Vikipediya

Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Tahrir izohi yoʻq
Qator 4:
| common_name = Oʻzbekiston SSR
| continent = Osiyo
| status = [[Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi|Turkiston ASSR]] tarkibida (1918-241918–24) <br /> [[Sovet Ittifoqi respublikalari|Sovet Ittifoqi respublikasi]] (1924-911924–91) <br /> ''[[De facto]]'' [[suveren davlat]] (1990-911990–91)
|life_span = 1924—19911924–1991
| p1 = Buxoro Xalq Sovet Respublikasi
| flag_p1 = Flag of the Bukharan People's Soviet Republic.svg
Qator 18:
| image_flag = Flag of the Uzbek Soviet Socialist Republic.svg{{!}}border
| flag = Flag of the Uzbek Soviet Socialist Republic
| flag_type = [[Oʻzbekiston SSR bayrogʻi|Bayroq]] {{small|(1952-911952–91)}}
| image_coat = Emblem of the Uzbek SSR.svg
| symbol = Emblem of the Uzbek Soviet Socialist Republic
| symbol_type = [[Oʻzbekiston SSR gerbi|Gerb]] {{small|(1981-921981–92)}}
| image_map = Soviet Union - Uzbek SSR.svg
| image_map_caption = Oʻzbekiston SSRning (qizil) [[Sovet Ittifoqi]]da joylashuvi
Qator 28:
| common_languages = '''Rasmiy tillar:''' <br /> [[Oʻzbek tili|Oʻzbek]]{{·}}[[Rus tili|Rus]] <br /> '''Ozchiliklar tillari:''' <br /> [[Tojik tili|Tojik]]{{·}}[[Qoraqalpoq tili|Qoraqalpoq]]{{·}}[[Qozoq tili|Qozoq]]
| demonym = [[Oʻzbeklar|Oʻzbek]] <br /> [[Sovet xalqlari|Sovet]]
| capital = [[Buxoro]] <small>(1925)</small> <br /> [[Samarqand]] <small>(1925—19301925–1930)</small> <br /> [[Toshkent]] <small>(1930—19911930–1991)</small>
| government_type = [[Unitar davlat|Unitar]] [[Marksizm-Leninizm|Marksist-Leninist]] [[bir partiyali davlat|bir partiyali]] [[Sovet respublikasi|sovet]] [[sotsialistik davlatlar|sotsialistik respublika]] (1924-19271924–1927; 1953-19901953–1990)<br />[[Stalinizm|Stalinist]] [[Bir partiyali tizim|bir partiyali]] [[Totalitarizm|totalitar]] [[diktatura]] (1927-19531927–1953)<br />[[Unitar davlat|Unitar]] [[Prezidentlik tizimi|prezidentlik]] [[respublika]] (1990-19911990–1991)
| title_leader = [[Oʻzbekiston yetakchilari roʻyxati|Birinchi kotib]]
| leader1 = [[Vladimir Ivanov]]
| year_leader1 = 1925—19271925–1927 <small>(ilk)</small>
| leader2 = [[Islom Karimov]]
| year_leader2 = 1989—19911989–1991 <small>(soʻnggi)</small>
| title_representative = [[Oʻzbekiston bosh vaziri|Hukumat boshchisi]]
| representative1 = [[Fayzulla Xoʻjayev]]
| year_representative1 = 1924—19371924–1937 <small>(ilk)</small>
| representative2 = [[Shukrullo Mirsaidov]]
| year_representative2 = 1990—19901990–1990 <small>(soʻnggi)</small>
| title_deputy = [[Oʻzbekiston prezidenti|Davlat boshchisi]]
| deputy1 =
| year_deputy1 = 1919—19381919–1938 <small>(ilk)</small>
| deputy2 =
| year_deputy2 = 1990—19911990–1991 <small>(soʻnggi)</small>
| era = [[XX asr]]
| event_pre = [[Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi|Turkiston ASSR]], [[Buxoro Xalq Sovet Respublikasi|Buxoro XSR]] va [[Xorazm Xalq Sovet Respublikasi|Xorazm XSR]] oʻrnida Oʻzbekiston tuzilgan
Qator 93:
 
=== 1920-yillar ===
Respublikadagi dehqonlarni gʻoyaviy jihatdan birlashtirib turgan tashkilotlardan biri „Qoʻshchi“ ittifoqi boʻlgan (1920-331920–33-yillarda faoliyat koʻrsatgan). 1924-yilda 200 ming kishini oʻziga birlashtirgan bu ittifoq ham asta-sekin [[bolsheviklar]]ning qishloqdagi mustabid siyosati targʻibotchisiga aylangan. Qishloq kambagʻallarining eng qashshoq qismini oʻzida birlashtirgan bu tashkilot [[kollektivlashtirish]] (jamoalashtirish) va „[[quloqlashtirish]]“ davrida salbiy rol oʻynadi.
 
[[File:Hujum.png|thumb|[[Xalqaro xotin-qizlar kuni]]da paranjilarni yoqib yuborish marosimi. Andijon, 1927-yil.]]
Oʻzbekiston SSRda bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan „sotsialistik tajriba“ mahalliy xalq tomonidan norozilik bilan qarshi olindi. Sovet hokimiyatining dastlabki 10 yilliklarida milliy rahbar xodimlar va ziyolilar tomonidan markazning zoʻravonligiga qarshi ochiq tanqidiy fikrlar aytilgan. Muxolifat ayrim davlat va jamoat arboblari, yozuvchilar, shoirlar, maorif xodimlari va huquqshunoslarni oʻzaro birlashtirgan edi.
 
1925-291925–29-yillarda Oʻzbekistonda [[Oʻrta Osiyoda yer-suv islohoti|yer-suv islohoti]] amalga oshirildi. Bu islohot joylarda shart-sharoitlar va tayyorgarlik darajasiga qarab uch bosqichda oʻtkazildi. Keyinchalik qishloq xoʻjaligini [[kollektivlashtirish]] amalga oshirilib, [[kolxoz]] va [[sovxoz]]lar tuzildi. Biroq shoʻrolar hokimiyati oʻziga toʻq dehqon xoʻjaliklarini „[[Quloqlashtirish|quloq]]“ („mushtumzoʻr“) sifatida tugatish siyosatini olib borgan.
 
=== 1930-yillar ===
Qator 104:
 
[[File:“Strengthen working discipline in collective farms” – Uzbek, Tashkent, 1933 (Mardjani).jpg|thumb|left|[[Oʻzbek lotin alifbosi|Lotin alifbosida]] yozilgan oʻzbekcha plakat: „Kolxozlarda mehnat intizomini mustahkamla!“ Toshkent, 1933-yil.]]
30-yillar oʻrtasiga kelganda butun mamlakatda boʻlgani singari Oʻzbekiston SSRda ham ommaviy qatagʻonlar avj oldi. Respublikadagi aksariyat siyosiy rahbarlar 1937-381937–38-yillarda „millatchilik va sovet hokimiyatiga qarshi kurash olib borish“da, shuningdek, qurolli qoʻzgʻolon koʻtarishni tayyorlashda ayblandi. [[Fayzulla Xoʻjayev]], [[Akmal Ikromov]], [[Sulton Segizboyev]] kabi siyosiy rahbarlar qatl etildi.
 
Oʻzbekiston SSR jamiyatning barcha tabaqalariga yoyilgan hibsga olish toʻlqini ostida qoldi. Davlat va jamiyat arboblari, xoʻjalik rahbarlari va oddiy kishilar bilan bir qatorda milliy ziyolilar ommaviy ravishda qatagʻon qilindi. XX asr oʻzbek adabiyotining arboblari; [[Fitrat]], [[Choʻlpon]] va [[Abdulla Qodiriy]] va boshqalar otib tashlandi.
 
1937-391937–39-yillarda toʻqib chiqarilgan soxta ayblovlar boʻyicha Oʻzbekistonda 41 mingdan ortiq kishi hibsga olinib, ulardan 37 mingdan ortigʻi jazolandi, 6&nbsp;920 kishi esa otib oʻldirishga hukm qilindi. Umuman olganda, 1937-531937–53-yillarda Oʻzbekiston SSR [[Ichki ishlar xalq komissarligi]] (NKVD) [[troykasi]] (uchligi) tomonidan 100 mingdan ortiq kishi qatagʻon qilindi, ulardan 15 ming nafari otib tashlandi. 1936-401936–40-yillarda faqat davlat va jamoat arboblari, yozuvchilar, shoirlar va olimlardan 5&nbsp;758 kishi qamoqqa olinib, ulardan 4&nbsp;811 kishi otib oʻldirishga hukm qilingan edi.
 
=== 1940-yillar ===
==== Ikkinchi jahon urushi yillari ====
xxIkkinchi[[Ikkinchi jahon urushiʼʼurushi]] yillarida Oʻzbekiston SSRdan 1,5 million kishi frontga ketgan, ulardan 450 mingdan ortiq kishi jang maydonlarida halok boʻlgan. [[Fashistlar]] bosib olgan hududlardan Oʻzbekistonga 1 milliondan ortiq kishi, jumladan, 200 ming bola evakuatsiya qilindi.
 
[[File:Four female pilots, Uzbek SSR.jpg|thumb|Uchuvchi ayollar. [[Maks Penson]] surati.]]
1943-441943–44-yillarda [[qalmoqlar]], [[qrim tatarlari]], [[chechenlar]], [[ingushlar]], [[olmonlar]], [[qorachoylar]], [[yunonlar]], [[mesxetin turklari]], [[bolqorlar]] oʻz tarixiy vatani yoki doimiy yashash joylaridan mamlakatning sharqiy hududlariga koʻchirib yuborildi. [[Qrim]]dan 151&nbsp;604 qrim tatarlari, [[Gurjiston]]dan 110 ming mesxetin turklari, [[Shimoliy Kavkaz]]dan 175 ming chechen, 20 mingdan ortiq ingush, 4&nbsp;500 bolqor, [[armanlar|arman]] va yunonlar Oʻzbekiston SSRga koʻchirildi. Koʻchirib keltirilganlar orasida boshqa xalqlarning vakillari ham oz emas edi. Maxsus koʻchirib keltirilganlarning koʻpchiligi kolxoz va sovxozlarga ishga joylashdilar, keyinchalik [[Mirzachoʻl]]ni oʻzlashtirishda ishtirok etdilar.
 
Urush yillarida Oʻzbekiston SSR qishloq xoʻjaligi ahli eng murakkab va ogʻir sharoitlarda mehnat qilib, davlatga 4&nbsp;148&nbsp;000 tonna paxta, 82 million pud gʻalla, 54&nbsp;067 tonna pilla, 195 ming tonna [[sholi]], 57&nbsp;444 tonna hoʻl meva, 36 ming tonna quruq meva, 159&nbsp;300 tonna goʻsht, 22&nbsp;300 tonna jun va boshqa mahsulotlarni yetkazib berdilar. Urushda vayron boʻlgan xalq xoʻjaligini tiklashga yordam berish uchun koʻplab oʻzbekistonliklar [[Rossiya SFSR]], [[Ukraina SSR]], [[Belorussiya SSR]] va boshqa respublikalarga joʻnatildi.
Qator 122:
Urush tugagach, oradan koʻp oʻtmay Oʻzbekiston SSR boʻylab yana bir yalpi qirgʻin toʻlqini yelib oʻtdi. XX asrning 40-yillari oxiri va 50-yillari boshidagi qatagʻonlar, asosan, madaniyat va fan arboblariga qarshi qaratiddi. Oʻzbekiston Kompartiyasi MK markazning yoʻl-yoʻriqlariga tayangan holda dunyoqarashi va ijodi partiya mafkurasidan farq qiladigan ijodiy ziyolilar vakillariga qarshi hujum boshladi. Yozuvchi va shoirlardan [[Said Ahmad]], [[Shukrullo]], [[Mirzakalon Ismoiliy]], [[Shuhrat]], [[Maqsud Shayxzoda]], [[Mirkarim Osim]], [[Hamid Sulaymonov]], shuningdek, [[Muhiddin Qoriyoqubov]] 1951-yilda „sovetlarga qarshi millatchshgik faoliyati“ olib borganlikda ayblanib qamoqqa olindilar va 25 yil ozodlikdan mahrum etildilar. Oʻzbek xalqining faxri xisoblangan [[Oybek]] badnom qilindi.
 
=== 1950-19701950–1970-yillar ===
[[File:Factory women processing cotton.jpg|thumb|left|Paxta tozalash zavodi ishchilari. [[Maks Penson]] surati.]]
20-asrning 50-8050–80-yillarida Oʻzbekiston SSRda turli sanoat korxonalari qurilgan, yangi shahar va posyolkalarga asos solingan. [[Mirzachoʻl]] va boshqa choʻllarning oʻzlashtirilishi natijasida ekin maydonlari kengaygan. Xalqning turmush darajasi muayyan darajada yaxshilangan. Ayniqsa, Oʻzbekiston iqtisodiyoti markaz manfaatlariga boʻysundirilgan. SSRIning agrar respublikalaridan biriga aylangan Oʻzbekiston SSRda paxta yakkahokimligi oʻrnatilgan. XX asrning 60-yillarida [[Orol dengizi]]ning qurishi boshlandi va u mintaqadagi ekologik muhitga jiddiy zarar yetkazdi.
 
=== 1980-yillar ===
Qator 136:
Oʻzbekiston SSRda paxta tayyorlash va uni qayta ishlash bilan bogʻliq jarayonlardagi „qoʻshib yozish“, „oʻgʻrilik“, „koʻzboʻyamachilik“, „poraxoʻrlik“ va hokazolarni tergov qiluvchi Gdlyan va Ivanov guruhining talabi bilan respublikadagi jamoa xoʻjaliklari raislari va sovxoz direktorlarining 60 fozi, qishloq xoʻjaligi yetakchi mutaxassislarining 45 foizi, paxtachilik brigada boshliqlarining 35 foizi, shuningdek, koʻplab rahbarlar, viloyatlar va tumanlar partiya qoʻmitasi kotiblari, respublika miqyosidagi partiya, sovet va xoʻjalik rahbarlari oʻz vazifalaridan olib tashlandi va ularga nisbatan jinoiy ish qoʻzgʻatildi.
 
1983-901983–90-yillarda Oʻzbekiston SSRda „paxta ishi“ boʻyicha jami 40 ming kishi tergov qilindi, 5 ming kishi esa soxta ayblar bilan jinoiy javobgarlikka tortildi. Tergov jarayonida inson huquqlari toptalib, tutqunlarga jismoniy va ruhiy tazyiq oʻtkazildi. Ularning oila aʼzolari va qarindosh-urugʻlari ham qamoqqa tashlandi.
 
=== Mustaqillikka erishishi ===
Qator 215:
Oʻzbekistonning sovet davri tarixi muayyan yoʻqotishlar va fojialar bilan birgalikda katta qurilishlar va sanoat korxonalari bunyod etilgan davr hamdir. Aynan shu davrda Oʻzbekiston SSR zamonaviy qishloq xoʻjaligi respublikasiga aylantirildi. Bu yillarda iqtisodiyot, madaniyat, maorif, sogʻliqni saqlash va ijtimoiy taʼminot sohalarida muayyan yutuqlarga erishildi.
 
Oʻzbekiston SSRda 1925-261925–26-yillarda ishchilar soni 11&nbsp;900 kishiga yetdi. Ularning 29,3 foizini mahalliy millat vakillari tashkil etardi. Oʻzbekiston uchun sanoat qurilishini keng surʼatda jadallashtirish nihoyatda zarur edi. Chunki respublika iqtisodiyoti XX asrning 30-yillari boʻsagʻasida ham agrar xususiyatga egaligicha qolayotgan edi. 1927-yilda Oʻzbekiston SSR xalq xoʻjaligida qishloq xoʻjaligining salmogʻi 62,6 foiz, sanoatning salmogʻi 37,4 foizni tashkil etar, shu bilan birga sanoat ishlab chiqarishning 90 foizi qishloq xoʻjaligi xom ashyosini qayta ishlashga asoslangan edi. Iqtisodiyot xom ashyo yoʻnalishida boʻlganligi sababli Oʻzbekiston SSR sanoati faqat bir tomonlama ixtisoslashtirilayotgan edi: uning 2/3 qismiga yaqini [[paxta]] tozalash sanoati hissasiga toʻgʻri kelardi, u butunlay metropoliya ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilardi, uning boshqa tarmoqlari oʻz holicha rivojlanib, umuman, SSRI iqtisodiyoti bilan zaif bogʻlangan edi.
 
=== Birinchi besh yillik ===
"https://uz.wikipedia.org/wiki/Oʻzbekiston_Sovet_Sotsialistik_Respublikasi" dan olindi