Oʻzbekiston tarixi: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k 37.110.215.139 tahrirlari 37.110.210.55 versiyasiga qaytarildi
Teg: Eski holiga qaytarish
Uzb tarixi
Teglar: Koʻrib tahrirlagich Mobil qurilma orqali Mobil sayt orqali
Qator 74:
 
== Qoʻqon xonligi (1709—1876) ==
[[Tasvir:Bandera de Kokand.svg|right|thumbnail|Qo'qon muhtoriyatining bayrogʻi ([[1917|1917-yil]] 12yil12 dekabrdan [[1918|1918-yil]] 18 fevralga qadar)]]
{{main|Qoʻqon xonligi}}
Xonlikka [[1709|1709-yil]] [[Shayboniy]] [[Shoxrux II]]ll tomonidan asos solingan. U minglar urugʻidan boʻlib, kelib chiqishi [[Temuriylar]]gaTemuriylarga borib taqaladi.
[[Tasvir:Bandera de Kokand.svg|right|thumbnail|Qo'qon muhtoriyatining bayrogʻi ([[1917|1917-yil]] 12 dekabrdan [[1918|1918-yil]] 18 fevralga qadar)]]
Xonlikka [[1709|1709-yil]] [[Shayboniy]] [[Shoxrux II]] tomonidan asos solingan. U minglar urugʻidan boʻlib, kelib chiqishi [[Temuriylar]]ga borib taqaladi.
 
Ogʻzaki maʼlumotlarga koʻra, [[Amir Temur]]ningTemurning avlodi shoh [[Bobur]] [[Samarqand]]danSamarqanddan [[Hindiston]]gaXindistonga ketar chogʻi [[FargʻonaFarg'ona vodiysi]] orqali orqali oʻtayotganda, uning xotinlaridan biri farzandi bilan [[Xoʻjand]]Xo'jand va [[Konibodom]] oraligʻidagi yoʻlda qolishga ruxsat olgan, [[Oltin-beshik]] deb ism qoʻyilgan bu bolani ([[1545|1545-yil]]) koʻchmanchi Ming urugʻi oʻz qaramogʻiga olgan (sulola nomi ham shundan kelib chiqqan). Oltin-beshik biy deb eʼlon qilingan va [[Axsi]] shahrida yashay boshlagan. Biy unvoni meros sifatida uning avlodlariga ham oʻtgan. Uning avlodlaridan biri [[Abduraim]] Diqantoʻda qishlogʻiga koʻchib oʻtdi va taxminan [[1732|1732-yil]] Qoʻqon shahriga asos soldi. Shahar avvaliga Eskiqoʻrgʻon, keyinchalik Qalʼai Raimboy deb nomlangan. Abduraim Buxorodagi ichki nizolardan foydalanib, u yerga hujum uyushtiradi, Samarqandga qarovchi baʼzi qishloqlarni, [[Kattaqoʻrgʻon]]niKattaqo'rg'onni egallab, [[Shahrisabz]]gachaShaxrisabzgacha boradi, lekin, u yerning hokimi bilan sulh tuzadi va hokimning jiyaniga uylanib [[Xoʻjand]]gaXo'jandga qaytadi, oxir-oqibatda taxm [[1740|1740-yil]]dayilda oʻz qoʻl ostidagilardan biri tomonidan oʻldiriladi. Bundan tashqari fors shohi Nodirshox 1740-yil Buxoroni boʻysundirib, qoʻqonliklarni Samarqanddan quvib yuboradi. Abduraimning ukasi Abdukarimbiy endigina Qoʻqon deb atala boshlagan (1740-yil) Eskiqoʻrgʻonga koʻchib oʻtadi (Aslida esa, "Qoʻqon shahri" atamasi anchagina qadimiy boʻlib, u haqda 10-asrda arab sayyohlari Ishtaxriy va Ibn Xavqal Axsi shaharchasi va Shosh daryosi (Sirdaryo) yaqinida joylashgani haqida yozishgan, yaʼni bu joy hozirgi Qoʻqonning oʻrnidadir. Demak, shaharga "asos solganlar" unda shunchaki oʻrda (saroy) qurishgan va qalʼa devorlari bilan oʻrab olishgan, degan taxminlar ham yoʻq emas).Abdukarim va Norbo'tabiy zamonlarida xonlik hududi kengaydi. Shuni ham taʼkidlash joizki, 1774-1798-yillar oraligʻida Abdulkarim ham, Norboʻtabiy ham Xitoyga boj toʻlab turganlar.
Bundan tashqari fors shohi Nodirshox 1740-yil Buxoroni boʻysundirib, qoʻqonliklarni Samarqanddan quvib yuboradi. Abduraimning ukasi [[Abdukarimbiy]] endigina Qoʻqon deb atala boshlagan ([[1740]]) Eskiqoʻrgʻonga koʻchib oʻtadi (Aslida esa, "Qoʻqon shahri" atamasi anchagina qadimiy boʻlib, u haqda 10-asrda arab sayyohlari [[Istaxriy]] va [[Ibn Havqal]] Axsi shaharchasi va [[Shosh]] daryosi ([[Sirdaryo]]) yaqinida joylashgani haqida yozishgan, yaʼni bu joy hozirgi Qoʻqonning oʻrnidadir. Demak, shaharga "asos solganlar" unda shunchaki oʻrda (saroy) qurishgan va qalʼa devorlari bilan oʻrab olishgan, degan taxminlar ham yoʻq emas).
 
Norboʻtabiyning oʻgʻli Olimxon togʻda yashovchi tojik qavmlarining koʻmagi bilan Fargʻona vodiysining gʻarbiy qismini oʻziga boʻysundirdi, Xoʻjand (hozirgi [[Leninobod]]Lelinobod), [[Toshkent]] shular jumlasidandir. [[1809|1809-yil]] u oʻz ukasi Umarxon tomonidan oʻldiriladi. [[1821|1821-yil]] Umarxonning 12 yoshli oʻgʻli [[Muhammadali]] ([[Madalixon]]) taxtga oʻtiradi. Uning hukmronlik davrida xonlikning hududi anchagina kengaydi. Xonlik oʻziga shimoliy [[Qirgʻiziston]]Qirg'iziston va janubiy [[Qozogʻiston]]Qozog'iston hududlarini qoʻshib oldi. Bu yerlarni boshqarish uchun [[1825|1825-yil]]yi [[Pishpak]] va [[Toʻqmoq]]To'qmoq qalʼalari barpo etildi.
[[Abdulkarim]] va [[Norboʻtabiy]] zamonlarida xonlik hududi kengaydi. Shuni ham taʼkidlash joizki, [[1774]]-[[1798]]-yillar oraligʻida Abdulkarim ham, Norboʻtabiy ham [[Xitoy]]ga boj toʻlab turganlar.
 
[[1842|1842-yil]]yilda [[Buxoro amirligi|Вuxoro amiri]] [[Nasrulla (Buxoro amiri)|Nasrullaxon]]xoni QoʻqonNasrullaxonQoʻqon xonligiga bostirib kirdi. Shu yillarda Madalixonning jiyani [[Sheralixon]] isyon koʻtaradi, bu isyon keyinchalik fuqarolar urushiga va etnik nizolarga sabab boʻladi. [[1845]]-[[1858|1858-yil]]larda (va yana [[1865|1865-yil]]) taxtga Sheralixonning oʻgʻli [[Xudoyorxon]] oʻtiradi.
Norboʻtabiyning oʻgʻli Olimxon togʻda yashovchi tojik qavmlarining koʻmagi bilan Fargʻona vodiysining gʻarbiy qismini oʻziga boʻysundirdi, Xoʻjand (hozirgi [[Leninobod]]), [[Toshkent]] shular jumlasidandir. [[1809|1809-yil]] u oʻz ukasi Umarxon tomonidan oʻldiriladi. [[1821|1821-yil]] Umarxonning 12 yoshli oʻgʻli [[Muhammadali]] ([[Madalixon]]) taxtga oʻtiradi. Uning hukmronlik davrida xonlikning hududi anchagina kengaydi. Xonlik oʻziga shimoliy [[Qirgʻiziston]] va janubiy [[Qozogʻiston]] hududlarini qoʻshib oldi. Bu yerlarni boshqarish uchun [[1825|1825-yil]] [[Pishpak]] va [[Toʻqmoq]] qalʼalari barpo etildi.
 
[[1855|1855-yildan]] boshlab mahalliy hokimlarning oʻzboshimchaligi va zulmlaridan charchagan qirgʻiz va qozoq qavmlari ruslar tarafga ogʻa boshlaydilar. Oqibatda xonlikning [[Rossiya|Rusiya]] harbiylari bilan bir necha marta qurolli toʻqnashuvlari yuzaga keladi. [[1866|1866-yil]] [[Rossiya imperiyasi|Rusiya imperiyasi]] [[Toshkent]]ni,Toshkentni keyingi yil [[Xoʻjand]]niXo'jandni egallaydi. Bu vaqtda Toshkent begi [[Yoqub Bek|Yoqubbek]] [[Xitoy]] tazyiqidan vaqtincha ozod boʻlgan [[Qashqar (shahar)|Qashqar]]gaQashqarga qochib ketadi.
[[1842|1842-yil]] [[Buxoro amirligi|Вuxoro amiri]] [[Nasrulla (Buxoro amiri)|Nasrullaxon]] Qoʻqon xonligiga bostirib kirdi. Shu yillarda Madalixonning jiyani [[Sheralixon]] isyon koʻtaradi, bu isyon keyinchalik fuqarolar urushiga va etnik nizolarga sabab boʻladi. [[1845]]-[[1858|1858-yil]]larda (va yana [[1865|1865-yil]]) taxtga Sheralixonning oʻgʻli [[Xudoyorxon]] oʻtiradi.
 
[[1868|1868-yil]]gi Rusiya bilan savdo kelishuvlari Qoʻqon xonligini iqtisodiy jihatdan Rusiya iqtisodiga qaram qilib qoʻyadi. [[1873]]-[[1876|18761878-yillarda]]yil Xudoyorxonning ichki siyosatidan norozi boʻlgan xalq gʻalayon koʻtaradi. Qoʻzgʻolonni oʻzini taxt vorisi deb eʼlon qilgan [[Poʻlatxon]]Po'latxon boshqaradi. Isyonchilar avvaliga Rusiyadan yordam kutishadi, ammo Rusiya ularga yordam qoʻlini choʻzishdan bosh tortadi. Bundan ranjigan Poʻlatxon [[1875|1875-yil]] taxtni egallagach, Rusiyaga qarshi siyosat yuritadi, Natijada [[1876|1876-yil]] martida Rusiya imperiyasining generallari [[Kaufman Konstantin Petrovich|Kaufman]] va [[Skobelev Mixail Dmitriyevich|Skobelev]] ham harbiy kuch tashlab, qonuniy xonni himoya qilish bahonasida Qoʻqonni qamal qilishadi. Poʻlatxon tutib, qatl qilinadi, Qoʻqon xonligi tugatiladi. Sobiq Qoʻqon xonligining yerlari Rusiya [[Turkiston]]iningTurkistonning [[FargʻonaFarg'ona viloyati]] tasarrufiga oʻtadi.
[[1855|1855-yildan]] boshlab mahalliy hokimlarning oʻzboshimchaligi va zulmlaridan charchagan qirgʻiz va qozoq qavmlari ruslar tarafga ogʻa boshlaydilar. Oqibatda xonlikning [[Rossiya|Rusiya]] harbiylari bilan bir necha marta qurolli toʻqnashuvlari yuzaga keladi. [[1866|1866-yil]] [[Rossiya imperiyasi|Rusiya imperiyasi]] [[Toshkent]]ni, keyingi yil [[Xoʻjand]]ni egallaydi. Bu vaqtda Toshkent begi [[Yoqub Bek|Yoqubbek]] [[Xitoy]] tazyiqidan vaqtincha ozod boʻlgan [[Qashqar (shahar)|Qashqar]]ga qochib ketadi.
 
[[1868|1868-yil]]gi Rusiya bilan savdo kelishuvlari Qoʻqon xonligini iqtisodiy jihatdan Rusiya iqtisodiga qaram qilib qoʻyadi. [[1873]]-[[1876|1876-yillarda]] Xudoyorxonning ichki siyosatidan norozi boʻlgan xalq gʻalayon koʻtaradi. Qoʻzgʻolonni oʻzini taxt vorisi deb eʼlon qilgan [[Poʻlatxon]] boshqaradi. Isyonchilar avvaliga Rusiyadan yordam kutishadi, ammo Rusiya ularga yordam qoʻlini choʻzishdan bosh tortadi. Bundan ranjigan Poʻlatxon [[1875|1875-yil]] taxtni egallagach, Rusiyaga qarshi siyosat yuritadi, Natijada [[1876|1876-yil]] martida Rusiya imperiyasining generallari [[Kaufman Konstantin Petrovich|Kaufman]] va [[Skobelev Mixail Dmitriyevich|Skobelev]] ham harbiy kuch tashlab, qonuniy xonni himoya qilish bahonasida Qoʻqonni qamal qilishadi. Poʻlatxon tutib, qatl qilinadi, Qoʻqon xonligi tugatiladi. Sobiq Qoʻqon xonligining yerlari Rusiya [[Turkiston]]ining [[Fargʻona viloyati]] tasarrufiga oʻtadi.
 
== Oʻzbekiston SSSR tarkibida ==