|
'''Meʼmorlik (Arxitektura)''', arxitektura — foydalanishdagi maqsad va vazifalar, zamonaviy texnik imkoniyatlar va jamiyatning estetik karashlaridanqarashlaridan kelib chiqib bino va inshootlarni loyihalash va qurish sanʼati[[sanʼat]]i. Meʼmor inson hayoti va faoliyati uchun zarur fazoviy muhitni tafakkur kuchi bilan avval ijodiy loyihada rejalab, uni amalda yuksak did va mahorat bilan bunyod etadi. M.Meʼmorlik asarlari qatoriga turli-tuman binolar[[bino]]lar, uyjoylar[[uy-joy]]lar, [[meʼmoriy majmualarmajmua]]lar, maydonlar[[maydon]]lar, shaharlar[[shahar]]lar, ulardagi monu-mentlar[[monument]]lar, usti ochiq va yopiq inshootlar[[inshoot]]lar kiradi. Aholi yashaydigan manzillar — qishloq, shahar va shaharchalarni rejalab tashkil etish bilan M.ningmeʼmorlikning jamlovchi, eng murakkab sohasi — [[shaharsozlik]] shugʻullanadi. Tabiat manzaralari bilan bogʻliq muhitni bunyod etish, bogʻlar yaratish sohasi [[bogʻsozlik]] (bogʻ-park) sanʼatidir.
M.Meʼmorlik asari amaliy xizmati, vazifasidan tashqari maʼlum gʻoyaviybadiiygʻoyaviy-badiiy mazmunni, oʻz davrini ifodalovchi meʼmoriy qiyofa — obrazni[[obraz]]ni mujassam etadi, moddiy madaniyatning eng ma-hobatlimahobatli va eng koʻp harajatli, tarkibiy qismini tashkil qiladi; ayni vaqtda mahobatli sanʼat sifatida namoyon boʻladi. M.Meʼmorlik boshqa turli xil sanʼat namunalarini (haykaltaroshlik, oʻymakorlik, ganchkorlik kabi) oʻzida’oʻzida mujassam etishi bilan sanʼatlar onasiga, fazoviy shakllar oʻzaro mutanosib, hamohang boʻlishini nazarda tutib meʼmoriy kadimiyatqadimiyat yodgorliklari toshda qotib qolgan musiqaga oʻxshatiladi. Binoning mustahkam, inson uchun kerak va goʻzal boʻlishi M.ningmeʼmorlikning ilk taraqqiyoti davridan hozirgacha asosiy omili hisoblanadi. Qad.Qadimgi dunyo tarixida mashhur boʻlgan yetti moʻʼjizatpkmoʻʼjizaning hammasi inson dahosi bilan yaratilgan meʼmoriy sanʼat asarlari boʻlgani bejiz emas.
Oʻtmish davru -davronlar toʻfonida juda koʻp mahobatli binolar nomnishonsiznom-nishonsiz toʻzib ketgan. Lekin asrlar osha yetib kelgan buyuk meʼmoriy meros yodgorliklari zamirida M.ningmeʼmorlikning yuksalish samara va marralarini kuzatish mumkin. Ayniqsa, moddiytexnikamoddiy-texnika imkoniyatlari kengayishi, badiiy tarixiy tajriba ortishi natijasida M.ningmeʼmorlikning uslubiy oʻzgarishlari paydo boʻldi. Qad.[[Qadimgi Sharq]] va Misrda[[Misr]]da M.ningmeʼmorlikning hali tarix bilmagan, odamlarni hayratda qoldiradigan mahobatli ehrom (piramida), [[zikkurat]] kabi ilohiy mafkura bilan bogʻliqulkanbogʻliq ulkan inshootlari qad.qadimdan koʻtardiboʻlardi. Hozir ham [[Misr exromlariniehromlari]]ni hayrat bilan ziyorat etadilar. Yunonistonda[[Yunoniston]]da bunyod etilgan [[Antik davr|antik]], [[klassik davrlardavr]]lar uslubida (miloddan avvalgi 7-VII asr), oʻrta asrlar [[Yevropa meʼmorligidagimeʼmorligi]]dagi [[Roman uslubi|roman]] (10—12-X—XII asrlar), [[gotika]] (12—15-XII—XV asrlar) uslublarida ulkan binolar, xususan, [[ibodatxonalar]] bunyod etildi. [[Afina Akropoli]] tepasidagi mahobatli [[Parfenon]], doriy kolonnalari qatori, ajoyib re-lyeflirelyefli haykallari bilan hozirgacha klassik M.ningmeʼmorlikning mashhur ramziga aylangan [[maktab]], [[teatr]], [[stadion]], [[ibodatxona]] kabi yangi taqliddagi binolar qurildi. Gotika uslubiga xos choʻziq ravoklarravoqlar, nayzasimon shakllardagi bezaklar [[Gʻarbiy Yevropa]] shaharlarining muqaddas ziyoratgohlariga aylangan. Reymsdagi [[Notr-Dam sobori]] (Fransiya, 13—14-XIII—XIV asrlar) Uygʻonish davri — [[Renessans]] (15-XV asr oxiri — 16-XVI asr boshlari) uslubi asosini qad.qadimgi davr klassik meʼmorligi shaklu-shamoyilini yangi davr talab va im-koniyatlariimkoniyatlari zamini bilan bogʻlab qayta tiklash va rivojlantirish mahsulidir.
[[Klassik orderlarorder]]lar — ustunlar tizimi asosida keng koʻlamda murakkab [[meʼmoriy ansambllaransambl]]lar, [[Meʼmoriy majmua|majmualar]], katta shaharlar bunyod etildi. Klassik M.meʼmorlik qonunqoidalariqonun-qoidalari yangi zamon sharoitida noyob va nafis kompozitsiyalar yaratish im-koniyatigaimkoniyatiga keng yoʻl ochib berdi.
Oʻrta asrlar meʼmorligida 16-XVI asr urtalaridanoʻrtalaridan boshlab [[barokko]] uslubi keng tarqaldi. Binolar har jihatdan bezakdor boʻlishiga alohida eʼtibor berildi. Keyinroq (17—19-XVII—XIX asrlar) hashamatli bezaklardan qaytib, yangi davr uslubini topish izlanishlari yaxshi natija berdi. Klassik va Renessans meʼmorligi tamoyillari erishgan yutuklaridanyutuqlaridan ijodiy foydalanish natijasida [[klassitsizm]] uslubi paydo boʻldi. Ayniqsa, Gʻarbiy Yevropa shaharlarida klassitsizm ruhidagi ajoyib meʼmoriy ansambllar yaratildi. 19-XIX asrning 1-yarmi va 20~a.ningXX asrning boshlarida sanoatning rivojlanishi yangi tipdagi meʼmoriy inshootlar qurilishiga olib keldi. FkaFabrika, zavod, elektrostansiya, vokzal, elevator kabi sanoat binolari paydo boʻldi. Ayniqsa, metall, temir-beton konstruksiyalari va boshqa yangi qurilish materiallari (maxsus oyna, plastmassa va boshqalar) M.meʼmorlik imkoniyati ufqlarini baland koʻtardi, uslubiy izlanishlar ajoyib natijalar berdi. Qurilish maydoniga nihoyatda qudratli texnika va industriya kirib keldi. Bu esa osmonoʻpar baland, koʻp qavatli binolar tiklash imkonini yaratdi. Binolar standart va takrorlanuvchi (tipovoy) qismlar asosida yigʻilib, ni-hoyatdanihoyatda tez fursatda kurilaqurila boshladi. Yangi material, texnika, yangi talab va imkoniyatlar M.dameʼmorlikda yangi oqimlarni tez yuzaga chiqardi. Funksionistlar (AQSh da F. Rayt va boshqalar) binoning goʻzalligi, uning shakli va funksiyasining uzviyligi, konstruksiyaning nafis, materiallarini tabiiy boʻlishiga bogʻliq deb taʼkidlasalar, boshqa bir guruh meʼmorlar (Germaniyada V. Gropius va boshqa, "Bauxauz"''„Bauxauz“'' ijodiy markazi) umuman yangi zamon meʼmorligida bezakdorlikka oʻrin yoʻq, deb eʼlon qilishdi. Qurilish texnikasi yutuq va imkoniyatlariga koʻproq eʼtibor berib, M.ningmeʼmorlikning gʻoyaviybadiiygʻoyaviy-badiiy, hatto goʻzallik sifatlarini inkor etish holatlari natijasida [[konstruktivizm]] oqimi paydo boʻldi. Ijodiy okimningoqimning koʻpligi M.meʼmorlik obʼyektlari koʻrinishida oʻz ifodasini topdi. Keyingi yarim asr davomida dunyoning har tomonida ham shaharsozlik sanʼati misli koʻrilmagan miqyosda oʻsib ketdi, ajoyib, goʻzal, zamonaviy shaharlar tarixan qisqa muddatda bunyod topmoqda. Hozirgi zamon M.gidameʼmorlikgida ilgari tarix bilmagan badiiy xususiyatlar sezilmoqda, yaʼni meʼmoriy sanʼatda chegara bilmas baynalmilal ruh va shaklushamoyilshaklu-shamoyil aniq sezilib qoldi. Shuning uchun ham M.dameʼmorlikda milliylik muammosi yana diqqat eʼtiborni tortmoqda. Binobarin M.meʼmorlik, shaharsozlik, bogʻsozlik sanʼatlari sohasida i. t. ishlari ham butun dunyo meʼmoriy merosini oʻrganishga qaratilgan, ilgʻor meʼmorlik tajribalar ijodkor meʼmor, rassom, talabalar saviyasini oshirish uchun xizmat qilmoqda. M.Meʼmorlik olamidagi odatga koʻra, tarixiy kitoblar, asosan, qad.qadimgi dunyo — Misr, Yunoniston, Rim va oʻrta asrlardagi Yevropa davlatlari M.ginimeʼmorligini kengroq taxlil etadi. Osiyo davlatlari, [[Xitoy]], [[Hindiston]], [[Arabiston]] kabi qad.qadimgi madaniyat markazlari M.gimeʼmorligi nisbatan kam oʻrganilgani uchun, ularning xalqaro taʼsiri bir oz cheklanganday koʻrinadi. Jumladan, [[Markaziy Osiyo M.gimeʼmorligi]], xususan, [[Oʻzbekiston M.gimeʼmorligi]] ham mutaxassislar tadqiqotida endigina yuz ochmoqda.
== Oʻzbekiston meʼmorligi ==
Oʻzbekiston M.gimeʼmorligi juda qadimiyligi, turli-tuman meʼmoriy yodgorliklari, yuksak nafosat mujassami boʻlgan mahobatli osori-atiqalari bilan diqqateʼtibornidiqqat-eʼtiborni tortadi. Amudaryo va Sirdaryo oraligʻidagi eng qad.qadimgi madaniyat markazlari hozirgacha arxeologik yod-gorliklaryodgorliklar qaʼridan ajoyib meʼmoriy xazinani namoyish etmoqda ([[Sopollitepa]], [[Qoʻyqirilgan qalʼa]], [[Tuproqqalʼa]], [[Afrosiyob]], [[Varaxsha]], [[Poykend]], [[Qanqa]] kabi). [[Buxoro]], [[Samarqand]], Tosh-kent[[Toshkent]], [[Xiva]], [[Shahrisabz]], [[Termiz]], [[Qoʻqon]] kabi koʻhna shaharlar oʻzining noyob meʼmoriy obidalari ([[Somoniylar maqbarasi]], [[Magʻoki Attori]], [[Chashmai Ayyub]], [[Poyi kalonKalon]] majmui, [[Labi hovuz]] majmui, [[Registon ansambli|Samarqand Registoni]], undagi [[Ulugʻbek madrasasi (Samarqand)|Ulugʻbek madrasasi]], [[Sherdor madrasasi]], [[Tillakori]] masjidmadrasamasjid-madrasa va boshqalar) bilan dunyoga tanilgan. Oʻzbekiston M.gimeʼmorligi taraqqiyoti davrlari ichida tarixan eng ajoyibi [[Amir Temur]] va temuriylar[[Temuriylar]] davri bilan uzviy bogʻliq boʻlib, uni Uygʻonish — [[Sharq Renessansi]] sifatida taʼriflash odat boʻlib qolgan, "er''„yer yuzining sayqali"sayqali“'' Samarqand, "bilim''„bilim va odob gumbazi"gumbazi“'' Kesh — Shahrisabz shaharlari, ayniqsa Amir Temur saʼyehtimolisaʼy-ehtimoli, meʼmoriy vayu-yati (valiylikning koʻpligi) va karomati tufayli tubdan qayta qurildi. [[Oqsaroy]], [[Koʻksaroy]] koʻshklari, [[Dor us-Siyodat madrasasi]], [[Koʻk gumbaz]], [[Jomeʼ masjid (Shahrisabz)|Jomeʼ masjid]] kabi mahobatli va hashamatli binolar qad koʻtardi. [[Shohizinda]] kabi meʼmoriy nekropol bunyod boʻldi. Koʻhna Kesh gullab yashnagan meʼmoriy bogʻistonga aylangani uchun Shahrisabz nomi bilan ulugʻlandi. Samarqand atrofida paydo boʻlgan marjon bogʻlar halqasi toʻrida Dilkusho koʻshki — [[Ishratxona]], [[Chilustun]] koʻshki, kichik Oqsaroy koʻshki kabi xushbichim binolar, bir-biridan goʻzal [[Bogʻi Dilkusho]], [[Bogʻi Naqshi Jahon]], [[Bogʻi Shamol]], [[Bogʻi Chi-norChinor]] kabi bogʻlar umuman meʼmoriy bogʻsozlik sanʼati ravnaqiga asos soldi. Hindistonga haqiqiy bogʻsozlik sanʼati temuriyzoda [[Zahiriddin Bobur]] bilan kirib kelganini hind sanʼatshu-noslarisanʼatshunoslari eʼtirof etishadi. Hatto oʻrta asrlardagi Yevropa bogʻ-parklariga te-muriytemuriy bogʻlari taʼsiri borligi sir emas. Xuddi shu davrda M.meʼmorlik bilan bogʻliq ilm-fan risolalari yaratilgani eʼti-bornieʼtiborni tortadi. Agar [[Muhammad Xorazmiy]], [[Abu Nasr Forobiy]], [[Birjondiy]] kabi allomalar asarlarida M.dagimeʼmorlikdagi garmoniyaga oid jihatlar mat.matn orqali asoslangan boʻlsa, [[Ulugʻbek]] atrofidagi olimlar faqat astronomiyaga doir tadqiqotlar bilan cheklanmay, M.kameʼmorlikka doir risolalar yozishgan, bogʻsozlik haqida dasturilamal yaratilgan. 16-XVI asrda Buxorodagi xalq meʼmorlari dastxati bilan yaratilgan nodir meʼmoriy chizmalar saqlangan (OʻzFASHI fondida). Hozirgi zamon M.gidameʼmorligida keng qoʻllanilayotgan modul tizimi oʻzbek meʼmorligida miqyos nomi bilan qadimdan maʼlum.
Oʻzbekiston M.gimeʼmorligi tarixini oʻrganish yoʻlida anchagina samarali tadqiqotlar bajarildi. Ayniqsa, M.meʼmorlik bunyodkori xalq meʼmorlari ijodini oʻrganish natijasida qad.qadim zamonlardayoq unut boʻlgan baʼzi meʼmoriy qonunqoidalarqonun-qoidalar siru -asrori ochildi. Hatto uzoq Misrdagi piramidaehromlarpiramida ehromlar loyihasi haqidagi keyingi ikki asr davomida olimlar bahs etib kelayotgan muammo oʻzbek xalq meʼmorlari amalida saqlanib qolgan meʼmoriy alqonun-ulgutarh orqali oson yechimini topdi.
Oʻzbekiston M.giningmeʼmorligining asrlar davomida avloddan-avlodga oʻtib kelayotgan anʼ-analarianʼanalari, qonunqoidalariqonun-qoidalari 19-asr—20-a,XIX asr — XX asr boshlaridagi mustamlaka davrida keskin zarbaga uchradi. M.Meʼmorlik ijodkorlari maʼmuriyat talabi ostida ishlashga majbur boʻldi. M.daMeʼmorlikda baʼzi yangiliklar qatori qorishiq ([[eklektika]]), turli uslublar (rus, yevropa va boshqalar) kirib kelayotgan kapitalistik talablar bilan hamohang boʻldi.
Xalq meʼmorligi ikkinchi keskin zarbaga [[Sovet tuzumi]] davrida uchradi. M.Meʼmorlik davlat monopoliyasiga uchragani uchun meʼmorlar ijodi va tashabbusi tamoman inkor etilgani natijasida joylardagi yirik qurilishlar, ayniqsa, shaxsiy binokorlik cheklab qoʻyildi, oqibatda tajribali xalq meʼmorlari oddiy quruvchi, hatto mardikor darajasiga tushib qoldi. M.Meʼmorlik ijodi Moskva normativlari asosida bajarilishi milliy M.nimeʼmorlikni soʻndirib qoʻydi. "Shaklan''„Shaklan milliy, mazmunan sotsialistik arxitektura"arxitektura“'' shiori 20-XX asrning 2-yarmidan boshlab baʼzi ijodiy izlanishlarga yoʻl ochdi ([[Alisher Navoiy teatri]], [[Muqimiy teatri]] binolari kabi). Oʻsha davrda yaratilgan diqqatga sazovor bi-nolardabinolarda xalq ustalari ishtiroki bilan ijobiy natijalarga erishildi.
Mustaqil Oʻzbekiston M.meʼmorlik sohasida toʻgʻon boʻlgan gʻayri talablarga barham berdi, M.meʼmorlik ravnaqi uchun keng ijod ufqi ochildi. Toshkent va Samarqandda maxsus Arxitektura-qurilish institutlari malakali meʼmorlar tayyorlab bermoqda. Maxsus oʻquv yurtlarida rassom, haykaltarosh, ganchkor, naqqosh kabi mutaxassislar tayyorlanadi. Oʻzbekiston M.gimeʼmorligi keyingi oʻn yillik (1991—2001) ichida katta yutuqlarga erishdi. Ayniqsa, poytaxt Toshkent qiyofasi oʻzgarib, yanada obod boʻldi, mahobatli binolar qad koʻtardi ("[[Turkiston" saroyi]], [[Oqsaroy]], [[Toshkent hokimiyati]], [[Oliy majlis binosi|Oliy majlis binolari]], [[Oʻzbek milliy teatri]] rekonstruksiyasi, [[Oʻzbekiston konser-vatoriyasiningkonservatoriyasining binosi|Oʻzbekiston konservatoriyasining yangi binosi]], [[Temuriylar tarixi davlat muzeyi]], Amir Temur va Alisher Navoiy haykallari va h. k.).<ref>Zaxidov P., Traditsii narodnix zodchix Oʻzbekistana: M., 1964; Vseobshaya istoriya arxitekturi, t., 1-12, M.-L., 1944-1975; Zohidov P., Meʼmor olami, T., 1991.</ref><ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
== Manbalar ==
|
