|
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Uygʻur tili''', yangi uygʻur tili — turkiy tillardan biri. Asosan, XXRning SintszyanUygʻur muxtor rayoniaa, shuningdek, UzbekistanUzbekiston, Qozogʻiston, Qirgʻiziston respublikalarida, Afgoniston, RF va boshqa mamlakatlarda tarqalgan. Soʻzlashuvchilarning umumiy soni 7,7 mln. (jumladan XXR da 7,5 mln.) kishidan ortiq. "Uygʻur", "Uygʻur tili" atamalari 1921 yilda yagona etnolingvistik jamoa uchun SE. Maloye tomonidan taklif etilgan (avvalgi nomlari: Gʻarbiy Xitoy tatar tili, Xitoy musulmonlari tili, Gʻarbiy Xitoyning turkiy laxjalarilahjalari, Sharqiy Turkiston tili va boshqalar) Uygʻur tili kad. uygur tilining davomchisi hisoblanmaydi.
Uygʻur tili 3 lahjaga boʻlinadi: markaziy (ili, turfon, qashqar, koʻmul, urumchi, karashar, koʻchor, qoʻrlin oqsu, yorkand shevalaridan iborat) — hozirgi adabiy Uygʻur tili gatiliga asos boʻlgan; sharqiy (lobnor) va jan. (xoʻtan). Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonda yashovchi uygʻurlarning 2 lahjasi boʻlib, ularning nomlanishida (iliyettisuv, qashqarfargʻona) uygʻurlarning Gʻarbiy Xitoydan Yettisuv va Fargʻonaga koʻchib oʻtganliklari aks etgan.
Boshqa turkiy tillardan farqli ravishda Uygʻur tilida unlilar va undoshlarning regressiv assimilyatsiyasi (bashbeshi (boshboshi), tagtaqqa] mavjud; singarmonizm izchil emas: unlilarning lab va tanglay garmoniyasi buzilish hollari uchraydi; unlilar reduksiyasi (sinilsiqlim), undoshlarning tushib qolishi (odekordek, kesenchukelsan,chu), baʼzan oʻzak va qoʻshimcha oʻrtasida tovush orttirilishi (su—suyi (suv —suvi), toxu — toxurim (tovuq — tovugʻim) kuzatiladi.
Uygʻurlar 8-asr gachaasrgacha qad. uygʻur yozuvidan, IIa. gacha sugʻd alifbosiga asoslangan yozuvdan, 11-asrdan eʼtiboran arab grafikasi asosidagi yozuvdan foydalanadilar. Sobiq SSSR qududidahududida yashagaiyashagan uygʻurlar 1930 y. gachayilgacha arab, 1930—461930 - 1946 yillarda lotin grafikasi asosidagi yozuvdan; 1946 yildan esa rus grafikasi asosidagi yozuvdan unga uygʻur fonemalarini ifodalovchi qoʻshimcha harflar qoʻshgan holda foydalanadilar. XXR dagi uygʻurlar hozirgi gachahozirgacha arab grafikasi asosidagi yozuvdan foydalanadilar (1960—651960 - 1965 yillarda lotin grafikasi asosidagi yozuv ishlab chiqilib, 1965—801965 - 1980 yillarda har ikkala alifbo parallel qoʻllangan, 1982 yildan yana arab grafikasining oʻzi qolgan).
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
|
