Gumbaz: Versiyalar orasidagi farq

'''Gumbaz''' — [[qubba]] shaqlidagishaklidagi [[suyri]] fazoviy hajmdagi [[tom]]. Tarhi aylana, [[chorsi]], toʻgʻri toʻrtburchaqli, muntazam koʻpburchaqli boʻladi. Shuningdek, koʻpburchaqli xona va katta inshootlar[[inshoot]]lar devorlari ustida, baʼzan ustunlarni[[ustun]]larni birlashtirgan doirasimon qurilma [[poygumbaz]] ustida davra koʻrinishida xom [[gʻisht]], pishiq gʻisht, [[tosh]], beton va boshqa materiallardan sirti silliq, qirrali, qovurgʻali[[qovurgʻa]]li piltavor koʻrinishida boʻlishi mumkin.

Tarixan G.gumbaz paydo boʻlishi (genezisi[[genezis]]i), taraqqiyot yoʻllari, zarurati 3 sabab bilan izohlanadi: 1) tabiiy sharoit, hayot taqozosi; 2) mavjud qurilish materiallari imkoniyati; (ayniqsa yogʻoch tanqis joylarda meʼmorlar koʻproq gumbaz tomlarni bogʻlagan); 3) shaklu shamoyili yuksak badiiy samara bagʻishlagani, meʼmoriy obrazi muhtasham mahobat kasb etgani.

G.ningGumbazning ilk namunalari ibtidoiy odamlar boshpanalari — tabiiy gʻorlarda[[gʻor]]larda, keyinchalik yertoʻlalarda[[yertoʻla]]larda, yogʻoch va xaschoʻplardan[[xaschoʻp]]lardan, [[qamish]], hayvon terisi[[teri]]si, [[kigiz]] yopilgan [[oʻtov]] kabi kulbalarda[[kulba]]larda mujassam topib, ijtimoiy taraqqiyot mobaynida shaqlishakli murakkablasha borgan. Dunyo xalqlari meʼmorligida G.ninggumbazning oddiy pogʻonali, [[davra]], [[suyri]], [[bagʻal]]larga ([[parus]], [[tromp]]larga)larga ishlangan va boshqa turlari uchraydi. G.Gumbaz binoga tashqi va ichki tomondan mahobat bagʻishlaydi.

[[Oʻrta OsiyodagiOsiyo]]dagi gumbazlar shaklu shamoyilini kuzatib, tahlil etganda qad.qadimgi turkiylarning[[turkiylar]]ning shu yoʻnalishdagi meʼmoriy ijodkorlikka qoʻshgan barakali hissasi borligini sezish mumkin. G.larGumbazlar ibtidosida inson tafakkuri bilan yaratilgan [[oʻtov]] ([[yurt]]) koʻrinishi, yaʼni yogʻoch, qamish qurilmalari orqali paxsa, gʻishtdan yasalgan [[doʻppi]] (yarim sferik), kulohiy[[kuloh]]iy (sferokonik) xajmda mujassam topgan va davr oʻtishi bilan yangi imkoniyatlar asosida rivojlanib borgan. mksakYuksak badiiy mujassamotga aylangan.

[[Yunoniston]] va [[Rim]] meʼmorligida [[chorsi]], davra xonalar ustini berkitish uchun yarim sferik (yarim shar) shaqlidagi gumbaz turlari katta jamoat va diniy binolarda keng ishlatilgan. Rimdagi [[Panteon]]ning (milodiy 125 -yil)ning katta davra binosi rotondasi[[rotonda]]si ustiga oʻrnatilgan yarim sferik G.gumbaz eng qad.qadimiy gumbaz hisoblanadi. G.niGumbazni bildiruvchi italyan atamasi "kupola" (cupola — bochka) jahon meʼmorligi lugʻatiga kirgan. Istanbuldagi[[Istanbul]]dagi mashhur [[Ayo Sofiya ibodatxonasiningibodatxonasi]]ning ulkan G.igumbazi ham eng qad.qadimgi gumbazli binolar qatoriga kiradi.

Oʻrta Osiyoda saqlangan qad.qadimiy meʼmoriy yodgorliklar — mahobatli jamoat binolari ([[saroy]], [[masjid]], xonaqoq[[xonaqoh]], [[karvonsaroy]], [[maqbara]], [[hammom]] va boshqalar), sardobalarda[[sardoba]]larda G.ninggumbazning [[balxi gumbaz|balxi]], [[charxi gumbaz|charxi]], [[chortark gumbaz|chortark]], [[chorkunjak gumbaz|chorkunjak]], [[piltavor gumbaz|piltavor]], [[gʻarovli gumbaz|gʻarovli]], [[kuloqiy gumbaz|kuloqiy]], [[mirzoiy gumbaz|mirzoiy]], [[shalgʻamiy gumbaz|shalgʻamiy]] turlari, ayrimlarida [[qoʻsh gumbaz|qoʻsh]] (ichki va tashqi) G.gumbaz ham mavjud. Saroy, masjid, Madrasamadrasa va boshqa binolar, maqbaralarning asosiy katta xonasi — xonaqohi [[mehrobiy G.gumbaz]] bilan yopilgan. Balxi G.gumbaz tuzilishi ancha sodda boʻlib, Madrasamadrasa, hammom, karvonsaroy oddiy xonalari, [[qaznoq]] va boshqalarda koʻp qoʻllanilgan. Chortark G.gumbaz esa toʻgʻri toʻrtburchak shakldagi kichik xonalarda boʻladi. Oʻrta Osiyoda G.ninggumbazning ilk namunalari [[Oqtepa (tepaliklar)|Oqtepa]] ([[Toshkent]]), [[Afrosiyob]] ([[Samarqand]]) va [[Xorazm]] qalʼalarida[[qalʼa]]larida uchraydi. 10X—XI — 11-asrlarda xonaning devor burchagidagi bagʻali[[bagʻal]]i [[ravoq]] shaqlida boʻlib, ustiga G.gumbaz oʻrnatilgan (qarang [[Somoniylar maqbarasi]]). 12-XII asrdan G.largumbazlar baland boʻlishiga ahamiyat berilgan. 14-XIV asrdan murabba tarhli xonalar burchagiga ravoqli bagʻallar ishlana boshlagan, ichkarisi ganchkor[[ganch]]kor muqarnaslar[[muqarnas]]lar bilan bezatilgan, G.ninggumbazning devorga tutash qismiga muqarnaslar ishlangan (qarang [[YassavipYassaviy majmuasi]]). 15-XV asrdan G.gumbaz bilan devor ustiga gʻoʻlasimon[[gʻoʻla]]simon va koʻp qirrali poygumbaz tiklanib, tepasiga qoʻsh G.gumbaz bogʻlangan, G.largumbazlar tashqi tomoni gʻishtin, sirkor, koshinkor bezatilgan (qarang [[Goʻri Amir Temur maqbarasi]]). 16-XVI asrdan ichki G.gumbaz shaqlishakli yanada oʻzgardi, poygumbazlarga darchalar[[darcha]]lar ochildi, qobirgʻali[[qobirgʻa]]li bezaklar paydo boʻldi. Zamonaviy binolarda G.gumbaz temir-beton, armotsement, metall, plastmassadan ishlanmoqda (mas, Toshkentdagi Moviy gumbaz qahvaxonasi, Eski joʻva bozori). Meʼmoriy yodgorliklar G.larinigumbazlarini taʼmirlashda milliy meʼmorlik materiallaridan tashqari, temir-betondan (mas, Toshkentdagi [[Yunusxon maqbarasi]], Samarqanddagi [[Tillakori madrasasi]] va Amir Temur[[Bibixonim jome masjidi]], [[Imom al-Buxoriy majmuasi va boshqa G.lari]]), shuningdek, armotsement konstruksiyalardan (mas,[[Andijon jome masjidi majmuasi|Andijondagi jome masjid va boshqalar]]) foydalanilmoqda.

Mustaqillik davri meʼmorligining ijobiy badiiy jihatlaridan biri G.gumbaz shaqlidanshaklidan dadil va keng foydalanishda kuzatilmoqda. Ayniqsa, Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekistan[[Oʻzbekiston milliy bogʻidagibogʻi]]dagi meʼmoriy shiyponi ustiga oʻrnatilgan piltavor G.gumbaz juda oʻrinli va xushbichim chiqqan. G.Gumbaz shaqlidan foydalanish meʼmorlik soxasida yangi-yangi ijodiy imkoniyatlarni ochib bermoqda.