UNIX: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
MalikxanBot (munozara | hissa)
Bot v1: Tuzatmalar (xato haqida xabar berish)
Wikified
Qator 1:
[[Fayl:UNIX®.png|thumb|right|{{center|'''UNIX''' logotipi.}}]]
'''UNIX''' (''talaffuzi'' “yuniks”{{talaffuz|yuniks}}; UNIX  — The Open Group<ref>{{Web manbasi|accessdate = 2016-02-16|title = Single UNIX Specification FAQ|url = http://www.opengroup.org/austin/papers/single_unix_faq.html|publisher = www.opengroup.org}}</ref> kompaniyasining roʻyxatdan oʻtgan savdo belgisidir)  — portativ, koʻp vazifali va koʻp foydalanuvchili [[operatsion tizim]]lar oilasi boʻlib, ular 1970-yillarda Ken Tompson, Dennis Richi va boshqalar tomonidan Bell labaratoriyasi (''Bell Labs'')da ishlab chiqilgan original [[AT&T]] Unix loyihasi gʻoyalariga asoslangan. Unix tizimining yuzaga kelishida [[Multics]] operatsion tizimining taʼsiri katta boʻlgan.
 
Unix turkumiga kiruvchi operatsion tizimlar modulli konstruksiya bilan ajralib turadi, bunda har bir vazifa alohida yordamchi dastur tomonidan bajariladi, oʻzaro aloqa yagona fayl tizimi orqali amalga oshiriladi va utilitlar bilan ishlash uchun buyruqlar satri qoʻllaniladi.
Qator 7:
 
== Umumiy maʼlumot ==
Birinchi Unix tizimi AT&T ning Bell Labs boʻlimi tomonidan ishlab chiqilgan. Oʻshandan beri koʻp sonli turli xil Unix tizimlari yaratildi. Qonuniy jihatdan, faqat Yagona UNIX spetsifikatsiyasiga muvofiqligi (''Single UNIX Specification'') uchun sertifikatlangan operatsion tizimlar “UNIX”„UNIX“ deb nomlanish huquqiga ega<ref>{{Web manbasi|accessdate = 2016-02-16|title = UNIX Certification -- The UNIX System -- The Brand|url = http://www.unix.org/what_is_unix/the_brand.html|publisher = www.unix.org}}</ref>. Qolganlari, oʻxshash tushuncha va texnologiyalardan foydalansalar ham, Unixʼsimon operatsion tizimlar (inglizcha ''Unix-like'') deb ataladi.
 
=== Oʻziga xosligi ===
Qator 17:
* tizimni sozlash va boshqarish uchun oddiy matnli fayllardan foydalanish;
* buyruq satridan ishga tushirilgan yordamchi dasturlardan keng foydalanish;
* virtual qurilma - — terminal orqali foydalanuvchi bilan oʻzaro aloqani taʼminlash;
* jismiy va virtual qurilmalarni va jarayonlararo aloqaning ayrim vositalarini fayllar shaklida taqdim etish;
* har biri bitta vazifani bajaradigan bir nechta dastur konveyerlarini qoʻllash.
Qator 34:
 
=== Birinchi Unix tizimlari ===
[[Fayl:Ken Thompson and Dennis Ritchie.jpg|thumb|right|{{center|Unix asoschilari — Ken TompsonThompson va Dennis RitchiRitchie <small>(chapdan oʻngga)</small>}}]]
Unix dastlab 1960-yillarning oxirida Bell Labs xodimlari, xususan, Ken Tompson, Dennis Ritchi va Duglas Makilroy tomonidan ishlab chiqilgan.
 
Qator 43:
Unix tizimining birinchi versiyalari assembler tilida yozilgan va oʻrnatilgan yuqori darajali kompilyatorga ega emas edi. Taxminan 1969-yilda Ken Tompson Dennis Ritchi yordamida Bi (B) tilini ishlab chiqdi va tadbiq etdi. Bu til 1966-yilda ishlab chiqilgan BCPL tilining soddalashtirilgan (minikompyuterlarda amalga oshirish uchun) versiyasi edi. Bi, BCPL kabi, talqin qilingan til edi. 1972-yilda Unixʼning Bi tilida qayta yozilgan ikkinchi nashri chiqdi. 1969-1973-yillarda Bi asosida Si (C) deb nomlangan kompilyatsiya qilingan til ishlab chiqilgan.
 
1973-yilda Unixʼning uchinchi nashri oʻrnatilgan C kompilyatori bilan chiqdi. Oʻsha yilning 15 oktyabrida tizimning toʻrtinchi nashri yadrosi C tilida qayta yozildi (Multics tizimi ruhida, shuningdek, PL/1 yuqori darajadagi tilda yozilgan). 1975-yilda beshinchi nashri C tilida butunlay qayta yozib chiqildi.
 
1974-yildan beri Unix universitetlar va akademik muassasalarga tarqaldi. 1975-yilda Bell laboratoriyalaridan tashqarida ishlab chiqilgan yangi versiyalar paydo boʻldi va tizimning mashhurligi ortdi. Shuningdek, 1975-yilda Bell labaratoriyasi oltinchi nashrini chiqardi.
 
1978-yilga kelib, tizim 600 dan ortiq [[EHM|mashinalarga]], birinchi navbatda, universitetlarga oʻrnatildi<ref>{{статья |авторauthor= |заглавиеtitle=Special Feature: UNIX |ссылкаurl=https://books.google.ru/books?id=HjAEAAAAMBAJ&pg=PA124 |языкlang=en |изданиеpublisher=InfoWorld |типtype=журнал |годyear=1982 |месяцmonth=11 |числоdate=29 |номерnumber= |страницыpages=124 |issn=0199-6649}}</ref>. ''Yettinchi nashr'' Unixning yagona soʻnggi versiyasi edi. Aynan u yerda zamonaviyga yaqin buyruqlar satri tarjimoni boʻlgan “Bourne„Bourne shell”shell“ mavjud edi.
 
1980-yillarning boshida Bell labaratoriyasiga egalik qilgan AT&T Unix qiymatini tan oldi va operatsion tizimning tijorat versiyasini yaratishni boshladi. 1982-yilda sotuvga chiqarilgan ushbu versiya ''UNIX System III'' deb nomlandi va tizimning yettinchi versiyasiga asoslangan edi.
 
Biroq, 1956-yilda [[AQSh]] hukumati tomonidan kiritilgan taqiq tufayli kompaniya Unixʼni tijorat mahsuloti sifatida ishlab chiqishni bevosita boshlay olmadi. Adliya departamenti AT&T kompaniyasini telefon va telegraf tarmoqlari va uskunalari bilan bogʻliq boʻlmagan faoliyat bilan shugʻullanishni taqiqlovchi shartnoma imzolashga majbur qildi. Unixʼni hali ham tijorat mahsulotlari darajasiga oʻtkazish imkoniyatiga ega boʻlish uchun kompaniya operatsion tizimning dastlabki kodini baʼzi oliy oʻquv yurtlariga berdi va kodni juda liberal shartlar ostida litsenziyaladi. 1973-yil dekabr oyida Berkli universiteti birinchilardan boʻlib manba kodini oldi<ref>ВахалияVaxaliya ЮYu. UNIX изнутриiznutri.  СПбSPb.: ПитерPiter, 2003.  СS. 33.</ref>.
 
1978-yildan beri Berkli universitetida yaratilgan ''BSD Unix'' oʻz tarixini boshlaydi. Uning birinchi versiyasi Unixʼning oltinchi nashriga asoslangan edi. 1979-yilda yettinchi nashrga asoslangan ''3BSD'' deb nomlangan yangi versiya chiqdi. BSD virtual xotira va talab boʻyicha sahifalarni joylash kabi foydali xususiyatlarni qoʻllab-quvvatladi. BSD Bill Joy tomonidan yozilgan.
 
Unix tizimida boʻlinishning muhim sababi 1980-yilda TCP/IP protokoli stekining amalga oshirilishi edi. Shu vaqtgacha Unixʼda mashinadan mashinaga aloqa oʻzining boshlangʻich bosqichida edi  — aloqaning eng muhim usuli UUCP (fayllarni bir Unix tizimidan boshqasiga koʻchirish vositasi, dastlab modemlar yordamida telefon tarmoqlari orqali ishlagan).
 
Tarmoq ilovalari uchun ikkita dasturlash interfeysi taklif qilingan: Berkley soketlari va TLI (Transport Layer Interface).
 
=== Unixʼsimon bepul operatsion tizimlar ===
1983-yilda Richard Stollman [[GNU]] loyihasini eʼlon qildi, bu asl manba kodidan foydalanmasdan, noldan bepul Unixʼsimon operatsion tizimni yaratishga urinish edi. Ushbu loyiha doirasida ishlab chiqilgan dasturiy taʼminotning aksariyati  — GNU asboblar zanjiri, Glibc (C standart kutubxonasi) va Coreutils
boshqa bepul operatsion tizimlarda asosiy rol oʻynaydi. Biroq, GNU vazifalarini toʻliq bajarish uchun zarur boʻlgan Unix yadrosi oʻrnini yaratish boʻyicha ish juda sekin davom etdi. Hozirda GNU Hurd  — Mach mikroyadrosi arxitekturasi asosida zamonaviy yadro yaratishga urinish hali tugallanmagan.
 
1991-yilda Linus Torvalds [[Linux]] yadrosini yozish uchun yordamchilarni jalb qilganida, GNU loyihasi tomonidan ishlab chiqilgan vositalardan foydalanish aniq tanlov edi. GNU operatsion tizimi va Linux yadrosi birgalikda [[GNU/Linux]] deb nomlanuvchi operatsion tizimni tashkil qiladi. Yadro, GNU yordam dasturlari va qoʻshimcha dasturiy taʼminotni oʻz ichiga olgan ushbu tizimning tarqatilishi (masalan, Red Hat va Debian) ham havaskorlar, ham bizneslar orasida mashhur boʻldi.
Qator 67:
1992-yil boshida Networking Release 2 asosida 386/BSD [[distributiv]]i chiqarildi. UNIX Systems Laboratories BSDIʼga, keyin esa Berkli universitetiga Unix fayllarini manba va ikkilik formatlarda deyarli hech narsa evaziga tarqatishga ruxsat bergani uchun sudga murojaat qildi. Butun 1992-yil USL uchun sud ishlarida sezilarli muvaffaqiyat keltirmadi, ammo Kaliforniya universitetining qarshi daʼvosi paydo boʻldi. 1993-yil boshida 386/BSD distributivi oʻz nomini NetBSDʼga oʻzgartirdi. 1993-yil dekabr oyida oddiy foydalanuvchilarga moʻljallangan yana bir distributor FreeBSD paydo boʻldi. 1993-yilning yozida Novell USLʼni sotib olgandan soʻng, BSD kodlari holatini hal qilish boʻyicha muzokaralar boshlandi. 1994-yil yanvariga kelib, CSRG va Novell 18 000 Tarmoq relizi 2 dan uchta faylni olib tashlashga kelishib oldilar, baʼzi fayllar qayta koʻrib chiqilishi kerak edi va universitet 70 ga yaqin faylga USL mualliflik huquqi maʼlumotlarini qoʻshishi kerak edi.
 
1994-yil iyun oyida 4.4BSD-Liteʼning “toza”„toza“ versiyasi chiqdi. Shu vaqtdan boshlab, BSDI, NetBSD va FreeBSD guruhlari oʻzlarining tizim versiyalarini toza 4.4BSD-Lite tizimi bilan qayta sinxronlashtirishlari kerak edi. Shunday qilib, USL daʼvosi topshirilgandan keyin uch yil ichida amalga oshirilgan barcha ishlanmalar mualliflik huquqining buzilishi va uchinchi tomon kodidan foydalanish uchun koʻrib chiqilishi kerak edi. Yadro va operatsion muhitning muhim komponentlarini qayta yozib chiqildi. Keyinchalik ular mustaqil OpenBSD, TrustedBSD va DragonFlyBSD loyihalariga ajralishdi.
 
1997-yilda [[Apple]] oʻzining yangi operatsion tizimi uchun poydevor qidirdi va NeXT tomonidan ishlab chiqilgan bepul yadroli NEXTSTEP operatsion tizimini tanladi.
 
2000-yilda Apple Inc. ochiq kodli POSIXʼga mos keladigan Darvin operatsion tizimini chiqaradi. U Apple tomonidan yozilgan kodni NeXTSTEP, FreeBSD va boshqa bepul loyihalardan olingan kod bilan birlashtiradi. Darvin  — bu Mac OS X va Apple iOS tomonidan qoʻllaniladigan asosiy komponentlar toʻplamidir. U Unified UNIX Spetsifikatsiyasining 3-versiyasi (SUSv3) va POSIX ilovalari va yordamchi dasturlari bilan mos keladi.
 
2005-yil 14-iyunda Solaris operatsion tizimi ochiq kodli edi. Ushbu loyiha, xuddi uning asosida yaratilgan operatsion tizim kabi, OpenSolaris nomini oldi. 17-iyun kuni, kod topilganidan uch kun oʻtgach, SchilliX distributivi tuzildi. 2008-yil may oyida OpenSolaris 2008.05 uchun birinchi rasmiy distributiv chiqdi. OpenSolarisʼga asoslangan oʻndan ortiq distributivlar mavjud, ulardan eng mashhurlari BeleniX va Nexenta OSdir.
Qator 93:
Unixʼning asosiy xususiyatlari matnni kiritish va uni eʼlon qilishga toʻliq eʼtibor qaratish hamda soʻzining hajmi sakkiz bitga koʻpaytirilishini taxmin qilish edi. Dastlab Unixʼda ikkilik muharrirlari ham yoʻqligi bois tizim matnli buyruqlar yordamida toʻliq moslangan edi. Kirish/chiqarishning eng katta va eng kichik birligi matn bayti boʻlib, Unix I/Uʼni boshqa operatsion tizimlarning rekordga yoʻnaltirilgan kiritish-chiqarish tizimidan butunlay ajratib turdi.
 
Unix muntazam iboralarning keng qoʻllanilishiga hissa qoʻshdi, ular birinchi marta “ed”„ed“ nomli Unix matn muharririda amalga oshirildi. Unix dasturlariga taqdim etilgan imkoniyatlar standart operatsion tizim interfeyslari(POSIX)ning asosiga aylandi.
 
Tizimli dasturlashda keng qoʻllaniladigan, dastlab Unix ishlab chiqish uchun yaratilgan C tili mashhurligi boʻyicha Unix tilidan o'ziboʻzib ketdi. C tili dasturchiga maʼlum bir dasturlash uslubini yuklashga urinmagan birinchi “tolerant”„tolerant“ til edi. C protsessorning barcha imkoniyatlariga kirishni taʼminlovchi birinchi yuqori darajadagi til boʻldi, masalan, havolalar, jadvallar, bitni siljitish (bitlarni soʻzlarga oʻtkazish), oʻsish va h.k.
 
Unixʼsimon operatsion tizimlarning eng mashhur namunalaridan baʼzilari macOS, Solaris, BSD va NeXTSTEP hisoblanadi.
Qator 112:
* Ikkilik fayllar bilan ishlash buyruqlar: od, strings.
 
== IzohlarManbalar ==
{{manbalar}}
== Havolalar ==
{{Commons turkum}}
 
 
{{Tashqi havolalar}}
 
[[Turkum:Informatika]]