|
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Alyuminiy''' (Aluminium), A1 -[[Mendeleyev davriy sistemasi]]ning III guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 13, atom massasi 26,9815; Aluminiy lot. alumen (achchiqtosh) so‘zidan kelib chiqqan. Tabiatda bitta barqaror izotop holida (AG‘ 100%) uchraydi, bir necha sun’iy radio-aktiv izotoplari bor, ular orasida eng ahamiyatlisi A12’ (yarim yemirilish dav-ri 7,4-105 yil). Aluminiy yer po‘stining og‘irlik jihatdan 8,8%ini tashkil etadi, ya’ni u kislorod va kremniydan keyin uchinchi, metallar ichida esa birinchi o‘rinda turadi. Metall holidagi Aluminiyni birinchi marta 1825 yil Aluminiy Xans Xristian Ersted topgan. Aluminiy tabiatda sof holda uchramaydi, uning eng ko‘p uchraydigan birikmalari: alyumosilikatlar (mas, tuproqning asosiy qismi bo‘lgan alyumosilikat, kaolin, andaluzit, alunit minerali), korund (alyuminiy oksid) va boksit. O‘zbekistonda shulardan kaolin (Toshkent viloyati) va boksit (Navoiy va Farg‘ona viloyatlari) topilgan. Aluminiy giltuproq (A12O,)ni kriolit (Na3AlF6) bilan suyuqlantirib, elektroliz qilish yo‘li bilan olinadi. Giltuproq esa asosan boksitdan olinadi. O‘zbekistonda Angren kaolinidan ham giltuproq olish mumkinligi aniqlangan. Aluminiy kumushday oq metall, allot-ropik shakl o‘zgarishlari (qarang Allotropiya) yo‘q. Suyuqlanish temperaturasi – 660’, qaynash temperaturasi 2500° atrofida, Solishtirma ogʻirligi 2,6989. Aluminiy plastik, oson presslanuvchan, bolg‘alanuvchan, qoliplanadigan,cho‘ziladigan metall. 380A. barcha barqaror bi-rikmalarida 3 va-lentli, yuqori temperaturada ba’zan 1, kamdan-kam hollarda 2 va-lentli bo‘lishi mum-kin. Aluminiy sirka, vino, limon kislotalari va boshqa organik moddalar ta’siriga turg‘un. Aluminiy kislorod bilan tez b pri kadi, shu sa-babli uning usti hamisha oksid pardasi bilan qoplangan bo‘ladi; oksid pardasi zich bo‘lganidan u Aluminiyni zanglashdan va turli moddalar ta’siridan saqlaydi. Aluminiy kukuni shiddat bilan yonadi, yuqori temperaturada galo-genlar bilan birikib, Aluminiy ftorid (A1F3), Aluminiy xlorid (A1S13), Aluminiy bromid (A1Vg3), Aluminiy yodid (A1J3), Aluminiy astatid (AlAt3), ol-tingugurt bilan Aluminiy sulfid (A12S3), azot bilan Aluminiynitrid (A1N3), uglerod bilan Aluminiy kar-bid (A14S3) hosil qiladi. Shuningdek, alohida usulda Aluminiy bilan vodorod birikmasi – Aluminiy gidrid (A1N3) olish mumkin. Juda suyultirilgan hamda konsentrlangan ni-trat kislota Aluminiyga ta’sir etmaydi (sir-tida darhol hosil bo‘lgan oksid pardasi uni saqlaydi), suyultirilgan va konsen-trlangan sulfat kislotada Aluminiy qisman eriydi. [[Vodorod]] xlorid Aluminiyga kuchliroq ta’sir etadi, ortofosfat kislota ta’sir etmaydi. Aluminiyning ko‘pgina tuzlari suvda yaxshi eriydi va gidrolizlanib, kislo-tali reaksiya ro‘y beradi. U ishqorlarda ham yaxshi eriydi, bunda alyuminatlar hosil bo‘ladi. Aluminiy tarkibining sofligiga qarab o‘ta sof, juda sof va texnik sof xillarga bo‘linadi. O‘ta sof Aluminiy (Aluminiy 999 markali) 0,001% gacha qo‘shimchaga, juda sof Aluminiy (Aluminiy 995. Aluminiy 99, Aluminiy 97, Aluminiy 95 markalar) 0,005 dan 0,05% gacha, texnik sof Aluminiy (A85, A8, A7, A5, AO, A va AYE markalar) esa 0,015% dan 1,000% gacha qo‘shimchaga ega bo‘ladi. Aluminiy yengil va puxta qotishmalar olishda juda katta ahamiyatga ega. U mis, rux, nikel, magniy, temir, titan qotishmalariga ham legirlovchi element sifatida qo‘shiladi. Aluminiy ba’zi metallarni ularning oksidlaridan qaytarishda (alyuminotermiya) ishlatiladi. Bu me-tallardan samolyotsozlik, radio va elek-trotexnika, rangli metallurgiya hamda boshqa sanoat tarmoqlarida foydalani-ladi. Aluminiy zichligining kamligi, yuqori darajadagi elektr o‘tkazuvchanligi, ay-rim kimyoviy moddalarga nisbatan chidamliligi va tannarxining arzonligi sababli texnikaning turli sohalarida keng qo‘llaniladi. Undan uy-ro‘zg‘or as-boblari, kimyoviy asbob-uskunalar va boshqa ko‘pdan-ko‘p buyumlar tayyorlanadi.Temir Otaqo‘ziyev.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
|
