Saxa: Versiyalar orasidagi farq

Saxa hududining 2/3 qismidan koʻprogʻini togʻ va yassitogʻliklar egallagan. Eng yirik togʻlari: Yuqori Yana, Cherskiy (Pobeda togʻi 3147 m – Saxa dagiSaxadagi eng baland nukta), ular orasida YanaOymyakon togʻligi bor. Janubida Aldan togʻligi, gʻarbida Oʻrta Sibir yassitogʻligi, shim.shimoliy va markazida YanaIndigirka, Kolima va Markaziy Yakutiya (Vilyuy) pasttekisliklari joylashgan. Foydali qazilmalardan oltin, olmos, temir rudasi, island shpati, yonuvchi gaz, neft konlari bor. Iklimi keskin kontinental; kishi sovuq, 8 oy davom etadi. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi Saxa markazida –34°dan –50° gacha. Shim.Shimoliy yarim sharning eng sovuqjoylari: VerxoyanskOymyakon (–72,2° gacha). Yozi qisqa, iliq. Iyulning oʻrtacha temperaturasi 18–19°. Yillik yogʻin –200–700 mm.

Konchilik va i.ch.ishlab chiqarish sanoati iqtisodiyotning asosini tashkil etadi. Umumrossiya va jahon bozoriga noyob xom ashyo – mamont suyagi va bugʻu shoxi yetkazib beradi. 1990–2000 yillarda yalpi mahsulotda sanoatning ulushi 53,5%, qishloq xoʻjaliginingulushi 2,9%, qurilishning ulushi 4,1%, transportning ulushi 3%, savdoning ulushi 7,1% boʻldi. Barcha korxonalarning 65,3% xususiy, 11,5% davlatga qarashli.

Sanoatning asosiy tarmoklari: rangli metallurgiya (sanoat i.ch.ishlab chiqarish umumiy hajmining 77,4%), yoqilgʻi (10,3%), elektr energetika (7,4%), oziq-ovqat (2,2%), oʻrmon, yogochsozlik va sellyulozaqogʻoz (0,7%), binokorlik materiallari sanoati (0,6%), mashinasozlik va metall ishlash (0,4%), yengil sanoat (0,2%). Energetika mahalliy kumir, tabiiy gaz, gidroenergiya zaxiralari va keltirilgan neft asosida ishlaydi (Vilyuy GES, Yakutiya, Neryungri va Chulman GRESlari). Konchilik sanoatida olmos, oltin, qalay, surma, simob, volfram, koʻmir qazib olinadi. Jatay shaharchasida kemasozlik va kema taʼmirlash zavodi, Lena va Olyokma tumanlarida oʻrmon sanoati rivojlangan.

Qishloq xoʻjaligi yalpi mahsulotining 27,8% dehqonchilikka, 72,2% chorvachilikka toʻgʻri keladi. Saxa hududining taxminan 900 ming gadan foydalaniladi. Bu yerlarning asosiy qismi pichanzor va yaylov, 1/10 qismi haydaladi. Chorvachiligida qoramol, ot, bugʻu boqiladi, moʻynabop darrandachilik va ovchilik (olmaxon, tulki, oq suvsar, ondatra, oq kuyon, sobol boqish va ovlash) rivojlangan; baliq ovlanadi. Dehqonchilikda gʻalla (bugʻdoy, arpa, suli), kartoshka, sabzavot ekiladi. Transport ningTransportning barchaturlari mavjud. Transport yoʻli uzunligi – 165&nbsp;km, qattiq qoplamali avtomobil yoʻllari uz. 7190&nbsp;km. Ichki suv yoʻllari uz. – 11,7 ming km. Lena va Kolima daryolari quyilish joyida 2 ta dengiz porti (Tiksi va Zeleniy Mis), Yakutskda xalqaro aeroport, Taas–Tumus–Yakutsk–Pokrovsk gaz quvurlari bor. Shim.Shimoliy dengiz yoʻli boʻylab kemalar qatnaydi.<ref name=":0" />

1990-yillar oxirida Saxada 5187 vrach aholiga tibbiy xizmat koʻrsatdi. Saxa sil kasalliklari ilmiy tadqiqot instituti bor. 711 umumiy oʻrta taʼlim maktabida 198 ming , 20 oʻrta maxsus oʻquv yurtida 10,8 ming oʻquvchi, 2 oliy oʻquv yurti – Saxa davlat universiteti va Qishloq xoʻjaligi akademiyasida 8,1 ming talaba taʼlim oldi. Rossiya FAFanlar akademiyasi Sibir boʻlimining Ilmiy arkazi tarix, til va adabiyot, biologiya, Shim.Shimoliy fizikatexnika muammolari, Shim.Shimoliy konchiligi intlariniinstitutlarini birlashtiradi. Rossiyadagi yagona muzloqshunoslik ilmiy tadqiqot instituti shu yerda joylashgan. 10 sanatoriykurort muassasasi bor. Telekoʻrsatuv va radioeshittirishlar saxa va rus tillarida olib boriladi. Yakutskda telemarkaz ishlaydi.<ref name=":0" />

Musiqasi oʻziga xos yakkaxonlik, davra qoʻshiklaridan iborat. Olonxosut deb ataluvchi oqinlar murakkab olonxo dostonlarini zoʻr mahorat (goh ertaksimon choʻzib, goh jangovar jazava) bilan ijro etadilar. Ishqiy va raqsbop qoʻshiqlar esa shoʻxchan ohangda aytiladi. Davra boʻlib tushiladigan raqslar osuoxay deb ataladi. Cholgʻu asboblari: kiriimpa (saxacha gʻijjak), xomus (saxacha chang qoʻbiz), kyupsyur (baraban) va boshqa 1920 yil Yakutskda simfonik orkestr, 1921 yil musiqa studiyasi, 1936 yil Saxa milliy teatri xuzurida xor tashkil etilgan. G.Grigoryan, G.Litinskiy, L.Vishkaryov, G.Komrakov, J.Batuyev va boshqa kompozitorlar turli musiqa janrlarini rivojlantirdilar. Ijrochilar orasida dirijyorlar M.Benediktov, A.Kuleshov, G.Krivoshapko, G.Tanigin, opera rej.rejissyor A.Yegorova, xonandalar M.Lobanov, A.Ilina mashxur. Bir necha musiqa bilim yurti bor. Teatri. Saxa folklorida, ayniqsa, olonxo eposida teatr harakati unsurlari boʻlgan. 20-asr boshlarida badiiy havaskorlik rivojlandi. Saxa tilidagi birinchi spetakl 1906 yil havaskor xalq oqinlari ijrosida sahnalashtirildi. 1920 yil Yakutskda rus drama teatri (hozirgi Davlat drama teatri) tashkil etildi. 1925 yil shu teatr qoshida saxa truppasi ishlay boshladi, bu truppa 1926 yil millim teatrga aylantirildi. Unda mahalliy yozuvchilardan N.Neustroyev, P.Oyunskiy, D.Sivsev, S.Yefremov va boshqalarlarning pʼyesalari, xalq qahramonlik eposlari asosidagi asarlar qoʻyildi. Yakutskda P. Oyunskiy nomidagi drama teatri, Nyurbada sayyor drama teatri bor. Tanikdi teatr arboblari: V.Mestnikov, D.Xodulov, S.Grigoryev, D.Slepsov, G.Kolesov va boshqalar.<ref name=":0" />