻrnatildi va 1919 yil fevralda Litva-Belorussiya shoʻro respublikasi eʼlon qilindi. 1919 yil avgustda nemis qoʻshinlarining hujumidan soʻng Qizil Armiya boʻlin-malari Litvadan chiqib ketishga majbur boʻldilar. 1920 yil Litva bilan RSFSR oʻrtasida imzolangan shartnomaga muvofiq, shoʻro hukumati Litva mustaqilligini tan oldi. 1940 yil iyunda Litva hududiga shoʻro qoʻshinlari kiritildi. 1940 yil iyulda Xalq Seymiga saylovlar boʻlib oʻtdi. 1940 yil 21 iyulda Litva shoʻro respublikasi eʼlon qilindi. 1941 yilda L.ni nemis-fashist qoʻshinlari bosib oldi, 1944 yil iyul —1945 yil yanvarda shoʻro armiyasi tomonidan ozod qilindi. 1990 yil 11 martda respublika Oliy Kengashi Litva davlatini qayta tiklash haqidagi hujjatni qabul qildi va mamlakat Litva Respublikasi deb atala boshladi. 1990 yil mayda Litva Oliy Kengashi L.ning davlat mustaqilligi haqidagi deklaratsiyami qabul qildi. Litva 1991 yildan BMT aʼzosi. 1992 yil 5 avgustda OʻzR bilan diplomatiya munosabatlari oʻrnatdi. Milliy bayrami — 16 fevral — Litva davlati kayta tiklangan kun (1918).

Litva — industrial-agrar mamlakat. Yalpi milliy mahsulotda sanoatning ulushi — 51,2%, qishloq xoʻjaligi ningxoʻjaligining ulushi — 24,7%, qurilishning ulushi — 9,8%, transportning ulushi — 3,6%, boshqa tarmoqlarning ulushi - 10,1%.

Sanoatning asosiy tarmoqlari — mashinasozlik va metall ishlash, yogʻochsozlik, kimyo va neft kimyosi sanoati, binokorlik materiallari ishlab chiqarish, toʻqimachilik va oziq-ovqat, neftni qayta ishlash sanoati. Energetika xoʻjaligida gidroenergiya va torf ikkilamchi ahamiyatga ega. Litva issiklik elektr st-yasistansiyasi va Vilnyus issiklik elektr markazi keltirilgan gaz, mazut, koʻmir bilan ishlaydi. Kaunas GES, Ignalina AES bor. Litvada yiliga 18,7 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi xrsil qilinadi. Vilnyus, Rokishkis, Radvilish-kisda qishloq xoʻjaligi mashinalari, Kapsukasda oziq-ovqat korxonalari uchun asbob-uskunalar, Shyaulyayda velosiped, moped dvigatellari, Panevejisda avto-kompressorlar ishlab chikariladi. Kedaynyayda kimyo ktikombinati (sulfat kislota va superfosfat), Ionavada azotli oʻgʻit zavodi, Kaunasda sunʼiy tola zavodi, Vilnyusda plastmassa buyumlar zavodi, Plungeda sunʼiy charm zavodi bor.

Mahalliy xom ashyo asosida yuqori sifatli sement, gʻisht, ohak, yirik silikat bloklar, drenaj quvurlari, cherepitsa, shifer, yigʻma temir-beton va beton konstruksiyalar hamda detallar tayyorlanadi. Panevejisda yirik oyna zavodi deraza oynasi va oyna bloklari ishlab chikaradi. Ionava, Klaypeda, Kaunas, Shyaulyay, Vilnyus shaharlarida mebel k-tlarikombinatlari bor. Qogʻoz sanoatining asosiy markazlari — Kaunas, Grigishkes. Kaunasdagi qogʻoz f-kasifabikasi yuqori sifatli qogʻoz, Klaypeda, Grigishkes, Pabra-dada karton, Klaypedada sellyuloza va faner, Kaunasda gugurt, Klaypeda, Vilnyus, Grigishkes, Kazlu-Rudada yogʻoch plitalar ishlab chiqariladi.

Yengil sanoatda toʻqimachilik va trikotaj, tikuvchilik, poyabzal tarmoqlari rivojlangan. Yengil sanoatning yirik markazlari: Kaunas, Vilnyus, Shyaulyay va Klaypeda. Utenada trikotaj fabrikasi va Alitusda ip gazlama ktikombinati mavjud. Badiiy hunarmandchilik (kahrabo, keramika va boshqalardan buyum yasash) rivojlangan.

Tibbiyot mutaxassislari Kaunas tibbiyot in-tidainstitutida, Vilnyus un-tininguniversitetining tibbiyot f-tidafakultetida va 6 tibbiyot bilim yurtida tayyorlanadi. Druskininkay, Birshtonas, Likenay, Palanga, Neringa va boshqa balneologiya kurortlari mashhur.

Litvada oʻrta umumiy taʼlim deyarli toʻla amalga oshirilgan. 12 oliy oʻquv yurti bor. Eng yiriklari: Vilnyus un-tiuniversiteti, Vilnyus ped. un-tiuniversiteti, Vitautas Magnus un-tiuniversiteti, Vilnyus texnika un-tiuniversiteti, Kaunas texnologiya un-tiuniversiteti, Kaunas tibbiyot akademiyasi, Klaypeda un-tiuniversiteti. Qishloq xoʻjaligi akademiyasi, Litva fanlar akademiyasi bor. Litva davlat kutubxonasi, FAFanlar akademiyasi kutubxonasi, klub muassasalari, muzeylar va boshqa madaniy-maʼrifiy muassasalar mavjud.

Litvada bir necha gaz. va jur.jurnal nashr etiladi. Eng muhimlari: "Letuvoye aydas" ("Litva aks sadosi", litva tilidagi kundalik gaz.gazeta, 1917 yildan), "Letuvos ritas" ("Litva tonggi", litva va rus tilidagi kundalik gaz.gazeta, 1919 yildan), "Gimtine" ("Ona diyor", litva tilidagi oylik jur.jurnal, 1989 yildan), "Atgimimas" ("Uygʻonish", litva tilidagi haftanoma, 1988 yildan), "Bichyuliste" ("Doʻstlik", litva tilidagi haftalik gaz.gazeta, 1990 yildan). ELTA telegraf axborot agentligi 1995 yildan aksiyadorlik jamiyati, 1920 yilda asos solingan; Litvada radioeshittirish 1926 yildan, telekoʻrsatuv 1957 yildan ishlaydi. Litva radio va televideniyesi 1940 yil Vilnyus shahrida tashkil etilgan.

Adabiy folklori laparlar, asosan, ishqiy qoʻshiq (dayna)larga boy. Koʻpchilik boʻlib aytiladigan qad. qoʻshiqlar sutartine deb ataladi. Xalq raqslari turli shakllar yasab, mayin tushiladi. Musiqa asboblari orasida torli sozlardan kankles, puflama so-zlardan ragas (burgʻu), daudite (uzun truba), skuduchay, lumzdyalis (fleyta turlari), urib chalinadigan sozlardan skrabalay va boshqa keng tarqalgan. Professional musiqa 14-asrdan rivojlandi. 16-asrdan cherkov xor musiqa maktablari vujudga keldi, zodagonlarning saroylarida kapella, opera va balet truppalari tashil etildi. 18-asrda Vilnyus teatrida Gʻarbiy Yevropa kompozitorlarining opera va baletlari sahnalashtirildi. 1803 yilda Vilnyus un-tidauniversitetida musiqa kafedrasi ochildi. 1906 yilda "Vilnyaus kankles" jamiyatining kuchi bilan birinchi milliy opera (M. Petrauskas, "Birute") sahnaga qoʻyildi. M. Chyurlenis ilk milliy simfonik va kamer musiqa asarlarini yaratdi. 1920 yilda Kaunasda opera teatri, 1921 yilda balet studiyasi, 1933 yilda konservatoriya ochildi. 1940 yilda Vilnyusda filarmoniya, xalq ijodiyoti uyi, musiqa bilim yurti tashkil etildi. 1948 yilda opera va balet teatri Kaunasdan Vilnyusga koʻchirildi. Keyingi yillarda mahalliy mualliflarning "Marite" operasi, "Dengiz sohilida" baleti, "Oltin dengiz" operettasi tomoshabinlarga taqdim etildi. Simfoniya va kamer janrlari rivoj topdi. Kompozitorlardan A. Rachyunas, Yu. Yuzelyunas, A. Belazaras, V. Yugova, B. Dvarionas va boshqa barakali ijod qildi. Vilnyus konservatoriyasi, ped. in-tininginstitutining musiqa boʻlimi, Shyaulyay ped. in-tininginstitutining musiqa f-tifakulteti, 5 musiqa bi-lim yurti, musiqa va xoreografiya maktablari musiqadan taʼlim beradi. Dirijyorlardan — B. Dvarionas, I. Shvya-das, S. Sondyaskis, xonandalardan — K. Petrauskas, Y. Stasyunas, V. Noreyka va boshqa mashhur.