Litosfera: Versiyalar orasidagi farq

[[FileFayl:Plates tect2 en.svg|thumb|right|350px|Yer litosferasining tektonik taxtasi]]

'''Litosfera''' — [[yunon tili]]da „tosh oʻram“ maʼnosini anglatadi. [[Yer]]ning qattiq holatdagi tosh oʻramining qalinligi [[okean]] tubida 5-7 5–7 km, quruqlikda 30-40 30–40 km va togʻli oʻlkalarda 70-80 70–80 km gacha boradi, u choʻkindi, metamorfik va magmatik togʻ jinslaridan tashkil topgan. Yer sathida, asosan, choʻkindi togʻ jinslari tarqalgan boʻlib, ularning qalinligi 20  km gacha, okean tublarida esa bir necha yuz metrga yetadi. Ular tarkibi boʻyicha chaqiq, kimyoviy va organik cho'kindilardan tashkil topgan boʻlishi mumkin. Cho'kindilarning ostida 10-40 10–40 km qalinlikdagi granit qobigʻi joylashgan boʻladi, okean tubida ular uchramaydi. Granit va okean cho'kindilari qobigʻi ostida bazal’t qobigʻi joylashgandir. Uning qalinligi oke­an tubida 5-7 5–7 km va quruqlikda 20-30 20–30 km ga boradi.

Yerning tosh oʻrami satxining tashqi tuzilishiga rel’ef deyiladi. Rel’efning shakllanishi uning yoshini, morfologik tuzilishini, oʻzgarishi va tarqalishi qonuniyatlarini [[gemorfologiya]] fanini oʻrganadi<ref>{{cite journal|doi=10.1038/274544a0|title=Composition and development of the continental tectosphere|year=1978|last1=Jordan|first1=Thomas H.|journal=Nature|volume=274|issue=5671|pages=544|bibcode = 1978Natur.274..544J }}</ref><ref name="Doilithos">{{cite journal|doi=10.1016/j.lithos.2009.04.028|title=Ultradeep continental roots and their oceanic remnants: A solution to the geochemical "mantle reservoir" problem?|year=2009|last1=O'Reilly|first1=Suzanne Y.|last2=Zhang|first2=Ming|last3=Griffin|first3=William L.|last4=Begg|first4=Graham|last5=Hronsky|first5=Jon|journal=Lithos|volume=112|pages=1043|bibcode = 2009Litho.112.1043O }}</ref>. Yer sathining tuzilishi, tarixiy taraqqiyoti, unda hayotning rivojlanishi asosan yerning ichki qismida vujudga keladigan tektonik jarayonlarga va iqlimga bogʻliqdir. Yerning muz qoplamagan quruqlik satxi 133,4 mln km boʻlib, uning 55,7 mln km² [[tropik]], 24,3 mln km² subtropik, 22,5 mln km² mo'’tadil, 21,2 mln km² qutb mintaqalariga to'gʻri keladi. Quruqlikning 10-11 % i [[dehqonchilik]]da va 20 % i yaylovlar oʻrnida ishlatiladi. [[Dunyo aholisi]] jon boshiga 0,4 gektar dehqonchilik qiladigan yer to'gʻri keladi. Yer tekis, namlik va harorati yetarli boʻlgan gil, togʻ jinslaridan tashkil topgan boʻlsa, u yerda oʻsimlik, hasharotlar va mikroorganik qoldiq chiqindilariga boyib, tuproq qatlamining hosil boʻlishi tezlashadi. Tuproq qatlamining qalinligi taxminan 1-3 metr boʻlib, u A, V, S qavatlardan iborat boʻladi. Yuqorida joylashgan chirindiga boy boʻlgan eng unumdor qismi A-gumusli qavat hisoblanadi. Uning ostida tepadan yuvilib tushgan karbonat tuzli Villyuvial qavat joylashgan boʻlib, 1,5-2 metr chuqurlikgacha kam oʻzgargan eng quyida S-ona jinsli qavat yotadi. Tuproq turlari qutblardan [[ekvator]]ga hamda tekisliklardan togʻlarga qarab iqlim oʻzgarishi bilan qonuniy ravishda oʻzgarib boradi. Moʻtadil mintaqaning yillik yogʻingarchiligi 500-600 500–600&nbsp;mm boʻlgan oʻrmon choʻllarida chirindi(gumus) ga boy (10 % gacha) eng unumdor, qoʻngʻir, qora tuproqlar tarqalgan. [[Markaziy Osiyo]]ning dasht va yarim dashtlarida oʻsimliklarning tabiiy sharoitda rivojlanishi uchun namlik yetishmaganligi sababli<ref>{{cite journal|doi=10.1016/j.epsl.2004.09.015|title=Derivation of Large Igneous Provinces of the past 200 million years from long-term heterogeneities in the deep mantle|year=2004|last1=Burke|first1=Kevin|last2=Torsvik|first2=Trond H.|journal=Earth and Planetary Science Letters|volume=227|issue=3–4|pages=531|bibcode = 2004E&PSL.227..531B }}</ref>, kam (1-2 %) gumusli kul rang, bo'z tup­roqlar tarqalgan. Geologik zamin, rel’ef va iqlimning oʻzgarishiga qarab, har yerning oʻziga xos tuproqlari, oʻsim­lik turlari va hayvonot dunyosi rivojlanadi<ref>{{cite journal|author=Parsons, B. and McKenzie, D. |year=1978|title= Mantle Convection and the thermal structure of the plates|journal= Journal of Geophysical Research|url=http://www.earth.ox.ac.uk/~johne/teaching/pdfs/parsons-mckenzie78.pdf|volume=83|issue=B9|page=4485|bibcode = 1978JGR....83.4485P |doi = 10.1029/JB083iB09p04485 }}</ref>.

Insoniyatning dehqonchilik va qurilish faoliyatlari bilan shugʻullanishi natijasida tabiiy landshafti oʻzgar­gan hududlar maydoni yildan-yilga oshib bormoqda. Hozirgi vaqtda quruqlikning 10-11 % i haydab dehqonchilik qilinadigan va 2 % i har xil inshootlar qurib band qilingan madaniy landshaftlarga aylantirilgan. [[yevropa]]da bu nisbat 30-10 % ni, [[Osiyo]]da 21-221–2 %ni, [[Avstraliya]]da 5-25–2 %ni tashkil qilsa, [[Oʻzbekiston]]da 12,5-6,5 %ni tashkil qiladi. Quruqlikning 0,3 %ida shaharlar joylashgan. Shaharlar maydoni [[Germaniya]] hududining 10 %ini, [[Buyuk Britaniya]]ning 12 %ini, Oʻzbekistonning 2,2 %ini egallaydi<ref>Daly, R. (1940) ''Strength and structure of the Earth''. New York: Prentice-Hall.</ref>.

Litosfera sathidan insoniyatning yashashi uchun zarur boʻlgan qishloq xoʻjalik mahsulotlari (inshootlar qurishda foydalanishdan tashqari) va qazilma boyliklar qazib olishda foydalaniladi. Ochiq usulda qaziladigan konlarning chuqur­ligi 800 metrga, yopiq usulda qaziladigan konlarning chuqurligi esa 3-4 3–4&nbsp;km ga etadi. [[BMT]]ning maʼlumotiga kura, [[1972-yil]]da dunyo boʻyicha 3,231,100 ming [[tonna]] [[koʻmir]], 2,646,290 ming tonna [[neft]], 600,200 ming tonna temir rudasi, 75,180 ming tonna boksit, 3,660 ming tonna xrom rudasi, 7,300 ming tonna [[mis]], 3,350 ming tonna [[qoʻrgʻoshin]] rudasi, 5,430 ming tonna [[rux]] rudasi, 159,200 ming tonna [[tuz]], 118,500 ming tonna fosforit va boshqalar qazib olingan. Yirik metallurgiya sanoat korxonalari atrofida landshaftlarning oʻzgarishi, oʻsimliklarning qurib dashtga aylanishi yuz bergan, Yevropa­da birinchi marta kalmiklar yerida 500 ming gektarli dasht paydo boʻlgan(u har yili 50 ming gektarga kengayib bormoqda). Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda quruqlikning 6/1 qismi kon, yoʻl va har xil inshootlar bilan band boʻladi. Aholi sonining oshib borishi, qurilishlarning kengaiishi dehqonchilikka yaroqli yerlarning kamayishiga sabab boʻlmoqda. Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda yerlarning unumdorligini 3,5-4 % ga oshirilmasa, sayyoramizda yiliga 200 mln tonna don yetishmovchiligi holati yuz berishi mumkin<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>.

{{Reflistmanbalar}}