Dogʻiston: Versiyalar orasidagi farq

| davlat_nomi = Dogʻiston (Tog'iston)

| davlat_nomi_to`liq = Dogʻiston Respublikasi

| davlat_mahalliy_nomi = <small><center>{{lang-av|Дагъистаналъул Республика}}<br>[[Agul tili|agul.]] ''Республика Дагъустан''<br>{{lang-az|Дағыстан Республикасы}}<br>{{lang-dar|Дагъистала Республика}}<br>{{lang-kum|Дагъыстан Республикасы}}<br>{{lang-lez|Республика Дагъустан}}<br>{{lang-lbe|Дагъусттаннал Республика}}<br>{{lang-nog|Дагъыстан Республикасы}}<br>[[Rutul tili|rut.]] ''Республика Дагъустан''<br>{{lang-tab|Дагъустандин Республика}}<br>[[Saxur tili|sax.]] ''Республика Дагъустан''<br>{{lang-ce|ДегIeстан Республика}}</center></small>

| tasvir_bayroq = Flag_of_Dagestan.svg

| tasvir_gerb = Coat_of_Arms_of_Dagestan.svg

| tasvir_xarita = Map_of_Russia_-_Republic_of_Dagestan_(2008-03).svg

| <!--ramz_tipi = -->

| <!--ramz_tipi_maqola = -->

| davlat_shiori = ''Dogʻiston madhiyasi''

| davlat_madhiyasi =

| poytaxt = [[Maxachkala]]

| latd=

| eng_katta_shahar = [[Maxachkala]]

| rasmiy_tillar = [[avar tili|avarcha]]<br /> [[agul tili|agulcha]]<br /> [[ozarbayjon tili|ozarbayjoncha]]<br /> [[Dargʻin tili|Dargʻincha]]<br /> [[qumiq tili|qumiqcha]]<br /> [[laq tili|laqcha]]<br /> [[lezgin tili|lezgincha]]<br />[[noʻgʻoy tili|noʻgʻoycha]]<br /> [[rus tili|ruscha]]<br /> [[rutul tili|rutulcha]]<br /> [[tabasaran tili|tabasarancha]]<br /> [[tat tili|tatcha]]<br /> [[saxur tili|saxurcha]]<br /> [[chechen tili|chechencha]]

| <!--eng_katta_aholi_punkt_tipi = -->

| hukumat_to`ri =

| <!--yetakchi_mansablari = -->

| <!--yetakchi_nomlari = -->

| yetakchi_mansabi_1 = [[Dogʻiston yetakchilari|Prezident]]

| yetakchi_mansabi_2 = [[Dogʻiston yetakchilari|Bosh Vazir]]

| <!--yetakchi_mansabi_3 = -->

| <!--yetakchi_mansabi_4 = -->

| <!--yetakchi_mansabi_5 = -->

| yetakchi_nomi_1 = [[Muhammadsalom Muhammedov]]

| yetakchi_nomi_2 = [[Muhammad Abdullayev]]

| <!--yetakchi_nomi_3 = -->

| <!--yetakchi_nomi_4 = -->

| <!--yetakchi_nomi_5 = -->

| mustaqillik_tip =

| mustaqillik_nota =

| <!--mustaqillik_voqealar =

| mustaqillik_voqea_1 =

| mustaqillik_voqea_2 =

| mustaqillik_voqea_3 =

| <!--mustaqillik_voqea_4 =

| <!--mustaqillik_voqea_5 =

| <!--mustaqillik_yillari =

| mustaqillik_yili_1 = -->

| mustaqillik_yili_2 = -->

| mustaqillik_yili_3 = -->

| <!--mustaqillik_yili_4 = -->

| <!--mustaqillik_yili_5 = -->

| <!--yevropa_ittifog`i_yili = -->

| maydon = 50,270

| maydon_o`rin =

| maydon_suv = 0,4

| aholi = 2,946,035

| aholi_ro`yxat_yil = 2013

| aholi_o`rin =

| aholi_zichlik = 58,6

| aholi_zichlik_o`rin =

| YaIM YaIM =
| YaIM_yil =

| YaIM_yil YaIM_o`rin =

| YaIM_o`rin YaIM_p_cap =

| YaIM_p_cap pul_birligi =

| pul_birligi pul_birligi_kod = RU-DA

| pul_birligi_kod pul_birligi_havol = RU-DA

| pul_birligi_havol vaqt_mintag`i =

| vaqt_mintag`i vaqt_utc = +4

| vaqt_utc vaqt_mintag`i_dst = +4

| vaqt_mintag`i_dst vaqt_utc_dst =

| vaqt_utc_dst <!--dst_nota = -->

| <!--dst_nota internet_domeni = -->

| telefon internet_domeni prefiksi =

| telefon prefiksi qisqartma = DA

| qisqartma havolalar = DA

Dogʻiston Shim.Shimoliy Kavkaz togʻlarining sharqiy qismida joylashgan. Sharqda Kaspiy dengiziga tutashadi. Qirgʻogʻi (uz. 530 km) kam parchalangan. Relyefi jihatidan Dogʻiston hududi 4 qismga boʻlinadi: Pasttekislik qismi — Kaspiy boʻyi pasttekisligining jan.janubi-gʻarbi (bu hududning anchagina qismi okean sathidan past), Togʻ etaklari, Ichki togʻli Dogʻiston — keng plato va kambar tizmalardan iborat. Bal. 2500 m gacha. Dara va kanon koʻp. Eng chuquri Sulak daryosida (1800 m gacha). Baland togʻli Dogʻiston — Katta Kavkazning Bosh tizmasi yoki Suvayirgʻich tizma va uning Yon tizmasi. Dogʻistonning eng baland joyi — Bozordyuzyu choʻqqisi (4466 m). Dogʻiston zaminida foydali qazilmalardan neft, yonuvchi gaz, toshkoʻmir, oltingugurt, mergel, kvars kumlari, 200 dan ortik, mineral buloq bor. Iqlimi umuman issiq va quruq. Yanv.ningYanvarning oʻrtacha t-rasitemperaturasi pasttekislikda 1,4° dan —3° gacha (togʻlarda —5° dan —11° gacha), iyulda 24° gacha. Yiliga pasttekislikning shim.shimoli-sharqida 200—300 mm, togʻlarda 600—800 mm yogʻin yogʻadi. Asosiy daryolari: Terek, Sulak, Samur. Terek va Sulak daryolari etaklarida koʻl koʻp. Tuprogʻi pasttekislik va togʻ etaklarida kashtan tuproq, balandroqda togʻ qoratuprogʻi, togʻ-oʻrmon va togʻ-oʻtloqi tuproqlari. Pasttekislikda va togʻ etaklarining quyi qismida choʻl shuvoq-shoʻra, chala choʻl boshoqli-shuvoq oʻsimliklari oʻsadi. Togʻ yon bagʻirlarida asosan dub, grab, qoraqayin, qayin, qaragʻay oʻrmonlari mavjud. Baland togʻli joylarida dogʻiston takasi, bezoar echkisi, elik, togʻ echkisi, qoʻngʻir ayiq, asl bugʻu, baʼzan qoplon va b. sut emizuvchilar uchraydi. Qushlardan togʻ kurkasi (ular), kaklik, burgut va b. yashaydi. Kaspiy dengizidan turli xil baliq ovlanadi.

Dogʻiston hududida odam paleolit davridan boshlab yashab keladi. Mil. av. 1-ming yillikning oxirlarida Dogʻiston aholisi Ozarbayjon hududida vujudga kelgan yirik davlat — Kavkaz Albaniyasi fuqaroligiga oʻtgan. Mil. 3-asrda jan.janubiy Dogʻistonni sosoniylar bosib olgan. 4-asrga kelib Kaspiy sohillarini gunnlar egallagan. 664 yil Dogʻistonni arablar egallab, aholi islom dinini qabul qilgan. 11-asr oʻrtalarida Ozarbayjonni va Dogʻistonning koʻpgina qismini saljuqiylar bosib oldi. 12-asr oxirida Avar xonligi degan yirik davlat vujudga keldi. 13-asrning 20-yillarida Dogʻistonga moʻgʻullar bostirib kirdi va mamlakat uzoq yillar Oltin Oʻrda zulmi ostida yashadi. Markazlashgan rus davlati tashkil topgach (16-asr oʻrtalarida), Rossiyaning Dogʻistonga qiziqishi oshdi. 1722 yil Pyotr I qoʻshinlari Dogʻistonning dengiz sohillarini bosib oldi. Ganja shartnomasi (1735) dan soʻng bu joylar Eronga topshirildi. Guliston sulh shartnomasi (1813)ga binoan Dogʻiston Rossiya qaramogʻiga oʻtdi. Ammo podsho hukumatining mustamlakachilik siyosati togʻliklarning qoʻzgʻolonlariga sabab boʻldi. 19-asrning 30-yillarida muridlik bayrogʻi ostida togʻliklarning mustamlakachilikka qarshi milliy ozodlik harakati boshlandi. Harakatga Dogʻiston va Checheniston imomlari — Gʻozi Muhammad, Hamzatbek va Shomil rahbarlik qildi. Kavkaz urushlari (1817—64) natijasida qoʻzgʻolon bostirildi. 19-asr oʻrtalarida, ayniqsa 90-yillarda Dogʻistonda bochkasozlik, neft haydash zavodlari, arqon va qogʻoz fabrikalari, bosmaxona va b. vujudga keldi, 20-asr boshlarida korxonalar koʻpaydi. 1917 yil 1 dekabrda Petrovsk-Portdagi mitingda Shoʻro hokimiyati oʻrnatilganligi eʼlon qilindi. Ammo, 1918—20 yillarda nemis-turk qoʻshinlari va oq gvardiyachilar uni bosib oldilar. 1920 yil mart oyida qizil armiya kuchi bilan Dogʻistonda yana Shoʻro hokimiyati tiklandi.

Xoʻjaligi. Sanoat mahsulotining 80% oziq-ovqat, mashinasozlik, yengil sanoat (gilamdoʻzlik)ga toʻgʻri keladi. Iqtisodiyotida elektr energetika va neft chiqarish, qurilish materiallari, kimyo sanoati ham muhim rol oʻynaydi. Eng yirik elektr stansiyalari — Chiryurtov GES, Gergebil GES va Chirkey GES. Tabiiy gaz qazib olinadi. Terek-Kuma pasttekisligining shim. da neft va gaz konlari bor. Mashinasozlik va metallsozlik korxonalarida (Maxachqala, Izberbash, Darband, Qizilyurt, Buynaksk) metall qirquvchi stanoklar, kema mexanizmlari, dizellar, elektrotermik asboblar, elektrotexnika apparatlari, separatorlar, nasoslar, turli xil pribor va avtomatika vositalari ishlab chiqariladi. Kurilish materiallari sanoati yirik shisha zdizavodi, uysozlik k-tikombinati va temir-beton konstruksiyalari zdidan iborat. Kimyo sanoati korxonalari (Maxachkala) lok, boʻyoq va shisha tola ishlab chiqaradi. Chiryurtovda yirik fosfor tuzlari zdizavodi bor. Oziq-ovqat sanoati rivojlangan. Toʻqimachilik (asosan ip va jun gazlama), trikotaj, tikuvchilik, koʻn-poyabzal sanoati ham mavjud. Dogʻiston gilam toʻqish, zargarlik va b. bilan azaldan mashhur.

Q.Qishloq x.xoʻjaligi bogʻdorchilik, tokchilik va gʻalla (bugʻdoy, arpa, makkajoʻxori, sholi) yetishtirishga ixtisoslashtirilgan. Chorvachilikda qoʻychilik asosiy oʻrinni egallaydi. Koʻproq goʻsht-jun beradigan qoʻylar boqiladi, mayin junli qoʻylar ham koʻp.

295 maktabgacha tarbiya muassasasida 308 mingga yaqin bola tarbiyalanadi. 1589 umumiy taʼlim maktabi (395 ming oʻquvchi), 27 ta maxsus oʻquv yurti (20,8 ming oʻquvchi) bor. 5 oliy oʻquv yurti, jumladan Dogʻiston universiteti (1957 yil tashkil etilgan; 8 mingga yaqin talaba)da 27,3 ming talaba oʻqiydi. 842 ommaviy kutubxona (6,4 mln. kitob va jur.jurnal), 1066 klub muassasasi, 8 muzey (jumladan, Maxachkaladagi tasviriy sanʼat muzeyi, S. Stalskiy uy-muzeyi va b.boshqalar), 7 teatr, 898 kino kurilma bor. Dogʻistonda 20 i.ilmiy t.tadqiqot muassasasi ishlaydi.

Adabiyoti — koʻp tilli (avar, lazgin, tat, noʻgʻay va b.boshqalar). Dogʻiston xalqlarining qad. qoʻshiklari, yodnomalari, ertak, afsona, maqol va hikmatli soʻzlari bu adabiyotning yaratilishiga asos boʻlgan. Lakcha "Partu Patima", "Nodirshox.ning tormor etilishi haqida", avarcha "Xochbar haqida qoʻshiq", qoʻmiqcha "Oygʻozi haqida qoʻshiq" kabi qoʻshiqlarda xalqlarning jabr-zulmga va Eron bosqinchilariga qarshi kurashi kuylanadi. 17—18-asrlarda xalq ogʻzaki ijodida baxshichilik sanʼati rivojlandi. Yozma adabiyotda esa zullisonayn ijodkorlar koʻpaydi (Hoji Muhammad ibn Musa al-Qudutli, Hoji Dovud al-Oʻsishiy, Muhammad ibn Ali al-Ubriy va b.boshqalar). Arab grafikasi asosida "ajam" yozuvi paydo boʻldi (18-asr).

20-asrda S. Stalskiy, Hamzat Sadasa, S. Gabiyev, G. Saidov, 3. Botirmirzayev, P. Nurov, A. Iminogʻayev, Hoji Axtinskiy, tloxlik Muhammad kabi shoir va yozuvchilar ijod qildi. Drama asarlari yaratila boshladi (G. Saidovning "Miskarlar", 3. Botirmirzayevning pyesalari va b.boshqalar). 20—30-yillarda avar 3. Gajiyev, dargʻin R. Nurov, A. Iminogʻayev, qoʻmiq A. P. Salavatov, A. Magomedov, B. Ostemirov, T. Boybula-tov, lak I. Qurbonaliyev, M. Charinov, lazgin A. Fataxov kabi ijodkorlar yetuk badiiy asarlar yaratishdi.

Ikkinchi jahon urushi yillarida H. Sadasa, Qoziya Ali, A. Gʻafurov, A. Ajiyev, A. V. Sulaymonov, Yu. Xappalayev kabi shoirlar xalqni fashistlarga qarshi kurashga chaqirdi. Urushdan keyingi yillarda Dogʻiston adabiyotining koʻlami kengaydi, xilmaxil badiiy shakl, uslub va janrlar vujudga keldi. D. xalq shoiri R. Hamzatov "Tugʻilgan kunim", "Qalbim togʻlarda", "Togʻ qizi" kabi dostonlari, joʻshqin sheʼrlari bilan dunyoga mashhur boʻldi. Keyingi davrda Fazu Aliyeva, A. Saidov, S. Rabadanov, G. Bagandov, S. Izgiyayev, M. Otaboyeva, M. Aminovlar barakali ijod qildilar. Dogʻistonda bolalar adabiyoti ham rivoj topdi (R. Rashidov "Men xush koʻrgan bolalar", "Ovulimizga qish keldi"; R. Hamzatov "Bobom"; 3. Gajiyev "Vodiy qushchalari", "Qorbobo togʻda"; A. Magomayev "Bobo va nabira"; D. Atnilov "Birinchi dars" va b. toʻplamlar). Dramaturgiyada ham yetuk asarlar yuzaga keldi (M. Aliyev "Ramazonovlar oilasi"; M. Gairbekova "Uchrashuv"; A. Ajamatov "Kelinlar"; T. Xuryugskiy "Oshiq Sayd"; A. Qurbonov "Qaytmasning toʻyi"; G. Rustamov "Rayhon" va b.boshqalar). D. adabiyotida barcha adabiy janrlar, jumladan, kinodramaturgiya (Ahmadjon Abu Bakar "Bulutlar tarqaldi", "Adam va Xeva") va adabiyotshunoslik rivojlangan.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Uzunligi 40 km dan ortiq Darband mudofa istehkomining tosh devorlari va qalʼalari 6-asrda barpo etilgan. 8—9-asrlarda arab meʼmorligining taʼsiri kuchaydi (Darbanddagi jome masjid). Dogʻiston meʼmorligi asrlar davomida, asosan xalq meʼmorligi asosida rivojlangan (bu yerda yashovchi har bir xalq oʻziga xos meʼmorlik usuliga ega). Togʻli joylarda ovullar uzun tor yoʻlakli va zinali koʻchalardan iborat boʻlib, toshdan turar joy, jome masjid va b. qurilgan. 14—15-asrlar va 17—18-asrlardagi yodgorliklar Ozarbayjon meʼmorligiga yaqin uslubda barpo etilgan, Darbandda mahalliy meʼmorlik maktabi shakllangan. 18— 19-asrlarda uylar togʻlarda toshdan, tekislikda somonli loydan qurilib, asosan ichki bezagiga (naqshlar, yogʻoch oʻymakorligi va b.boshqalar) ahamiyat berilgan.

20-asrda uylarning tashqarisini uymakori naqshlar bilan bezash avj olgan. 19—20-asrlarda Dogʻistonda rus klassitsizma. uslubida binolar barpo etildi. Keyingi davrda eski shaharlar qayta qurildi, koʻplab maishiy-maʼmuriy va turar joy binolar (Maxachqalada — hukumat uyi, meʼmor A. M. Alxazov; "Dogʻiston" mehmonxonasi, meʼmor G. Grimm; Drama teatri, meʼmor G. Ya. Movchan va b.boshqalar) zamonaviy uslubda yaratildi.

Teatr sanʼati qoʻmiq, avar, lazgin, lak, dargʻin va b. xalqlar ijodidan tashkil topgan. Paxlavon-akrobatlar, dorbozlar, jonglyor va xalq qiziqchilari ("dombaylar") sanʼati keng tarqalgan. 1914 yilda lezginlarning , 1915 yilda laklarning , 1916 yilda qumiklarning havaskor drama toʻgaraklari vujudga keldi. 30-yillarda qoʻmiq, lazgin, avar, lak musiqali drama teatrlari ochildi. Shu teatrlarning tashkil topishi va rivojlanishida A. P. Salavatovning pyesalari, R. Fatuyevning "Togʻliklar", A. Ajamatovning "Ansor", M. Xurshilovning "Oʻtgan kunlar" kabi asarlari muhim ahamiyatga ega boʻldi. R. Hamzatovning "Togʻ qizi", B. Aydayevning "Sulaymon Stalskiy", U. Mantayevning "Takdir", M. Sulaymonovning "Togʻdagi qalʼa" va b. pyesalari Dogʻiston teatrining keyingi davrdagi asosiy mahsulidir. Dogʻiston teatr arboblaridan B. M. Murodova, A. S. Kurumov, S. A. Kuxmazov, 3. N. Nabiyeva, G. A. Rustamov, M. R. Rashidxonov, Sh. Abdullayev, M. Abduxoliqov, A. Qurbonova va b. mashhur.

{{Russia-geo-stub}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->