|
[[Fayl:AminoAcidball_rus.svg|thumb|300px|Aminokislotalar]]
'''Aminokislotalar''' — – moleku-lasidamolekulasida amin va karboksil guruhi bo‘lganboʻlgan organik birikmalar, o‘simlikoʻsimlik hamda hayvon oqsilining asosiy elementa hisoblanadi. A–A- rangsiz, suvda eruvchan kristall moddalar. 200 ta tabiiy A.Aminokislotalar ma’maʼ-lum. Lekin oqsillar tarkibida faqat 20 A.Aminokislotalar va ularning 2 ta amidi uchraydi. Qolganlari oqsillar tarkibiga kirmaydi. A.ningAminokislotalarning D-yoki L-qatorga tegishligini N va NH2 guruhning uglerod atomida qanday joylashganligi ko‘rsatadikoʻrsatadi. De-yarliDeyarli barcha tabiiy A L-qatoriga kiradi. D-qatorga mansub A.Aminokislotalar tabiatda kamdan-kam bo‘libboʻlib, mikroorganizmlar tarkibida topilgan. Aning L-formasi o‘simliklaroʻsimliklar tomonidan yaxshi o‘zlashtiriladioʻzlashtiriladi va u moddalar almashinuvining bar-cha jarayonlarida qatnashadi, lekin D-formalarini o‘simliklaroʻsimliklar o‘zlashtiraoʻzlashtira olmaydi, ba’zanbaʼzan ular moddalar almashi-nuvi jarayonlarini to‘xtatibtoʻxtatib qo‘yadiqoʻyadi. Bu organizmning fermentativ sistemasi A.ningAminokislotalarning L-qatoriga moslashganligidan darak beradi. A.Aminokislotalar organizmda erkin holda va oqsillar yoki b.boshqa birikmalar tarkibida uchraydi. Oqsillar sintezi uchun a for-maliformali 20 A.–Aminokislotalar- proteinogen A.Aminokislotalar (lizin, gi-stidin, arginin, aspartat kislota, aspa-ragin, treonin, serii, glutamat kislota, glutamin, prolin, glitsin, alanin, siste-in, izoleysin, leysin, metionin, valin, tirozin, fenilalanin va triptofan)dan foydalaniladi. Oqsillar tarkibida uchraydigan A.Aminokislotalar esa ularning fermenta-tiv o‘zgarishioʻzgarishi natijasida hosil bo‘ladiboʻladi. Ayrim A.Aminokislotalar hayvon va odam organizmidan sintezlanmaydi. Bu almashinmaydigan aminokislotalardir. Odam organizmi uchun 8 (triptofan, fenilalanin, metio-nin, lizin, valin, treonin, izoleysin va leysin) almashinmaydigan A bor. O‘simliklarOʻsimliklar o‘zioʻzi uchun zarur bo‘lganboʻlgan barcha azotli birikmalarni sintezlash qobiliyatiga ega. A.Aminokislotalar sintezi jarayonida ammiakli azot organik birikmalarga aylanadi. O‘simliklardaOʻsimliklarda hosil bo‘lganboʻlgan A.Aminokislotalar uzluksiz almashinib turadi. Ular asosan, oqsillar sintezi uchun sarfla-nadi, shuningdek, dekarboksillanishi, azot asoslari va boshqa birikmalar sintezi uchun ishlatilishi, aminogruppani aj-ratibajratib yuborishi, to‘liqtoʻliq oksidlanishi va organizm uchun energiya manbai bo‘libboʻlib xizmat qilishi mumkin. Ko‘pchilikKoʻpchilik A.Aminokislotalar tibbiyotda, chorvachilikda, shuningdek oziq-ovqat va mikrobiologiya sanoatida qo‘llaniladiqoʻllaniladi. Hozir A.danAminokislotalardan o‘g‘itoʻgʻit sifatida ham foydalanilmoqda .Ahmad Ibrohimov.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref> ▼<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
▲'''Aminokislotalar''' – moleku-lasida amin va karboksil guruhi bo‘lgan organik birikmalar, o‘simlik hamda hayvon oqsilining asosiy elementa hisoblanadi. A– rangsiz, suvda eruvchan kristall moddalar. 200 ta tabiiy A. ma’-lum. Lekin oqsillar tarkibida faqat 20 A. va ularning 2 ta amidi uchraydi. Qolganlari oqsillar tarkibiga kirmaydi. A.ning D-yoki L-qatorga tegishligini N va NH2 guruhning uglerod atomida qanday joylashganligi ko‘rsatadi. De-yarli barcha tabiiy A L-qatoriga kiradi. D-qatorga mansub A. tabiatda kamdan-kam bo‘lib, mikroorganizmlar tarkibida topilgan. Aning L-formasi o‘simliklar tomonidan yaxshi o‘zlashtiriladi va u moddalar almashinuvining bar-cha jarayonlarida qatnashadi, lekin D-formalarini o‘simliklar o‘zlashtira olmaydi, ba’zan ular moddalar almashi-nuvi jarayonlarini to‘xtatib qo‘yadi. Bu organizmning fermentativ sistemasi A.ning L-qatoriga moslashganligidan darak beradi. A. organizmda erkin holda va oqsillar yoki b. birikmalar tarkibida uchraydi. Oqsillar sintezi uchun a for-mali 20 A.– proteinogen A. (lizin, gi-stidin, arginin, aspartat kislota, aspa-ragin, treonin, serii, glutamat kislota, glutamin, prolin, glitsin, alanin, siste-in, izoleysin, leysin, metionin, valin, tirozin, fenilalanin va triptofan)dan foydalaniladi. Oqsillar tarkibida uchraydigan A. esa ularning fermenta-tiv o‘zgarishi natijasida hosil bo‘ladi. Ayrim A. hayvon va odam organizmidan sintezlanmaydi. Bu almashinmaydigan aminokislotalardir. Odam organizmi uchun 8 (triptofan, fenilalanin, metio-nin, lizin, valin, treonin, izoleysin va leysin) almashinmaydigan A bor.O‘simliklar o‘zi uchun zarur bo‘lgan barcha azotli birikmalarni sintezlash qobiliyatiga ega. A. sintezi jarayonida ammiakli azot organik birikmalarga aylanadi. O‘simliklarda hosil bo‘lgan A. uzluksiz almashinib turadi. Ular asosan, oqsillar sintezi uchun sarfla-nadi, shuningdek, dekarboksillanishi, azot asoslari va boshqa birikmalar sintezi uchun ishlatilishi, aminogruppani aj-ratib yuborishi, to‘liq oksidlanishi va organizm uchun energiya manbai bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ko‘pchilik A. tibbiyotda, chorvachilikda, shuningdek oziq-ovqat va mikrobiologiya sanoatida qo‘llaniladi. Hozir A.dan o‘g‘it sifatida ham foydalanilmoqda.Ahmad Ibrohimov.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
'''Aminokislotalar''' –— molekulasida amin (~NH<sub>2</sub>) va karboksil (-SOON) guruhlari bor organikalik qoʻshlishlar:
: <big>H<sub>2</sub>N-CH<sub>2</sub>-COOH</big> (''aminsirka kislotasi (glitsin)'')
Olinishi:
1. Aminokislotalar oqsillarni gidrolizi natijasida olinadi.
2. Galagenkislotalarga ammiak ta'sirtaʼsir ettirib olish mumkin.
Fizik xossalari:
Aminokislotalar qattiq kristall moddalar bo'libboʻlib, suvda yaxshi eriydi. Ko'pKoʻp aminokislotalar molekulalarida asimmetrik uglerod atomi bo'lganidanboʻlganidan ular optik aktiv moddalar.
Kimyoviy xossalari:
Aminokislotalar - — amfoter xususiyatli moddalardir. Ular bifunksional birikmalar bo'libboʻlib, tarkibidagi aminogruppa hisobiga asoslarga xos reaksiyalarga, karboksil guruh hisobiga kislotalarga xos reaksiyalarga kirishadi.
== Aminokislotalarning klassifikatsiyasi ==
Kimyoviy tuzulishi boʻyicha aminokislotalar aminkarbon kislotalar boʻlib, ular tarkibida karboksil –— COOH va amino –— NH<sub>2</sub> guruhlari mavjud. Amino gruppa hamda proteinogen aminokislotalarda a-uglerod atomida joylashganligidan, a-aminokislotalar qatorini tashkil qiladilar. [[Peptidlar]] va, umuman [[oqsillar|oqsil]] molekulalarining aminokislota tarkibi yozilganda, ularning nomi boshlangʻich uch harfdan tuzilgan qisqartmalaridan foydaniladi. Masalan: Alanin –— Ala, Fenilalanin –— Fen.
== Nomlari va izomerlari ==
Aminokislotaning oddiy vakili –— aminosirka kislotasi <big>NH<sub>2</sub>–SN-SN<sub>2</sub>–SOON-SOON</big>. Aminokislotalarning koʻpincha shakllanib ketgan trivialli nom bilan, masalan, [[aminosirka]] kislotasini glitsinlei nomlaydi.
Aminokislotalarning izomerlanishi uglerodning izomerlanishi bilan va amin guruhining joylashishi boʻyicha aniqlanadi. Nomlash uchun karboksil guruhi bar uglerod atomidan boshlab raqamlaydi:
| 