|
'''Ichan qalʼa''' — [[Oʻrta Osiyo]]dagi yirik va noyob [[meʼmorlik|meʼmoriy]] [[yodgorlik]]. [[Xiva]]ning ichki [[qalʼa]] ([[Shahriston]]) qismi. I.q.Ichan qalʼa [[shahar]]ning [[Dishan qalʼa]] (tashqi qalʼa) qismidan kungurador [[devor]] bilan ajratilgan. U Xiva [[rabot]]i (Dishan qalʼa)dan baland [[qoʻrgʻontepa]]ga oʻxshab koʻrinadi. I.q.gaIchan qalʼaga 4 [[darvoza]] ([[Bogʻcha darvoza|Bogʻcha dar-voza]], [[Polvon darvoza]], [[Toshdarvoza|Tosh darvoza]], [[Ota darvoza]])dan kirilgan.
[[Xorazm]] [[xalq]] meʼmorligining ajoyib [[obida]]lari: [[madrasa]], [[masjid]], [[saroy (qasr)|saroy]] va [[minora]]lar, asosan, I.Ichan q.daqalʼada. Undagi meʼmoriy yodgorliklarning yara-tilish tarixi, asosan, 4 davrga taal-luqli: birinchisi Xorazmning qad. davridan to [[moʻgʻullar istilosi]] davriga qadar, bu davrdan [[Koʻhna ark|Koʻqna ark]]ning [[gʻarb]]iy devori, qalʼa devorining shim.sharqiy burchagidagi qad. davrga mansub [[burj (qurilma)|burj]] va qalʼa devori [[qoldiq|qoddiq]]lari saklanib qolgan. Ikkinchisi Xorazmning [[1220]] y.dagiyildagi moʻgʻullar istilosidan keyin tiklanish davri. Bu davrda [[Said Aloviddin maqbarasi|Sayid Alovuddin maqbarasi]] va b. mahobatli binolar [[qurilish|qurilgan]]. Uchinchi davri [[XVI asr|16]]—[[XVII asr|17-asrlarga]] toʻgʻri keladi. Shu paytda ([[Abulgʻozixon]] va [[Asfandiyorxon]] hukmronlik davri) I.Ichan q.daqalʼada [[Anushaxon hammomi]] ([[1657]]), [[peshayvon]]li [[Oq masjid (meʼmoriy yodgorlik)|Oq masjid]] ([[1675]]), [[Xoʻjamberdibiy madrasasi|Xoʻjamberdibek madra-sasi]] ([[1688]]) kabilar bunyod etildi, Koʻhna ark [[istehkom]]lari mustaqkamlandi, [[koʻrinishxona]] ([[xon]]ning qabulxona-si) qurildi ([[1686]]—[[1688|88]]). [[Buxoro xonligi|Buxoro]] bilan [[Eron]] oʻrtasida [[Xiva xonligi]] uchun boshlangan [[urush]] natijasida ([[XVIII asr|18-asr]] <nowiki/>ning 1-yarmi) I.Ichan q.qalʼa [[va]], [[umuman]], [[Xiva sh]]. qattiq shikastlandi (Xiva bir qancha vaqt Eronga tobe [[viloyat]] boʻlib turdi).
Toʻrtinchi davri 18—[[XX asr|20-asr]]larni oʻz ichiga oladi. Bu davrda Oʻrta Osiyo mahalliy meʼmorligi [[anʼana]]lari asosida masjid, Madrasa, [[tim]] va [[toqi]]lar qurildi. Ota darvozadan Polvon darvozagacha katta yoʻl oʻtkazildi. 18-asr oxirida [[Juma masjid (Xiva)|Juma masjid]] [[qayta qurish|qayta qurildi]] va uning yonida baland minora qad koʻtardi. I.Ichan q.ningqalʼaning haroba devorlari tiklan-di, bir qancha imoratlar taʼmir qilindi. [[1840]]—12 y.lardayillarda ikki qavatli [[Qutlugʻmurod inoq madrasasi|Kutlugʻ Murod Inoq madrasasi]]ga qaratib tim va toqilar qurildi. [[Muhammad Rahim I|Muhammad Rahimxon]] ([[1806]]—25), [[Olloqulixon]] ([[1825]]—[[1842|42]]), [[Muhammad Aminxon]] ([[1845]]—[[1855|55]]) hukmronligi davrida I.q.daIchan qalʼada qurilish avj oldi. Muhtasham saroy, Madrasa, [[maqbara]]lar barpo etildi: Koʻhna arksat saroy qurilishi tugallandi. Yangi va katta [[Toshhovli|Tosh hovli]] saroyi qurildi. Polvon darvozaga yaqin qoʻrgʻon devorining bir qismi buzilib, oʻrniga [[Olloqulixon karvonsaroyi va timi|Olloqulixon karvon saroyi]], [[Olloqulixon madrasasi|madrasasi]] va timi qurildi, [[xalq ijodi]]ning ajoyib namunasi [[Pahlavon Mahmud majmuasi|Pahlavon Mahmud maqbarasi]] qad koʻtardi. [[Arab muhammadxon madrasasi|Arab Muhammadxon]] va [[Musa tura madrasasi|Musa Tura madrasalari]] ham shu davrda yaratildi. [[Muhammad Aminxon]] I.Ichan q.ningqalʼaning gʻarbiy qismiga — Koʻhna ark yoniga [[Kaltaminor|Kalpsh minor]] [[nom]]i bilan mashhur boʻlgan minora qurdirdi. Bu minora garchi bitkazilmay qolgan boʻl-sada, I.Ichan q.qalʼa [[mujassamotida katta oʻrin tutadi]].
I.Ichan q.qalʼa [[qurilishida Xiva meʼmorlari Oʻrta Osiyoda qadimdan qoʻllanib kelgan uslub — inshootlarni roʻparama-roʻpara qurish uslubi ("qoʻsh"]])dan foydalanishgan. Mac, Olloqulixon mad-rasasi bilan Qutlugʻ Murod Inoq madrasasi, [[Shergʻozixon madrasasi]] bilan Pah-lavon Mahmud maqbarasi shu [[uslub]]da qurilgan. I.Ichan q.qalʼa [[meʼmorligining yana bir oʻziga xos xususiyati binolarning alohida ansambl holida qurilganligi]]. Mas, Juma masjid yonidagi ikkita kichik Madrasa, Muhammad Amin Inoq va [[Matpanoboy madrasasi|Matpanoboy madrasasi]] hamda [[Matniyoz Devonbegi madrasasi|Mat-niyoz devonbegi madrasasi]] ancha yirik ansambldir. Polvon darvoza oldidagi bir necha masjid va madrasalar, [[hammom|ham-mom]], toqi, karvonsaroy va xon saroyi oʻziga xos ansamblni tashkil etadi. Qutlugʻ Murod Inoq bilan Olloqulixon madrasasi, Tosh hovli bilan Oq masjid oʻrtasidagi [[maydon]]cha shu ansamblning mujassamot markazidir.
I.Ichan q.qalʼa [[meʼmoriy yodgorliklari yogʻoch oʻymakorligi]], [[sangtaroshlik]], [[ganchkorlik]], [[sirkor sopol va b]].boshqalar rang-barang [[naqqoshlik]] [[bezak]]lari bilan [[bezash sanʼati|bezatilgan]]. I.q.Ichan qalʼa ansambli meʼmoriy yodgorlik sifatida muhofazaga olinib, [[Xiva ichan qalʼa muzeyqoʻriqxonasi|muzeyga]] aylantirilgan ([[1961]]). [[1990]] y.danyildan I.q.Ichan qalʼa [[Butun jahon yodgorliklari roʻyxati]]garoʻyxatiga kiritilgan.
1997 y.dayilda Xiva sh.ning 2500 yilligi [[munosabat]]i bilan asosiy yoʻnalishlarda joylashgan yedgorliklarni muntazam ravishda [[taʼmirlash]]<nowiki />tiklash ishlari olib borildi.
== Adabiyot ==
|
