'''Toʻnyuquq''', Tunyuquq (taxminan 645726[[645]][[726]]) — [[Turk xoqonligiaaxoqonligi]]aa [[davlat]] arbobi[[arbob]]i va [[sarkarda]]. Ashida kabilasiga[[qabila|kabila]]siga mansub. Turk zodagonlarining [[Xitoy]] imperatori[[imperator]]i [[saroy (qasr)|saroyida]] [[garov]] sifatida ushlab turilgan oʻgʻillaridan biri. Uning ismi[[ism]]i xitoy yilnomalarida[[yilnoma]]larida Tunyuygu va Yuanchjen shakllarida uchraydi. Ushbu ismning ikkinchi shakli xitoychada "birinchi [[gavhar]]" degan maʼnoni bildirib, u T. ismi (qad. turkchada "toʻngʻich gavhar")ga moye keladi. U [[Tabgʻach]] (Xitoy)da [[tugʻilish|tugʻilib]], [[voyaga yetish|voyaga yetgan]]. Imperator saroyida ishonch qozonib, [[maʼmuriyat|maʼmuriy]] xizmatga yuborilgan. T. 680-yillarda Turk xoqonligini Xitoy asoratidan qutqarib, uni yangitdan barpo qilishda [[Eltarish]] xoqonning[[xoqon]]ning eng yaqin maslahatchisi boʻlgan. U 3 xoqon: Qutlut Eltarish (680—691[[680]]—[[691]]), [[Qapagʻon xoqon|Qapogʻon]] (691—716691—[[716]]) va [[Bilga xoqon]] (716—734716—[[734]]) hukmronliklari davrida bosh [[vazir]] va lashkarboshi[[lashkar]]<nowiki />boshi boʻlgan. Umrining katta qismini xoqonlikni mustahkamlash, turli qabilalar ahilligini saklash, tashqi dushmanlarga qarshi kurash bn oʻtkazgan. Xitoy yilnomalarida xoqonlikning eng dono amaldori sifatida tilga[[til]]ga olinadi. Ularda [[bayon]] qilinishicha, Bilga xoqonning Xitoy ichkarisiga[[ichkari]]siga yurish qilib, turkiy qavmlarni shaharlarda[[shahar]]larda joylashishi, [[buddizm|budda diniga]] oʻtishi ularning jangovarligini yoʻqotishini, [[oʻtroqlik|oʻtroq]] yashash tarzi[[tarz]]i turkiylarga toʻgʻri kelmasligini aytib, xoqonni bu yoʻldan qaytaradi. Bu esa T.ning nihoyatda aklli, [[tadbirkorlik|tadbirkor]] va kelajakni koʻra oladigan shaxs boʻlganligini koʻrsatadi. T. lashkarboshi sifatida Xitoyning shimsharqidagi [[Shandun]] viloyatiga, [[Uzoq SharqdaSharq]]da qoraxitoylart[[qoraxitoylar]]t&, [[Yenisey]] [[daryo havzasi|daryosi havzalaridagi]] qirgʻizlarga[[qirgʻizlar]]ga, Oʻrxun va [[Selenga]] daryosi boʻylaridagi oʻgʻuzlarga[[oʻgʻuzlar]]ga Yettisuvdagi[[Yettisuv]]dagi turkashlarga[[turkashlar]]ga qarshi yurishlar uyushtiradi va ularni tobe etadi. U [[719]] y. [[uygʻurlar]], chinliklar va basmillarning[[basmillar]]ning Ikkinchi Turk xoqonligiga qarshi yurishini toʻxtatishga va Xitoy bn 10 yillik [[sulh]] tuzishga muvaffaq boʻladi. U oʻlimidan[[oʻlim]]idan oldin oʻzining hayoti[[hayot]]i va faoliyati[[faoliyat]]i haqida [[hikoya]] qiluvchi [[kitoba]] (yana q. [[Toʻnyuquq bitiktoshi]]) barpo qildiradi. Ushbu [[yodgorlik]] [[Urxun-Yenisey yozuvi|qad. turk yozuvining]] ajoyib majmuasi hisoblanadi.
