Vikipediya

Oʻzbeklar: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Sjdjfkff
Teglar: Koʻrib tahrirlagich Mobil qurilma orqali Mobil sayt orqali
HakanIST (munozara | hissa)
29 edits
k 185.139.136.65 tahrirlari HakanIST versiyasiga qaytarildi
Teg: Eski holiga qaytarish
Qator 1:
{{Infobox Millat|group = Oʻzbeklar|image = <table border=0 align="center"> <tr> <td>[[Fayl:Stamps of Uzbekistan, 2007-37.jpg|90x105px]]</td> <td>[[File:Shaybani.jpg|90x105px]]</td> <td>[[File:Uzbek1994-PortraitUlughBeg-sheet-large.jpg|90x105px]]</td> <td>[[Fayl:Alisher Navoiy's Portrait.jpg|90x105px]]</td> </tr> <tr> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Amir Temur]]</small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Shayboniyxon|Muhammad Shayboniy]]</small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Mirzo Ulug'bek]]</small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Alisher Navoiy]]</small></td> </tr> <tr> <td><small>[[File:Babur.2.jpg|90x105px]]</small></td> <td>[[File:Hamza Niyazi.jpg|90x105px]]</td> <td>[[File:Mirziyoyev cropped.jpg|90x105px]]</td> <td>[[File:Alisher Usmanov podium 2013 Fencing WCH SMS-IN t204812.jpg|90x105px]]</td> </tr> <tr> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Zahiriddin Muhammad Bobur|Bobur]]</small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Hamza Hakimzoda Niyoziy|Hamza]]</small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Shavkat Mirziyoyev]]</small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Alisher Usmonov]]</small></td> </tr> <tr> <td><small></small></td> <td></td> <td><small>[[File:Sharipov.jpg|90x105px]]</small></td> <td></td> </tr> <tr> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Rahmonberdi Madazimov]]</small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Oʻrinboy Rahmonov]]</small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Solijon Sharipov]]</small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab"></small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab"></small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab"></small></td> </tr> <tr> </tr> <tr> </table>|population = 50-55 million|region1 = {{flagcountry|Uzbekistan}}|pop1 = 28,929,309 (2018)|ref1 = <ref name=CIA-Uzbekistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html|title=Population: 28,661,637 (July 2013 est.) [Uzbeks = 80%]|publisher=[[The World Factbook]]|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref>|region2 = {{flagcountry|Afghanistan}}|pop2 = 10,799,726 (2013)|ref2 = <ref name=CIA-Afghanistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af|title=Afghan Population: 31,108,077 (July 2013 est.) [Uzbeks = 9%]|publisher=The World Factbook|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref>|region3 = {{flagcountry|Tajikistan}}|pop3 = 3,023,236 (2017)|ref3 = <ref name=CIA-Tajikistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html|title=Population: 7,910,041 (July 2013 est.) [Uzbeks = 15.3%]|publisher=The World Factbook|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref>|region4 = {{flagcountry|Kyrgyzstan}}|pop4 = 2,234,262 (01.01.2018 г.)<ref>[http://stat.kg/ru/statistics/naselenie/ <small>Численность постоянного населения Кыргызской Республики по отдельным национальностям в 2009-2018 гг.</small>]</ref>|region5 = {{flagcountry|Kazakhstan}}|pop5 = 1,567,252 (2014)|ref5 = <ref name="Demogr2013">[http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT081783 Агентство Республики Казахстан по статистике. Этнодемографический сборник Республики Казахстан 2014.]</ref>|region6 = {{flagcountry|Turkmenistan}}|pop6 = 900,000|ref6 = <ref name="Turk">Согласно переписям населения доля узбеков в населении Туркмении возрастала (1970 — 8,3 %, 1979 — 8,5 %, 1989 — 9,0 %, 1995 — 9,2 %). Однако уже в 2001 г. прежний президент страны [[Ниязов, Сапармурат Атаевич|С. Ниязов]] назвал цифру [http://www.demoscope.ru/weekly/037/evro010.php всего 3 % узбеков]. Одновременно возникли трудности с объективной оценкой численности населения Туркмении: С.Ниязов прогнозировал 9 млн жителей на 2009 г., тогда как [[Бюро переписи населения США|Бюро Переписей США]] (чьи данные использует [[ЦРУ]]), считая официальные оценки численности населения сильно завышенными, прогнозировало лишь 4,9 млн жит. на эту же дату. ООН оценивает численность населения страны в 2009 г. в размере 5,1 млн жит.[http://demoscope.ru/weekly/2010/0415/barom02.php#3]. Современное руководство Туркмении до настоящего времени не опубликовало иной оценки численности населения, однако в представленном Туркменией докладе для ООН фигурирует цифра 5,4 млн жит. на конец 2006 г.([http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G08/156/64/PDF/G0815664.pdf?OpenElement Национальный доклад, представленный в соответствии с пунктом 15 A) Приложения к Резолюции 5/1 Совета по правам человека. Туркменистан]). Если исходить из сохранения доли узбеков в населении страны, зафиксированной переписью 1995 г., а также населения страны в размере ок. 5 — 5,5 млн жит., численность узбеков составит ок. 460—510 тыс. чел.</ref>|region7 = {{flagcountry|Russia}}|pop7 = 499,862|ref7 = <ref name="Russia Census 2002">{{ru icon}} [http://www.perepis2010.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 Russia Census 2002]</ref>|region8 = {{flag|Saudi Arabia}}|pop8 = 300,000|ref8 = <ref name="Russia Census 2002"/>|region9 = {{flagcountry|Pakistan}}|pop9 = 70,133 (2005)|ref9 = <ref>Rhoda Margesson (January 26, 2007). [http://www.fas.org/sgp/crs/row/RL33851.pdf "Afghan Refugees: Current Status and Future Prospects" p.7]. Report RL33851, [[Congressional Research Service]].</ref>|region10 = {{flagcountry|China}}|pop10 = 14,800|ref10 = <ref>[http://www.paulnoll.com/China/Minorities/China-Nationalities.html Chinese National Minorities<!-- Bot generated title -->]</ref>|region11 = {{flagcountry|Ukraine}}|pop11 = 22,400|ref11 = <ref>[http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/nationality_population/nationality_1/s5/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=100&rz=1_1&rz_b=2_1%20&n_page=6 State Statistics Committee of Ukraine: The distribution of the population by nationality and mother tongue]</ref>|region12 = {{flagcountry|Australia}}|pop12 = 5,000|ref12 =|region13 = {{USA}}|pop13 = 15,960|ref13 =|region14 = {{flagcountry|Turkey}}|pop14 = 45,000|ref14 = <ref>[http://evrenpasakoyu.wordpress.com Evrenpaşa Köyü | Güney Türkistan'dan Anadoluya Urfa Ceylanpınar Özbek Türkleri]. Evrenpasakoyu.wordpress.com. Retrieved on 2013-07-12.</ref>|region15 = {{flagcountry|Belarus}}|pop15 = 1,593 (2009)|ref15 = <ref name="belstat.gov.by">[http://web.archive.org/web/20100918165045/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf Итоги переписи населения Беларуси 2009 г. Национальный состав.]</ref>|region16 = {{flagcountry|Mongolia}}|pop16 = 560|ref16 = <ref>Census of Mongolia, slide# 23. http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf</ref>|languages = [[Oʻzbek tili]]<br />|religions = asosan [[islom]]<ref>[http://pewforum.org/uploadedfiles/Topics/Demographics/Muslimpopulation.pdf MAPPING THE GLOBAL MUSLIM POPULATION, Page 17]</ref>
'''Oʻzbeklar''' — xalq, Oʻzbekiston Respublikasi aholisining asosiy qismini tashkil etadi. Oʻzbeklar nafaqat Oʻzbekiston, balki Oʻrta Osiyodagi eng koʻp sonli xalqdir. Oʻzbekistonda (28 mln.), Tojikistonda (3 mln koʻproq), Qirgʻizistonda (2 mln kishi), Qozogʻistonda (1 mln kishi), Turkmanistonda (900 mingdan koʻproq) kishi yashaydi. Bundan tashqari, Afgʻonistonda (4 mln.dan 8 mln.gacha), Rossiyada (700 ming kishi), Saudiya Arabistonida (550—600 ming kishi), Xitoyda (137 ming kishi, 1998-yil) Turkiya, Olmoniya, AQShda ham oʻzbeklar yashaydi. Oʻzbeklarning umumiy soni 50 milliondan ortiq (2018). Oʻzbeklar oʻzbek tilida soʻzlashadilar. Dindorlari — sunniy musulmonlar.▼
|related = [[uyg'urlar]] va boshqa [[Turkiy xalqlar]]}}
▲'''Oʻzbeklar''' — xalq, [[Oʻzbekiston|Oʻzbekiston Respublikasi]] aholisining asosiy qismini tashkil etadi. Oʻzbeklar nafaqat Oʻzbekiston, balki [[Oʻrta OsiyodagiOsiyo]]dagi eng koʻp sonli xalqdir. Oʻzbekistonda (28 mln.), Tojikistonda[[Tojikiston]]da (3 mln koʻproq), Qirgʻizistonda[[Qirgʻiziston]]da (2 mln kishi), Qozogʻistonda[[Qozogʻiston]]da (1 mln kishi), Turkmanistonda[[Turkmaniston]]da (900 mingdan koʻproq) kishi yashaydi. Bundan tashqari, Afgʻonistonda[[Afgʻoniston]]da (4 mln.dan 8 mln.gacha), Rossiyada[[Rossiya]]da (700 ming kishi), [[Saudiya ArabistonidaArabistoni]]da (550—600 ming kishi), Xitoyda[[Xitoy]]da (137 ming kishi, 1998-yil) [[Turkiya]], [[Olmoniya]], AQShda[[AQSh]]da ham oʻzbeklar yashaydi. Oʻzbeklarning umumiy soni 50 milliondan ortiq (2018). Oʻzbeklar [[oʻzbek tilidatili]]da soʻzlashadilar. Dindorlari — [[Sunniylik|sunniy musulmonlar]].
 
== Oʻzbeklar etnogenezietnogenez ==
Oʻzbeklar alohida etnik birlik (millat) boʻlib, Oʻrta Osiyoning markaziy viloyatlari — Movarounnahrda[[Movarounnahr]]da, Xorazmda[[Xorazm]]da, Yettisuvda[[Yettisuv]]da, qisman [[Sharqiy TurkistonningTurkiston]]ning gʻarbiy mintaqalarida shakllangan. Oʻzbek xalqining asosini hozirgi Oʻzbekiston hududida qadimdan oʻtroq yashab, sugʻorma [[dehqonchilik]], [[hunarmandchilik]] bilan shugʻullanib kelgan mahalliy [[sugʻdiylar]], [[baxtariylar]], [[xorazmiylar]], fargʻonaliklar, yarim chorvador [[qangʻlilar]], [[eftaliylar]], koʻchmanchi va sak-massaget kabi qadimgi eroniy etnik guruhlar tashkil etgan. Shuningdek, Janubiy Sibir, [[Oltoy]], Yettisuv, Sharqiy Turkiston hamda [[Volga]] va [[Ural]] daryosi boʻylaridan turli davrlarda Movarounnahrga kirib kelgan turko-mongol xalqlar ham oʻzbeklar etnogenezida ishtirok etganligi tarixdan maʼlum.
 
Keyingi yillarda Oʻzbekiston hududida olib borilgan arxeologik va antropologik tadqiqotlar natijasida [[Amudaryo]] va [[Sirdaryo]] oraligʻida soʻnggi [[jez davridayoqdavri]]dayoq yuqorida nomlari zikr etilgan qabila va elatlarning etnik jihatdan dastlabki aralashuvi sodir boʻlganligi va [[assimilyatsiya]] jarayoni natijasida antik davrga kelib, oʻtroq hayotga moslashgan turkiy hududiy maydon tarkib topganligi hamda oʻzbek xalqiga xos antropologik tipning makon va zamoni aniqlangan. Maʼlumki, miloddan avvalgi 3-asr da Sirdaryoning oʻrta oqimida turkiy va sugʻdiylar ittifoqi asosida Qangʻ davlati tashkil topgan edi. [[Qangʻ davlati]] davrida Movarounnahr va unga tutash mintaqalardagi xalqlarning iqtisodiy siyosiy va etnomadaniy aloqalarining tobora rivojlanib borishi natijasida [[turkiy tillar|turkiy tilli]] etnoslar ustuvorlik qilib, oʻziga xos uygʻunlashgan madaniyat shakllandi. Arxeologik asarlarda bu madaniyat Qovunchi madaniyati nomini olgan. Antropolog olimlarning taʼkidlashlaricha aynan shu davrlarga kelib, Oʻrta Osiyo ikki daryo oraligʻi antropologik tipi (qiyofasi) toʻliq shakllangan. Oʻzbeklar etnogenezida qatnashgan navbatdagi etnik komponentlar [[kushonlar]] hamda milodiy 4—5-asrlarda Oʻrta Osiyoning markaziy viloyatlariga Janubiy Sibirdan, Jungʻoriyadan[[Jungʻoriya]]dan, Sharqiy Turkistondan siljigan [[xioniylar]], [[kidariylar]] va eftaliylardir[[eftaliylar]]dir. Shuningdek, oʻzbeklar etnogeneziga faol taʼsir oʻtkazgan turkiy etnik komponentlar asosan [[Turk xoqonligi]] (6—8-asrlar) davrida Oʻrta Osiyoning markaziy mintaqalari ([[Toshkent]], [[Zarafshon]], [[Qashqadaryo]], [[Surxondaryo]] vohalari, [[Fargʻona vodiysi]]) va Xorazmga kelib joylashib, maʼlum bir tarixiy davr mobaynida, bu etnik komponentning aksariyat qismi oʻtroqlashdi. Turk xoqonligi davrida kirib kelgan turkiy komponentlar va mahalliy aholi oʻrtasidagi etnik madaniy munosabatlarning rivoji hududdagi etnik jarayonlar taraqqiyotiga katta taʼsir oʻtkazdi. Ushbu turkiy qatlam madaniy yutuqlarining mahalliy madaniy xoʻjalik anʼanalari bilan jadal uygʻunlashuvi yuz berdi. Bu davr turkiy-sugʻdiy simbiozni hal qiluvchi bosqichlaridan biri boʻlgan.
 
8-asrdan arab va ajam (arab boʻlmagan Yaqin va Oʻrta Sharq) xalqlarining Oʻrta Osiyoga kirib kelishi mintaqadagi etnik jarayonlarga katta taʼsir etmagan. Bu davrda aholi etnik tarkibida maʼlum bir oʻzgarishlar boʻlgan boʻlsada, Movarounnahrdagi oʻtroq va yarim oʻtroq turkiyzabon aholi, sugʻdiylar va Xorazmning tub yerli aholisi oʻz hududlarida qolib, [[arablar]] (7—8-asrlar) hukmronligi ostida yashaganlar. Umuman olganda, 9-asrdan boshlab Movarounnahr mintaqasida yaxlit turkiy etnik qatlam, jonli turkiy til muhiti vujudga kela boshladi va, oʻz navbatida, sugʻdiylar va boshqalar mahalliy etnoslarda ham turkiylashish jarayoni jadallashgan. Etnograf olim K.Shoniyozovning qayd etishicha, 9—10-asrlarda tigʻiz etnogenetik jarayon natijasida koʻplab turkiy qabila va elatlarning oʻtroq hayotga oʻtishi jadal davom etgan. Bu asrlarda Sirdaryoning shimolida, Movarounnahr va Xorazmda turkiy etnik qatlam kuchli etnik asosga ega boʻlgan. Tabiiyki, bu kuchli etnik qatlam asosining aksariyat koʻpchiligini oʻtroqlashgan turgʻun turkiy etnoslar tashkil qilgan<ref>[http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416&c_id=4483 Этнический атлас Узбекистана. Археология узбекской идентичности]</ref>.
 
== Oʻzbeklarning shakllanish jarayoni ==
[[Qoraxoniylar]] davrida (11—12-asrlar) Movarounnahr va Xorazmda siyosiy hokimiyat turkiy sulolalarga oʻtishi munosabati bilan oʻzbek xalqi etnogenezining yaquniy bosqichi boshlandi. Gʻarbiy Qoraxoniylar davlati doirasida hozirgi oʻzbeklarga xos turkiy etnos qaror topdi va mazkur davrda oʻzbek xalqiga xos elatni belgilovchi hudud, til, madaniyat, tarixiy qismatining umumiyligi, etnik oʻzlikni anglash, etnosning uyushqoqligi maʼlum bir davlat doirasida boʻlishi, din umumiyligi va bir qancha shu kabi boshqa etnik alomatlar shakllangan. Bu davrda oʻzbeklarning umum elat tili qaror topdi. Movarounnahr va unga tutashgan mintaqalarda yashovchi turkiyzabon aholi: qarluq, chigil, yagʻmo, tuxsi, xalach, argʻin, oʻgʻuz, qipchoq, uz, qangʻli singari urugʻlar oʻzlarini bir xalq sifatida anglay boshlaganlar. Umuman olganda, 11 — 12-asrning 1-yarmida oʻzbeklar xalq sifatida shakllangan.
 
13-asr boshlarida [[Moʻgʻullar istilosi|Chingizxon istilosi]] davrida moʻgʻul qoʻshinlari tarkibida koʻp sonli turkiy etnoslar ham kirib keldi. 15-asrga qadar esa ushbu etnoslarning deyarli koʻp qismida mahalliy aholi bilan aralashuv jarayoni sodir boʻldi va ular shakllangan oʻzbek elatining keyingi taraqqiyotida malum darajada iz qoldirdilar.
 
Chigʻatoy ulusi tilining rivojlanishi hamda keyinchalik [[Amir Temur]] va [[temuriylar]] davrida yuz bergan yuksak iqtisodiy va madaniy taraqqiyot natijasida Movarounnahrda adabiy til takomillashib, bu til ilmiy adabiyotlarda "turkiy" yoki "chigʻatoy turk" tili deb nomlangan. Ayniqsa, taraqqiy etgan oʻzbek adabiy tili [[Alisher Navoiy]] davrida eng yuqori nuqtaga koʻtarildi. Ammo xalqning jonli tili koʻp dialektli boʻlib, adabiy til shakllanishida uchta asosiy sheva — qarluq, qipchoq va oʻgʻuz dialektlari asos boʻlgan. Maʼlumki, shakllangan oʻzbek elatining Amir Temur va temuriylar davridagi etnik tarixi va etnomadaniy taraqqiyotiga [[barlos]], [[jaloyir]], [[qavchin]], [[arlot]], [[qipchoq]] kabi etnik guruhlar ham faol taʼsir qilgan.
 
== O'zbek EtnonimiEtnonim ==
Oʻzbeklar etnik tarixida 15-asr oxiri 16-asrlar ham muhim davr hisoblanadi. Ushbu bosqichda Oʻrta Osiyoga [[mangʻit]], [[qoʻngʻirot]], [[nayman]], [[nukus]], [[uygʻur]], [[qiyot]], [[olchin]], [[saroy]], [[qatagʻon]], [[qushchi]], [[doʻrmon]], [[kenagas]], [[qirq]], [[yuz]], [[ming]], [[bahrin]] va boshqalar [[Dashti Qipchoq]] oʻzbek etnik guruhlarining navbatdagi toʻlqini kirib keldi. Natijada Movarounnahr aholisining etnik qiyofasida ularning alomatlari faollashgan. Dashti Qipchoqdan 2 daryo (Amudaryo va Sirdaryo) oraligʻi va Xorazmga kelib oʻrnashgan etnik guruhlar "oʻzbek" nomi ostida mahalliy aholi etnik rangbarangligini birmuncha koʻpaytirgan boʻlsalar hamki, lekin uning etnik tarkibini tubdan oʻzgartirib yubormagan. Ushbu etnoslar shakllangan oʻzbek xalqining tarkibiga kelib qoʻshilgan navbatdagi etnik komponent edi, xolos. Ular Movarounnahr va Xorazm aholisining turmush tarziga, anʼanalariga, madaniyatiga[[madaniyat]]iga, xoʻjalik faoliyatiga sezilarli taʼsir koʻrsatgan yangi tipdagi madaniy qatlam hosil qilgan. Ayniqsa, Zarafshon vodiysi va Oʻzbekistonning janubiy mintaqalari aholisi orasida bu nisbat kuchli seziladi. Mahalliy aholiga ular "oʻzbek" nomini berishgan va bu nom Movarounnahr va unga qoʻshni viloyatlar aholisi uchun rasmiy ravishda umumiy nom boʻlib qolgan. Oʻz oʻrnida aytib oʻtish lozimki, oʻzbek etnonimining kelib chiqishi boʻyicha fanda yakdil fikr mavjud emas. Ayrim mualliflar (G.Vamberi, G.Xovors, M.P. Pelo) Dashti Qipchoqda koʻchib yurgan turk-moʻgʻul qabilalarning bir qismi oʻzlarini erkin tutganliklari sababli "oʻzbek", yaʼni "oʻz-oʻziga bek" deb atagan desalar, boshqalar (P.P.Ivanov, A.Yu.Yakubovskiy, Xilda Xrsxem) "oʻzbek" etnonimini [[Oltin Oʻrda]] xoni [[Oʻzbekxon Sulton Muhammad]] (14-asr) nomi bilan bogʻlaydi, boshqa yana bir guruh olimlar esa (V.V. Grigoryev, A.A. Semyonov va boshqa Ahmedovlar) oʻzbek nomi Oq Oʻrda (Dashti Qipchoqning sharqiy qismi)da koʻchib yurgan turkmoʻgʻul qabilalariga taalluqli boʻlgan degan fikrni bildiradilar.
 
Temuriylar saltanati oʻrnida dastlab 16-asr boshlarida vujudga kelgan [[Buxoro amirligi|Buxoro]] va [[Xiva xonligi|Xiva xonliklari]], 18-asr boshlaridan [[Qoʻqon xonliginingxonligi]]ning vujudga kelishi natijasida yagona tarixiy makonda yashagan xalqlar siyosiy jihatdan turli davlatlar tasarrufiga tushib qolgan boʻlsada, bu holat oʻzbek elati birligiga jiddiy putur yetkaza olmagan. Siyosiy chegaralar boʻlishiga qaramasdan 3 davlat tarkibidagi aholi oʻzaro doimiy etnik, iqtisodiy va madaniy aloqada boʻlib kelganlar.
 
== Oʻzbeklarning 92 urugʻi ==
[[Fayl:A heavily armed Uzbek, Safavid Iran, mid 16th century.jpg|thumb|Oʻzbek askarining portreti, 1557—1564-yillar <ref>[http://www.christies.com/LotFinder/lot_details.aspx?intObjectID=5358801 A HEAVILY ARMED UZBEK. SAFAVID IRAN, MID 16TH CENTURY]</ref>]]
irgan<ref>Султанов Т. Кочевые племена Приаралья в XV—XVII вв.// Вопросы этнической и социальной истории. М., 1982</ref>.
Tarixiy manbalarda keltirilgan 92 [[oʻzbek urugʻlari]] nafaqat Oʻzbekiston hududida, balki butun Oʻrta Osiyo hududlarida tarqalgan. Bu 92 [[oʻzbek urugʻlari]]ga moʻgʻullar istilosidan oldingi va istilo davrida hamda [[shayboniylar]] davrida kelgan etnik guruhlar ham kiradi <ref>[https://qulnoma.wordpress.com/2010/07/05/o%E2%80%99zbek-urug%E2%80%98lari-e-tarix-uz/ Oʻzbek urugʻlari]</ref>. Shuningdek, Oʻrta Osiyoda qadimdan yashab kelayotgan chigʻil, yagʻmo, usun, tuxsi, xalach va boshqalar turkiy etnik guruhlar ham 92 oʻzbek elati tarkibiga kirgan<ref>Султанов Т. Кочевые племена Приаралья в XV—XVII вв.// Вопросы этнической и социальной истории. М., 1982</ref>.
 
Oʻrta Osiyo xalqlarining 19-asr 2-yarmi — 20-asr boshlaridagi tarixiy taqdiri va taraqqiyot bosqichlari chor Rossiyasining mustamlakachiligi davri bilan bogʻliq. Keyinchalik mintaqada Sovet hokimiyatining oʻrnatilishi bilan Oʻrta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish oʻtkazilib, 5 ta milliy respublikalar tashkil etildi. Shu bilan shakllangan elatlar taraqqiy etayotgan tarixiy makon sunʼiy ravishda boʻlib yuborildi. Mintaqa xalqlarining assimilyatsiya, [[konsolidatsiya]] jarayonlariga jiddiy taʼsir oʻtkazilishi va keyinchalik "sovet xalqi" nomli yagona etnik birlikni yaratish haqidagi nazariyani amalga oshirilishi borasidagi olib borilgan siyosat ham oʻzbeklarning milliy etnik qiyofasiga, mentalitetiga raxna sola olmadi<ref>Steven Sabol, The creation of Soviet Central Asia. The 1924 national delimitation. Central Asian survey, 14, 1995, P.234.</ref>.
.
 
== Xoʻjaligi ==
nadi.
Oʻzbek xalqining rivojlanish jarayoni Oʻzbekiston mustaqillikka erishgan sanadan boshlab yangicha mazmun kasb etdi. Tarixiy tomirlaridan kuch olgan oʻzbek milliy madaniyati, tafakkuri, urf-odatlari, turmush tarzi oʻziga xos uygʻonish va yangilanish padlasiga qadam qoʻydi.
Oʻʻzbeklarning moddiy va maʼnaviy madaniyati oʻziga xos va boydir. Uning eng yaxshi tomonlari anʼanaga aylanib, hozirgacha saqlanib kelmoqda. Oʻzbeklarning qadimiy ajdodlari tabiiy sharoitdan kelib chiqib sugʻorma [[dehqonchilik]], [[chorvachilik]], [[hunarmandchilik]] kabi oʻziga xos xoʻjalik-madaniy tiplarni yaratganlar. Xoʻjalik-madaniy tiplarning ushbu yoʻnalishlari, oʻz navbatida, tevarak-atrofdagi tabiiy muhit bilangina emas, balki muayyan etnoslarning ijtimoiy-iqtisodiy rivoji darajasi bilan ham belgilanadi. Oʻzbeklarning koʻp qirrali dehqonchilik anʼanalari asrlar osha toʻplangan tajribaga tayanadi.
 
=== Dehqonchilik ===
Dehqonchilik — oʻzbeklarning qadimiy mashgʻulotlaridan biridir. Ming yillar davomida dehqonchilik xoʻjaligini yuritish borasida koʻplab tajriba va usullar hamda fenologik (oʻsimliklar va hayvonot dunyosidagi mavsumiy oʻzgarishlar) kuzatishlar toʻplangan. Dehqonchilik borasidagi tajribalari uzluksiz holda ajdodlardan avlodlarga oʻtib bordi.
bordi.
 
Yogʻingarchilikning kam boʻlishi, issiq havo iqlimi Oʻzbekiston hududida murakkab sugʻorish tizimi vositasida mahsuldor sugʻorma dehqonchilikning keng tarqalishiga olib keldi. Ilmiy tadqiqotlardan koʻrinadiki, sugʻorma dehqonchilik miloddan avvalgi 3-asrda Xorazm, Zarafshon vohalari hamda Fargʻona vodiysida magistral kanallar qurish, har xil suv bogʻlash, taqsimlash va suv chiqarish inshootlarini barpo qilish orqali rivojlangan. Oʻzbek dehqonlari [[arpa]], [[bugʻdoy]], [[tariq]], [[noʻxat]], [[yasmiq]], [[sabzi]], [[paxta]], [[bodom]], [[oʻrik]], [[zigʻirpoya]], [[bugʻdoy]] kabi ziroatchilik mahsulotlarini qadimdanoq yetishtirganlar.
yetishtirganlar.
 
Sugʻorma dehqonchilik xoʻjaliklari, asosan, qadimiy vohalarda Xorazm, Buxoro, Samarqand, Toshkent vohalarida, Qashqadaryo va Surxondaryo havzalarida, Fargʻona vodiysida joylashgan. Toshkent vohasi, Fargʻona va Zarafshon vodiysi, Qashqadaryo va Surxondaryo togʻ etagi mintaqasida, asosan, bahorgi ekinlar yetishtirilgan. Mahalliy dehqonlar madaniy-etnik anʼanalar asosida [[dalachilik]], [[polizchilik]] va bogʻdorchilik sohalarida turli usul va yoʻllarni ishlab chiqqanlar.
chiqqanlar.
 
Koʻp asrlar davomida turli chorvador etnik guruhlarning oʻtroqlashuvi natijasida ular mahalliy aholidan dehqonchilik tajribalarini oʻzlashtirdilar va oʻzlarining etnik va madaniy xoʻjalik xususiyatlari bilan oʻziga xos tarzda dehqonchilik bilan shugʻullanganlar. Shu asosda dehqonchilikning 2 turini ajratib koʻrsatish mumkin: sunʼiy sugʻorishga asoslangan intensiv dehqonchilik xoʻjaligi; asosan, chorvachilik bilan qoʻshib olib boriluvchi ekstensiv lalmikor dehqonchilik xoʻjaligi.
xoʻjaligi.
 
=== lingan.Chorvachiligi ===
Oʻzbeklar xoʻjalik faoliyatining asosiy va qadimiy turlaridan biri — chorvachilikdir. Boshqa mintaqalar aholisining chorvachiligi bilan koʻpgina oʻxshash jihatlari boʻlsada, oʻzbek etnik guruhlarining har birida uy hayvonlarini boqishda oʻziga xos usul va jihatlari boʻlgan. Shu bilan birgalikda, hatto bir elat istiqomat qiladigan hududda ham chorvachilik xoʻjaligini yuritishdagi tabiiy-geografik sharoitlardan kelib chiqib hamda qoʻshni xalqlarning taʼsiri yoki ijtimoiy-iqtisodiy sabablar natijasida xilma-xil usullardan foydalanganlar.
<br />
 
Odatda, oʻtroq aholida chorva boqish qoʻra yoki qoʻrayaylov tizimi, yarim oʻtroq aholida haydovyaylov tizimi, koʻchmanchi aholida haydov tizimi ustun turgan. Oʻ. uchun 20-asr boshlariga qadar chorvachilikning qoʻrayaylov va haydovyaylov tizimi ustuvor boʻlgan. [[Qoʻy]], [[echki]] va boshqalar chorva hayvonlari chorvachilik xoʻjaligining asosini tashkil qilgan. Oʻzbek chorvachiligida qoʻylarning "hisori", "qorakoʻl" nasllarini boqishga ayniqsa koʻp eʼtibor qaratilgan. Qoʻychilik, asosan, sotishga moʻljallangan. Qoʻy juni ham bozorga chiqarilgan. Jaydari qoramollardan hoʻkiz alohida goʻsht uchun va ish kuchi sifatida parvarish qilingan.
 
Oʻzbeklarda qadimgi davrlardan yilqichilik juda rivojlangan. Mahalliy aholi, ayniqsa, laqay, qorabayir zotli otlarni parvarish qilganlar. Dasht zonasida yashovchi oʻzbeklar tuyachilik bilan ham shugʻullanishgan.
 
== Hunarmandchiligi ==
Qator 63 ⟶ 72:
Milliy bichimdagi kiyimlar qomatga qarab tikila boshlandi, ayol koʻylaklari torayib va kaltalashib bordi, oldinroq yuzaga kelgan koketkali (koʻkrak burma) va qaytarma yoqali koʻylaklar hayotga muqim kirib bordi, yengi kaltalashdi. 20-asrning 50—60-yillaridan boshlab erkaklar kiyimini toʻgʻri yelkali qomatga moslangan pidjak, keng shimlar, ayollar koʻylagini toʻgʻri yelkali erkin kesma lif, etakka tomon kengaygan yubka kiyish rasm boʻla boshlagan. Biroq, oʻzbeklar orasida yevropacha kiyimlar bilan birga milliy kiyim ham urfdan qolmadi. Uning oʻziga xosligi shaklida va milliy mato koloritida namoyon boʻldi. Bu jihatdan ayollarning keng yozgi koʻylagi va erkaklar yaktagi diqqatga sazovor. Keksa odamlar orasida toʻnning kundalik kiyim sifatida saqlanib qolishi anʼanaviy tus oldi.
 
== Taomlari ==
ar.
[[File:Uzbek Manti (bright).jpg|Anʼanaviy palov va manti|thumb|right|200 px]]
Oʻzbeklarning taom tayyorlash anʼanasi va madaniyati koʻp asrlik tarixga ega boʻlib, milliy taomlarni tayyorlashda azaldan turli xil [[goʻsht]], oʻsimlik mahsulotlaridan keng foydalanganlar. Oʻzbeklar kundalik ovqat sifatida [[bugʻdoy]], [[arpa]], [[guruch]], [[noʻxat]], [[mosh]], [[zigʻir]], [[kunjut]] kabi don, [[sabzi]], [[piyoz]], [[sholgʻom]] kabi sabzavotlar, [[qovun]], [[tarvuz]] kabi poliz mahsulotlarini keng isteʼmol qilganlar. Azaldan milliy taomlarni tayyorlash uchun chorva — [[qoʻy]], [[qoramol]], echki yogʻlari, kunjut, zigʻir va sariyogʻ (sut mahsulotlaridan olingan), paxta yogʻi ishlatilib kelinadi. Ovqatlanishda, ayniqsa shaharliklarning asosiy taomlari sut mahsulotlaridan: [[qatiq]], [[suzma]], [[tvorog]] yoki [[chakki]] (zardobi olingan qatiq), [[qaymoq]] va boshqalardan iborat. Taomga juda koʻp [[zira]] va zirk ishlatiladi. Goʻshtli, sabzavot va yormali quyuq taomlar zaʼfaron, kashnich qoʻshib tayyorlanadi. Umuman, oʻzbek milliy taomlari oʻzining lazzatliligi, kaloriyaliligi va servitaminligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, [[palov]], [[norin]], [[shoʻrva]], [[kabob]], [[mastava]], [[shavla]], [[moshxoʻrda]], [[moshkichiri]], [[chuchvara]], [[shilpildoq]] va boshqalar keng tarqalgan. Baʼzi quyuq taomlar (palov) tayyorlashning oʻnlab usullari mavjud. [[Norin]] tayyorlash ham oʻzbek pazandachiligida alohida oʻrin tutadi. Buxoro, Samarqand va Toshkent viloyatlarida [[non]] yopishda kunjut, arpabodiyon, sedanani keng qoʻllaydilar.
 
== Dini ==
Oʻzbeklarning Oʻrta Osiyoda yashagan qadimiy ajdodlari [[tangrichilik]], [[shomonlik]], [[zardushtiylik]], [[buddaviylik]], [[moniylik]] kabi dinlarga eʼtiqod qilganlar. Bu diniy eʼtiqodlarning ayrimlari Oʻrta Osiyoda [[islom dini]] yoyilgunicha (8-asrgacha) saqlangan. Hozirda aksariyat oʻzbeklarning dini islom dini boʻlib, uning [[sunniylik]] mazhabi Oʻzbekiston hududida 10-asrdan soʻng hukmron mavqega ega boʻlgan.
 
== Urf-odatlari ==
h mumkin:
[[File:1989 CPA 6116.jpg|thumb|right|250px|Sovet markasida oʻzbek cholgʻu asboblari]]
Oʻzbeklarning urf-odatlari, marosimlari va bayramlari rangbarang hamda oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlib, bir necha ming yillar mobaynida shakllanib kelgan. Anʼanaviy urf-odatlar va marosimlar oʻzbek xalqining etnogenezida ishtirok etgan [[dehqonchilik]] va [[chorvachilik]] bilan shugʻullangan [[voha]] va [[choʻl]] aholisiga xos elementlarni oʻziga singdirgan turli qabila va etnik guruhlarning etnomadaniy tajribalarining murakkab qoʻshilishi jarayonida shakllangan. Masalan, bola tugʻilishi (chilla, beshik kerti), sunnat toʻyi, nikoh va motam marosimlarida Oʻrta Osiyo xalqlariga xos umumiy oʻxshashliklar mavjud. Oʻzbeklarda jamoa munosabatlariga oid urf-odatlarni shaharda mahalla, qishloqda qishloq jamoasi aks ettirgan, ularning faoliyatida erkaklar va bolalar qatnashgan. Oʻtmishda barcha udumlar, marosimlar qishloq va shaharda mahalla jamoalarining tashabbusi bilan oʻtkazilgan. Jumladan hashar keng tarqalgan. [[Hashar]]ning bir necha turi mavjud: jamoa ishlarini bajarishda, qoʻni-qoʻshnichilik va qavm-qarindoshlik doirasida oʻtkaziladigan hashar va boshqalar Jamoa hashari bilan uyjoy, koʻprik qurish va taʼmirlash, ariq-zovurlar qazish, ularni loyqadan tozalab turish; [[masjid]] qurish va taʼmirlash, mozorlarni tozalash va boshqalar ishlar bajarilgan. Yoshlarni odob-axloq ruhida tarbiyalashda jamoaning oʻrni ham katta boʻlgan. Jamoaning har bir aʼzosi mehmondorchilik, maʼraka va boshqalar jamoat joylarida yoshi va mavqeiga qarab joy egallagan. Oʻzbeklarning jamoa marosimlariga [[Navroʻz]] bayrami. mehrjon sayli, lola sayli, qizil gul sayli, Roʻza hayiti (Iyd al-Fitr), [[Qurbon hayiti]] (Iyd al-Adho), [[sumalak]] sayli va boshqalar, ularni oʻtkazish bilan bogʻliq xalq odatlari, rasmrusumlari kiradi. Har bir bayram oʻz tarixiga ega boʻlib, u xalq ijodiy mehnati va hayot sharoiti bilan chambarchas bogʻliq. Oʻzbek xalqi orasida eng keng tarqalgan, milliy tusga ega boʻlgan urf-odatlardan mavsumiy marosimlar diqqatga sazovordir. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, oʻzbek mavsumiy marosimlarini quyidagi turkumlarga tasnif etish mumkin:
# [[Qish]]da oʻtkaziladigan [[gapgashtak]], [[yasayusun]] kabilar;
# [[Bahor]]gi marosimlar — [[Сабантуй]], [[shoxmoylar]] (qoʻsh chiqarish), lola yoki qizil gul sayli, loy tutish, sust xotin kabilar;
# [[Yoz]]gi marosimlardan qovun sayli, choy momo va h.k.;
# [[Kuz]]gi marosimlar — hosil yigʻimi bilan bogʻliq mehrjon, oblobaraka, shamol chaqirish, uzum sayli kabilar.
 
Sovetlar hukmronligi davrida amaldagi mafkuraga muvofiq, bir qancha marosimlar, jumladan, "komsomol toʻyi", "qizil toʻy", Oktyabr (7-noyabr) bayrami, Sovet Armiyasi kuni, Sovet konstitutsiyasi kuni, "Paxta bayrami" va boshqalar joriy etildi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, bu bayramlarning koʻpchiligi oʻz-oʻzidan barham topdi, lekin joriy taqvim bilan bogʻliq umumbashariy bayramlardan 1-yanvar — [[Yangi yil]] kuni, 8-mart — [[xalqaro xotin-qizlar kuni]] saqlab qolindi. Ayni vaqtda, mustaqil Oʻzbekiston Respublikasida yangi xalq bayramlari taʼsis etildi: 1-sentyabr — Mustaqillik kuni, 8-dekabr — Respublika Konstitutsiyasi qabul qilingan kun, 9-May — Xotira va qadrlash kuni. Shuningdek, Roʻza va Qurbon hayitlari kuni, Navroʻz bayrami tiklandi va yangicha mazmun kashf etdi.
# kabilar;
# kabilar;
# h.k.;
# kabilar.
 
i.
 
== Jamoaviy turmush tarzi ==
Qator 82 ⟶ 94:
Oʻz-oʻzini boshqaruvning tarixan tarkib topgan ushbu tizimi nafaqat birgalikda faoliyat olib borishgina boʻlmay, ayni vaqtda ijtimoiy hayotni tashkil etish, oila va turmush anʼanalarini, rasmrusumlarini xalqimiz turmush tarzining barcha tizimini saqlash va boyitishdan ham iborat boʻlgan. Yaqin vaqtlargacha, hududiy qoʻshnichilik jamoasi xalqimizda turli mintaqalarda turlicha nomlar bilan atalgan, chunonchi, "mahalla", "guzar", "masjid", "jamoa", "elat". 20-asrning 90-yillaridan respublikaning shahar va qishloqlarida hududiy qoʻshnichilik jamoasi yagona mahalla atamasi bilan yuritiladigan boʻldi. Zero, oʻz-oʻzini boshqarishning xalqimiz anʼanalari va qadriyatlariga juda mos boʻlgan ushbu usuli — mahallalar tizimi soʻnggi yillarda juda katta nufuzga ega boʻlib bormoqda.
 
Hozirgi davrda oʻzbeklar zamonaviy kasbhunarni egallamoqdalar. [[Kompyuter]] va internetdan[[internet]]dan foydalanish oʻzbeklar hayotiga singib ketdi. Demokratik jarayonlar rivojlanmoqda. Milliy, madaniy qadriyatlarga eʼtibor kuchaymoqda.
 
== Shuningdek qarang ==
* [[Afgʻonistonlik oʻzbeklar]]
* [[Rossiyalik oʻzbeklar]]
* [[Tojikistonlik oʻzbeklar]]
* [[Turkmanistonlik oʻzbeklar]]
* [[Xitoylik oʻzbeklar]]
* [[Qirgʻizistonlik oʻzbeklar]]
* [[Qozogʻistonlik oʻzbeklar]]
* [[Moʻgʻulistonlik oʻzbeklar]]
* [[Oʻzbek urugʻlari]]
 
== Adabiyot ==
* Yakubovskiy A.Yu., K voprosu ob etnogeneze uzbekskogo naroda. T., 1941;
* Ismoilov H., Anʼanaviy oʻzbek kiyimlari (Etnografik materiallar), T., 1978;
* Shaniyazov K. 111., Ismailov X.I., Etnograficheskiye ocherki materialnoy kulturm uzbekov konsa XIX — nachala XX v., T., 1981;
* Ahmedov B., Tarixdan saboqlar, T, 1995;
* Shoniyozov K., Oʻzbek xalqining shakllanish jarayoni, T., 2001;
* Oʻzbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari, T., 2001;
* Kadmrova T.F., Arxitektura Uzbekistana, M., 1987;
* Qoraboyev U., Oʻzbek xalq bayramlari, T., 2002;
* Jabborov I., Oʻzbeklar anʼanaviy turmushi va madaniyati, T., 2004;
* Oʻzbek pazandalik sanʼati, T., 2005.
 
== Manbalar ==
*
{{Reflist}}
*
== Havolalar ==
*
* [http://archive.is/PNPwx <small>История формирования узбекского народа</small>]
 
{{OʻzME}}
*
{{Oʻzbeklar}}
{{Turkiy xalqlar}}
.
"https://uz.wikipedia.org/wiki/Oʻzbeklar" dan olindi