|
== Bayramning umumiy tasviri ==
Navro‘z qadimiyligi, keng geografik qamrovi va uni nishonlash vaqtidagi turli davrlari sababli, nomoddiy madaniy merosning xilma-xil hususiyatlarini o‘z ichiga oladi. U «Navro‘zi„Navro‘zi Jamshid»iniJamshid“ini anglatgan Eronning afsonaviy shohi Jamshid va shu kabi afsonalarga asoslangan ko‘pgina madaniy shakl va tasvirlardan tashkil topgan.
Shunga o‘xshash afsona hind mifologiyasida ham mavjuddir, bundan tashqari «Bo‘zqurt»„Bo‘zqurt“ nomli turk afsonasida, «Amoo„Amoo Novrouz»Novrouz“ Eron afsonasida, Afg‘oniston va O‘rta Osiyo mamlakatlari afsonalarida Nanex Novrouz Amoo Novrouzni kutadi, lekin yangi yil kirib kelganida uxlab qoladi. Amoo Novrouz u uxlab ѐtganida kelib ketadi. Bu voqea har yili takrorlanaveradi. Bu afsonalar eskirgandek tuyulsa ham, ular bugungi kunda madaniyatimizda uchrab turadi. Ertaklar, epik she'rlarsheʼrlar, «Navro‘z„Navro‘z she'rlari»sheʼrlari“ deb nomlanadigan mumtoz she'rlarsheʼrlar bilan birga, bugungi kunda Navro‘z marosimidan oldin va keyin kitob, jurnal, internetda chop etilgan shoirlar va radio, televidenieda yangraydigan musiqa: qadimgi va mumtoz Eron musiqasida maxsus kuylar va qo‘shiqlar mavjud bo‘lib, ular «Naz„Naz-e Novrouz»Novrouz“, «Yaad„Yaad-e Novrouz»Novrouz“, «Novrouz„Novrouz-e Xordak»Xordak“, «Novrouz„Novrouz-e Xara»Xara“ i «Novrouz„Novrouz-e Saba»Saba“ deb nomlanadi. Usmonli turk imperiyasida ham shunga o‘xshash kuy va musiqalar yang- ragan. Boshqa Navro‘zlarda bu marosimga aloqador ko‘pgina kuy va musiqalar mavjud. «Navro‘z»„Navro‘z“, «Muborakbod»„Muborakbod“, «Shohmoylar»„Shohmoylar“, «Sumalak»„Sumalak“, «Boychechak»„Boychechak“, «Binafsha»„Binafsha“ kabi fol'klorfol’klor ashulalalari O‘zbekistonda bugungi kunda ham mashhur. Hozirda mahalliy, milliy va hatto millatlararo konsertlarda kuylanadigan Navro‘z kuy va qo‘shiqlari mavjud. Bundan tashqari «Mulla„Mulla Mamajon»Mamajon“ afg‘on qo‘shig‘i juda mashhur bo‘lib, Mozori Sharifda, Eron, Tojikistonda ham quylanadi.
Barcha Navro‘zlarda mahalliy va an'anaviyanʼanaviy raqslar mavjud bo‘lib, ular etnik guruhlar tomonidan ijro etiladi, Ozarbayjon va o‘zbek raqslari kerakli maromda ijro etiladi va madaniy hamda lingvistik ko‘rinish maxsus fol'klorfol’klor ko‘rinishlariga uyg‘unlashgan. Bular orasida «Xan„Xan Bazi»Bazi“ va «Kusex„Kusex Galin»Galin“ Eronda, «Kusa„Kusa Kusa Xani»Xani“ Ozarbayjon va Turkiyada hamda «Bahor„Bahor Xonim»Xonim“, «Navro‘z„Navro‘z bobo»bobo“, «Dehqon„Dehqon bobo»bobo“, «Nasriddin»„Nasriddin“ O‘zbekistonda, «Aspak„Aspak bozi»bozi“ (masxaraboz), «Laklak„Laklak bozi»bozi“ Qirg‘izistonda, uloq, otchopar, ko‘pkari, kurash, qo‘chqorlar, xo‘rozlar jangi va boshqalar. Tajriba, bilim va hunar, shuningdek, uy jihozlarini yangilash, bolalar uchun o‘yinchoqlar yasash, qimmatli tosh va metallardan yasalgan zargarlik buyumlari, ayniqsa yosh kelin-kuyov uchun bezak mahsulotlari bayram nishonlashning turli bosqichlarida qo‘llaniladi. Umuman olganda, bayram marosimlarida ushbu odatlar umumiy qimmatga va boy madaniy xilma- xillik ko‘rinishidagi o‘ziga xoslikka ega.
Sanalarni belgilash asosan qadimiy astronomik ta'limottaʼlimot asosida hisoblanadi. O‘rta asrlarda yilnoma asosan Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg‘ariy va Umar Xayyom kabi mashhur olimlar tomonidan tasdiqlangan va to‘g‘rilangan.
Har bir oila va jamiyatda nishonlanadigan ko‘pgina marosim, an'anaanʼana va madaniy hodisalar mavjud. Bayramning eng muhim vazifalaridan biri bu ommaviy yig‘inlar bo‘lib, u yerda madaniy almashinuv va tadbirlar marosimlarga qo‘shib o‘tkaziladi. Suv va olov bilan bog‘liq maxsus ommoviy marosimlar bunga misol bo‘la oladi.
Masalan, Eronda aholi «Charshanbeh„Charshanbeh Suri»Suri“ yoki «Charshanbeh„Charshanbeh-e Otash»Otash“ deb nomlanadigan yilning so‘nggi chorshanba kuni, buloq yoki olov ustidan sakrashadi. Ozarbayjonda ketma-ket keladigan yilning so‘nggi to‘rt chorshanbasi mashhur bo‘lib, ular «Charshanbeh„Charshanbeh Ob (suv)»“, «Charshanbeh„Charshanbeh Bod (shamol)»“, «Charshanbeh„Charshanbeh Xok (er)»“ va «Charshanbeh„Charshanbeh Otash (olov)»“ deb nomlanadi, bu paytda odamlar olov atrofida yurib, an'anaviyanʼanaviy qo‘shiqlar aytadilar va yoxud olov yoki suv atrofida raqsga tushadilar.
Kurd va zardo‘shtlar, Turkiya va O‘rta Osiѐ mamlakatlari xalqlari orasida Navro‘z arafasida olov bilan bog‘liq marosimlar mavjud. Masalan, Qirg‘iziston Respublikasida odamlar qarzlarini to‘laydilar, uylarini yig‘ishtiradilar, qo‘shnilari bilan urishib qolgan bo‘lsa yarashib, ularni kechiradilar. To‘kin-sochinlik, hosildorlik va yomg‘ir timsoli sifatida barcha idishlarni sut, qatiq, bug‘doy va bahorgi suv bilan to‘ldiradilar. Qariyalar aytishlaricha, bu insonlardan turli xil kasalliklar va omadsizliklarni haydaydi.
Ko‘pgina qishloq va qabilalarda yilning so‘nggi chorshanbasi va Navro‘z arafasida uy bekalari va qizlar uylari yaqindagi chashma, buloq yoki quduqdan suv keltirishadi.
Bayramning birinchi soatlari oila-oila bo‘lib keksalarni, qo‘shnilarni, yordamga muhtoj oilalarni va nogironlarni yo‘qlash bilan boshlanadi. Mehmondorchilik chog‘ida odamlar bir- biriga sovg‘alar ulashadi, ayniqsa, yosh bolalar va kelin-kuyovlar- ga sovg‘a ulashish odat bo‘lgan. Bayram o‘yin va tomoshalar bilan davom etadi, Eronda mahalliy kurash, poyga, «Bandbozi»„Bandbozi“ (dorda yurish), Afg‘oniston va O‘rta Osiyo mamlakatlarida chavandoz buzoq boshini eslatadigan buyumni tutishga harakat qiladigan «Buz„Buz kashi»kashi“ o‘yini keng tarqalgan va bu o‘yinlar bir necha kun davom etadi. Qirg‘iziston Respublikasida o‘tkaziladigan o‘yinlar haqida alohida to‘xtalish kerak: Ot Charbish (poyga), Qiz Kumay (otda qiz ortidan quvish), Kok Noru yoki Uloq Tortish (echki tutish), Enish (ot ustida kurash), Kurash (an'anaviyanʼanaviy kurash) va Jambu Atuu (otda kumush bo‘lakka o‘q otish) va o‘smirlar va bolalar uchun o‘tkaziladigan maxsus o‘yin «Ak„Ak Cholmok»Cholmok“. O‘tganlar haqiga noz-ne'matlarneʼmatlar keltirib, ularning qabrlarida sham qo‘yishadi. Ozarbayjonda Navro‘z nishonlashning ikkinchi kuni erkaklar o‘tganlarning haqiga duo o‘qiydi va bu «Otalar„Otalar kuni»kuni“ deb nomlanadi. Qozog‘istonda bayram arafasida odamlar eshik oldiga ikkita yoqilgan sham olib keladi.
Ikkita asosiy va muqaddas taom mavjud bo‘lib, birinchisi Navro‘zda yoki uning arafasida tushlik, ikkinchisi Navro‘zda peshin taomi. Taom qaynatilgan guruch va sabzavot, tovuq go‘shti, bug‘doy ugrasi va baliq kabi masalliqlardan iborat bo‘lib, ular odamlar yashayotgan hududga qarab qo‘shiladi.
Qirg‘izistonda bayram tushligidan so‘ng odamlar ko‘chaga saylga chiqib bayramni nishonlaydilar. Kichik shahar va qishloqlarda qurbonlikka keltirilgan buqadan Nooruz Kedji yoki Chon Kedji (sho‘rva) tayyorlash uchun maxsus joylar tanlanadi. Bu qadimiy taom go‘sht, yog‘, guruch, no‘xot, arpa, bug‘doy, jo‘xori, so‘li uni, tariq, kartoshka va ziravorlardan tayyorlanadi.
Shuni ta'kidlashtaʼkidlash joizki, Qirg‘iziston Respublikasida yarim muqaddas taomlar oilaviy bayram tushliklarida tortilib, jamoaviy marosimlarda tortilmaydi.
Bayramning eng muhim nishonalaridan biri bu dasturxon bo‘lib, unga ramziy buyumlarga mos taomlar qo‘yiladi. Buyumlar tozalik, nur, tinchlik va boylikni anglatadi. «Sofrex»„Sofrex“ yoki Eronda «Sofrex„Sofrex-ye haft Sin»Sin“ deb nomlanadigan stol, poklik belgisi suv, yorug‘lik belgisi sifatida sham yoki fonus, o‘simliklar belgisi sifatida «Sabzex»„Sabzex“ yoki «ko‘katlardan„ko‘katlardan tayyorlangan taom»taom“, Eronda «Samanu»„Samanu“, Qirg‘izistonda va O‘zbekistonda «Sumalak»„Sumalak“, Turkmanistonda «Samani»„Samani“, Tojikistonda «Somoluk»lardan„Somoluk“lardan tuziladi.
Qirg‘iziston Respublikasida Navro‘z bayramini nishonlashning asosiy an'analaridananʼanalaridan biri bu uylarini, odamlarni va mol-mulkini tozalash uchun uylarga qora archa hidini taratish (Alastau) yoki «Adirashman»„Adirashman“ (ignabargli daraxt bilan), Eronda esa yovvoyi ruta bilan taratish odat bo‘lgan.
Bayramning asosiy elementlari musiqa, raqs, og‘zaki nutq hamda adabiyot, hunarmandchilik va rassomchilik (asosan miniatyura san'atisanʼati)dan tashkil topadi. Turli xil hunarmandlar o‘z qo‘llari bilan bezaklar, bolalar uchun o‘yinchoqlar yasab berishadi. Bu o‘yinchoqlardagi bezaklar, she'riyatdagisheʼriyatdagi asosiy mazmun, musiqa va raqslardagi badiiy ma'nomaʼno, rasmlardagi asosiy mazmun Navro‘z bayramida bahorni kelishi va tabiatning yangilanishini aks ettirgan. Misol uchun, Qirg‘iziston Respublikasida Akayn – — ko‘cha san'atkorlariningsanʼatkorlarining chiqishlarida Yangi yilni olqishlash ma'nosimaʼnosi ko‘tarilgan. Bundan tashqari akaynlar afsonaviy voqealarni ko‘rsatib namoyishlar qo‘yishgan. Shuningdek, O‘zbekstonda ham Navro‘zni sharaflash qo‘shiqlari fol'klorfol’klor san'atkorlarsanʼatkorlar baxshi, shoir va dostonchilar repertuaridan ham joy olgan. Navro‘zga bag‘ishlangan ayrim epik afsonalar bizlarning kungacha saqlanib qolgan (Xorazm, Surxondarѐ, Qashqadarѐ, Samarqand). An'anaviyAnʼanaviy musiqaning rivojlanishiga diniy marosim ohangi ham o‘ziga xos hissa qo‘shgan, bular Buxoroning «Shashmaqom»„Shashmaqom“, «Xorazm„Xorazm maqomlari»maqomlari“ va «Farg‘ona –„Farg‘ona — Toshkent maqomlari»maqomlari“ kabi cholg‘u va yakkaxon maqom siklini yaratishga asos bo‘lgan.
== Ozarbayjon nishonlanishi ==
|
