Evolutsiya: Versiyalar orasidagi farq

'''EvolyutsiyaEvolutsiya''', (biologiyada) -[[biologiya]]da tirik organizmlarning tarixiy oʻzgarishi. E.daEvolutsiyada tabiiy tanlanish taʼsirida mutatsiyalardan organizmlarning tashqi muhit sharoitiga moslanishiga olib keladigan belgilar va xususiyatlar kombinatsiyasi shakllanadi. EvolyutsionEvolutsion oʻzgarishlar dastlab yoʻnaltirilgan oʻzgarishlar tarzida populyatsiyalarda namoyon boʻladi (qarang [[Mikroevolyuiiya]]). E.ningEvolutsiyaning elementar omillari qatoriga mutatsiya va tabiiy tanlanish bilan birga populyatsiyalardagi individlar sonining oʻzgarib turishi va populyatsiyalarning alohidalanishi (qarang [[Genlar dreyfi]]), shuningdek, meyotik drayv (geterozigotalarning ajralishida genlar chastotasiga nisbatan tasodifan taqsimlanishning buzilishi) ham kiradi. Populyatsiyalardagi evolyutsionevolutsion oʻzgarish yangi turlarning hosil boʻlishiga (qarang [[Tur hosil boʻlishi]]) yoki turining oʻzgarishiga olib keladi. E.Evolutsiya sabablari, harakatlantiruvchi kuchlari, mexanizmlari, tezligi va uning umumiy qonuniyatlari evolyutsionevolutsion biol.biologiya oʻrganadi (qarang [[Evolyutsion taʼaimot]]). Baʼzan "E.Evolutsiya" terminining filogenez termini sinonimi sifatida ham qoʻllaniladi. "E.Evolutsiya" soʻzi birinchi marta [[Shveysariya]] tabiatshunosi va faylasufi Sh. Bonne ([[1762]]) tomonidan embriologiyaga oid ishlarda qoʻllangan.

[[Biologiya]]daBiologiyada '''evolutsiya''' ({{lang-la|evolution}} — „avj olish“) atamasi ostida [[organizm]]lar guruhi ichidagi [[irsiyat|irsiy]] belgilardagi farqlar kelib chiqishi tushuniladi. Bu belgilar [[biologik koʻpayish|nasl qoldirish]] oqibatida ajdodlardan avlodlarga koʻchirulivchi [[gen]]lar ifodalanishidir. Shu genlardagi [[mutatsiya]]lar oʻzgargan yoki yangi belgilar keltirib chiqarib, organizmlar orasidagi farqlarni paydo qila oladi. Yangi belgilar, shuningdek, organizmlar guruhlari yoki turlar orasida ([[gorizontal gen koʻchishi]] oqibatida) ham kelib chiqishi mumkin. Biologiyada, evolutsiya ushbu belgilarning [[tabiiy tanlanish]] va/yoki [[genetik dreyf]] oqibatida tayinli bir guruh ichida keng tarqalishi yoki aksincha, yoʻqolib ketishida namoyon boʻladi, deb qabul qilingan.

Tabiiy tanlanish yashab qolish va nasl qoldirish uchun foydali belgilarning saqlanib qolishi va yoyilishi, zararli belgilarning esa kamayishiga sabab boʻluvchi jarayondir. Bu hodisa foydali belgilarga ega organizmlarning nasl qoldira olishi qobiliyati kuchayib, shu belgilarning keyingi avlodlarga qoldirilishi tufayli yuz beradi. Koʻp avlodlar davomida belgilarning kichik, tasodifiy va omadli oʻzgarishlari oqibatida [[moslashish (biologiya)|moslashuv]]lar roʻy berib, shu belgilarga ega organizmlar ''tabiiy tanlanadi''.<ref>[http://www.pnas.org/cgi/content/full/104/suppl_1/8567 Darwin's greatest discovery: design without designer]</ref>. Genetik dreyf esa irsiy belgilar chastotasida tasodifiy oʻzgarishlar hosil qiladi. Genetik dreyf oqibatida paydo boʻlgan oʻzgarishlar saqlanib qolishi berilgan individ yashab qolib, nasl qoldirish- yoki qoldirmasligiga bogʻliq boʻladi.

Yerdagi turlarning vaqt oʻtishi bilan oʻzgargani [[XIX 19-asr]] boshlaridayoq maʼlum boʻlsa-da, bu qanday qilib yuz bergani noaniq edi.<ref>{{maqola|muallif=Peter J. Bowler|sarlavha=Evolution:The History of an Idea|noshir=University of California Press|yil=2003|isbn=0-52023693-9}}</ref> Evolutsiyaning tabiiy tanlanish vositasida roʻy berishi haqidagi nazariya shu oʻzgarishlar yuz berishi mexanizmini izohlab berdi; bu [[Charles Darwin]] va [[Alfred Russel Wallace]] tomonidan oʻrtaga tashlangandi va Darwin'ning 1859-yilda yilgiyozilgan ''[[Turlarning kelib chiqishi haqida]]'' kitobida yoritilgandi.<ref name=Darwin>{{maqola|muallif = Charles Darwin |yil=1859 |sarlavha=On the Origin of Species |joy=London |noshir=John Murray}} [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=16]</ref> Bu nazariya odamlar [[ilohiyot|ilohiy]] kuch tomonidan hayvonot [[olam (biologiya)|olamidan]] ajratilganiga ishonuvchi diniy peshvolar qarshiligiga uchradi. 1930-larda Darwin tabiiy tanlanishi [[Gregor Mendel|Mendel'ning]] [[Mendel nasldorligi|nasldorlik nazariyasi]] bilan qoʻshilib, [[zamonaviy evolutsion sintez]] shakllandi; u evolutsiya ''birliklari'' ([[gen]]lar) va ''mexanizmi'' (tabiiy tanlanish) orasida aloqa oʻrnatdi. Bu nazariya koʻp narsani izohlovchi va [[bashorat]] qila oluvchi boʻlib chiqib, zamonaviy biologiyaning asosiy tashkillashtiruvchi prinsipiga aylandi va Yerdagi [[bioxilma-xillik|Yer]]dagi hayot shakllari orasidagi farq va oʻxshashliklarni]] tushuntirib bera old.Evolutsiya eng avvalo insonlar va barcha tirik organizmlaring kelib chiqish tarixini o'rganadioʻrganadi. Evolutsiya faqatgina tirik organizmlarda balki barcha narsalarni kelib chiqish jarayonini o'rganadioʻrganadi.