Ahmad al-Fargʻoniy: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k Bekzod Nurimoff tahrirlari Sohibxon versiyasiga qaytarildi
Teglar: Eski holiga qaytarish Mobil qurilma orqali Mobil sayt orqali
Olaf Studt (munozara | hissa)
+ 129 × [[]]; + 7 categories using HotCat
Qator 4:
b]]
</gallery>
'''Ahmad al-Farg‘oniy''' (to‘liq ismi[[ism]]i Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Farg‘oniy) (taxminan [[797]], [[Farg‘ona vodiysi|Farg‘ona]] – [[865]], [[Misr]]) – [[astronomiya]], [[matematika]], [[geografiya]] va boshqa ilmiy[[ilm]]iy yo‘nalishlarda faoliyat ko‘rsatgan [[o‘zbeklar|o‘zbek]] qomusiy[[qomus]]iy olimi[[olim]]i. Sharqda Al-Farg‘oniy, Yevropada Alfraganus (Alfraganus) taxalluslari[[taxallus]]lari bilan mashhur. Uning hayoti[[hayot]]i va ilmiy faoliyati to‘g‘risida juda oz, u ham bo‘lsa, uzuq-yuluq maʼlumotlar yetib kelgan.
 
Ahmad al-Farg‘oniy hayoti, ilmiy izlanishlari va kamoloti [[Abbosiylar]] sulolasi[[sulola]]si hukm surgan, [[Arab xalifaligi]] jahonning[[jahon]]ning eng yirik saltanatlaridan[[saltanat]]laridan biriga aylanib, uning ijtimoiysiyosiy[[jamiyat|ijtimoiy]][[siyosat|siyosiy]] va [[madaniyat|madaniy]] hayotida [[Movarounnahr]], [[Xorazm]] va Xurosondan[[Xuroson]]dan kelgan ko‘plab mutafakkirlar muhim o‘ringa ega bo‘la boshlagan tarixiy davrda kechdi. Al-Farg‘oniy [[Xalifa]] [[Horun ar-Rashid|Xorun ar-Rashid]] (786–809[[786]]–[[809]]) [[vorislik|vorislari]] al-[[Maʼmun]] (813–833[[813]]–[[833]]), Mu’tasim (833–842833–[[842]]) va Mutavakkil (846–861[[846]]–[[861]]) hukmronlik qilgan davrda yashadi hamda avval [[Marv]], so‘ngra [[Bag‘dod]], [[Damashq]] va [[Qohira]] shaharlarida[[shahar]]larida ilmi hay’at (falakiyotshunoslikastronomiya), [[riyoziyot]] ([[matematika]]) va [[jug‘rofiya]] ([[geografiya]]) fanlari[[fan]]lari bilan shug‘ullandi hamda qator ilmiy va [[amaliy fan|amaliy]] asarlar[[asar]]lar yozib qoldirdi.
 
Ahmad al-Farg‘oniy dastavval (taxminan 811-yil) Farg‘onadan Marvga kelgan. Ilk [[o‘rta asrlardayoqasrlar]]dayoq Marv [[O‘rta OsiyoningOsiyo]]ning yirik madaniy va ilmiy-[[maʼrifat|maʼrifiy]] markazlaridan biri bo‘lgan, bu maskanda o‘sha davrlardayoq Movarounnahr, Xorazm va Xurosondan ko‘plab olimlaru fozillar va mutafakkirlar to‘planib, Ajamnij madaniy hayotida muhim ahamiyat [[kasb]] etganlar. Hatto [[651]] yilda so‘nggi [[Sosoniylar]] shahanshohi[[shahanshoh]]i [[Yazdigard III]] ibn Shahriyor (632–651[[632]]–[[651]]) [[arablar]] taʼqibidan qochib, [[poytaxt]] kutubxonasidagi[[kutubxona]]sidagi kitoblarni[[kitob]]larni o‘zi bilan Marvga olib kelgan. [[Xalifalik]] qo‘l ostiga o‘tgach ham Marv o‘zining qadimiy mavqeini yo‘qotmay, nafaqat ilmiy va madaniy markazga, balki fath etilgan sharqiy viloyatlarning siyosiy markaziga aylangan.
 
Horun ar-Rashid vafoti[[vafot]]i ([[809]]-yil) dan so‘ng xalifalik taxtiga[[taxt]]iga [[Muhammad Al-Amin|Muhammad al-Amin]] (809–813809–[[813]]) chiqadi. Uning akasi Abdulloh bilan taxt uchun (809–813 yillarda) olib borgan kurashi (Xorun ar-Rashid o‘g‘li Abdullohni [[806]] yilda Movarounnahr va Xurosonning noibi[[noib]]i etib Marvga yuborgan edi) Abdullohning g‘alabasi bilan tugaydi. Muhammad al-Amin qatl etiladi. O‘sha yili (813-yil) Abdulloh al-[[Maʼmun]] nomi[[nom]]i bilan taxtga o‘tiradi. Biroq u xalifalik poytaxti Bag‘dodga bormay, to [[819]] yilga qadar Marvda yashaydi. U o‘z atrofiga olimlaru fozillarni to‘playdi. 819-yil al-Maʼmun barcha saroy aʼyonlari va olimlari bilan birga Maradan Bag‘dodga ko‘chadi. Ular orasida al-Farg‘oniy ham bo‘lgan.
 
Bu davrda xalifalikda Horun ar-Rashid farmoni bilan [[bino]] qilingan [[2 (son)|ikkita]] [[rasadxona]] va boy kutubxona bor edi. [[Abu Rayhon Beruniy|Abu Rayxon Beruniy]] maʼlumotiga qaraganda, rasadxonalardan biri Bag‘dodning ash-Shammosiya mahallasida[[mahalla]]sida va ikkinchisi Damashq yaqinida Kasiyun nomli tog‘da[[tog‘]]da joylashgan edi. Rasadxonalarda Horun ar-Rashid asos solgan ilmiy markaz „Bayt„[[Bayt ul-hikmat“hikmat]]“ („Donishmandlar uyi“) olimlari [[ilmiy tadqiqotlartadqiqot]]lar olib borardi. Ular orasida al-Farg‘oniy ham bor edi.
 
Al-Farg‘oniy avval Bag‘doddagi rasadxonada ish olib bordi, so‘ngra al-Maʼmun topshirig‘iga binoan Damashqdagi rasadxonada [[osmon]] jismlari[[jism]]lari harakati va o‘rnini aniqlash, yangicha „Zij“„[[Zijlar|Zij]]“ yaratish ishlariga rahbarlik qildi. Al-Farg‘oniy [[yunonlar|yunon]] astronomlari, jumladan, [[Ptolemey Klavdiy|Ptolemeyning]] „Yulduzlar„[[Yulduz]]lar jadvali“[[jadval]]i“ asarida berilgan maʼlumotlarni ko‘rib chiqish hamda o‘sha davrdagi barcha asosiy joylarning [[geografik koordinatalar|jug‘rofiy koordinatalarini]] yangitdan aniqlash yuzasidan olib borilgan muhim tadqiqotlarda faol ishtirok etdi. Shu [[munosabat]] bilan [[arab tilidagitili]]dagi ilmiy atamashunoslikka doir ishlarni, xususan, falakiyot, riyoziyot va geografiyaga oid atamalarni belgilab chiqishdek maxsus ilmiy ishlarni amalga oshirishda ham Al-Farg‘oniyning xizmati katta. Bulardan [[tashqari]], u ayrim astronomik asboblarni[[asbob]]larni [[ixtiro]] etish, falakiyotshunoslikka doir arab tilidagi boshlang‘ich bilimlarni[[bilim]]larni belgilash va tartibga solish ishlariga ham muhim hissa qo‘shdi. 832–833[[832]]–833 yillarda Al-Farg‘oniy [[Shom]] ([[Suriya]]) shimolidagi[[shimol]]idagi Sinjor dashtida[[dasht]]ida Tadmur va ar-Raqqa oraligida yer meridiani[[meridian]]i bir darajasining[[daraja (burchak)|daraja]]sining uzunligini[[uzunlik|uzunlig]]ini o‘lchashda qatnashdi.
 
Al-Farg‘oniyning hayoti va ilmiy hamda amaliy faoliyati to‘g‘risidagi eng so‘nggi maʼlumot [[861]] yilga mansubdir. O‘sha yili Abbosiy xalifa Abul Fazl Jaʼfar al-Mutavakkil (hukmronlik yillari 847–861[[847]]–861) [[buyruq|buyrug‘iga]] binoan [[Nil]] daryosidagi[[daryo]]sidagi [[suv sathinisathi]]ni [[oʻlchash asboblari|o‘lchaydigan]] inshoot barpo etish uchun Misrning Qohira yaqinidagi Fustat shahriga keladi. Ilmiy-texnik va [[meʼmorlik|meʼmoriy]] jihatdan g‘oyat [[ulugʻvorlik|ulug‘vor]] bu qurilma Nil daryosining Sayyolat ul-Rod mavzesida[[mavze]]sida hozirga qadar saqlanib qolgan.
 
Garchi Al-Farg‘oniy haqida maʼlumotlar juda oz bo‘lsada, ammo o‘rta asrlarda sharq ilmiy dunyosida[[dunyo]]sida uning nomi mashhur bo‘lgan. Ibn annadim ([[X asr|10-asr]]), [[Ibn al-Qiftiy|Ibn al-Kiftiy]] (12–13[[XII asr|12]]–[[XIII asr|13-asrlarasr]]lar), [[Abulfaraj|Abul Faraj Bar Ebrey]] (13-asr) va [[Hoji Xalifa|Xoji Xalifa]] (17-asr) kabi Sharq fihrastchilari uning nomini o‘z asarlarida qayd etganlar.
 
[[Islomiy davlatlar|Musulmon mamlakatlari]] bo‘ylab safarga[[safar]]ga chiqqan [[Zahiriddin Muhammad Bobur]] nomidagi ekspeditsiya aʼzolari 1997-yil 5-dekabrda MARda bo‘lishib, Al-Farg‘oniy hayotini o‘rganishlari natijasida u Misrning Fustat shahrida vafot etganligi, Munattam tog‘ining sharqiy[[sharq]]iy qismidan sal narida joylashgan Imom ash-Shofe qabristoniga[[qabriston]]iga dafn etilganligini aniqlashdi. [[Vaqt]] o‘tishi bilan uning qabri[[qabr]]i yo‘qolib ketgan. U yerdan olib kelingan [[tuproq]] [[Farg‘ona vodiysiningvodiysi]]ning [[Quva]] shahrida 1998-yil barpo etilgan ramziy qabrga qo‘yildi.
 
== Ilmiy merosi ==
Qator 49:
{{OʻzME}}
{{Xuroson allomalari}}
 
[[Turkum:Olimlar]]
[[Turkum:Astronomlar]]
[[Turkum:Matematiklar]]
[[Turkum:Geograflar]]
[[Turkum:Kishilar]]
[[Turkum:797-yilda tugʻilganlar]]
[[Turkum:865-yilda vafot etganlar]]