|
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Voleybol''' (ing . volley ball, volley — urib qaytarmoq va ball — koptok) — jamoa boʻlib oʻynaladigan sport oʻyini; oʻrtasidan toʻr bilan (erkaklar musobaqasi uchun 2,43 m va ayollar musobaqasi uchun 2,24 m balandlikda) boʻlingan 9x18 m li maydonchada oʻynaladi. Bir jamoa 6 kishidan iborat boʻlib, 2 jamoa oʻynaydi. Oʻyinchilar toʻpni qoʻl bilan urib, raqib maydoniga tushirishga harakat qiladilar. Koptokni uch urishda raqiblar tomoniga oʻtkazish lozim. Musobaqa 3 yoki 5 qur oʻynaladi. V. AQShda paydo boʻlgan (1895). Xalqaro federatsiya (FIVB; 1947-yil asos solingan) ga 180 dan ortiq mamlakat aʼzo. 1964-yildan Olimpiya oʻyinlari dasturiga kiritilgan, 1949 -yildan jahon birinchiliklari oʻtkaziladi.
V. Oʻzbekistonda 1920 -yildan oʻynaladi. Oʻzbekiston Respublikasi 1991 -yil Xalqaro V. federatsiyasiga, 1992 -yil Osiyo V. konfederatsiyasiga aʼzo boʻlib kirdi. Oʻzbekistonda bu sport turi bilan 700 mingdan ortiq kishi muntazam shugʻullanadi. U maktablarda om-maviy tus olgan, jismoniy tarbiya boʻyicha dasturning ajralmas qismi hisoblanadi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
== Tarixi ==
Voleybol 1895 -yilda Amerika qo‘shmaqoʻshma shtatlarining Massachusets shtatidagi Xoliok shahrida yosh xristianlar ittifoqini jismoniy tarbiya bo‘yichaboʻyicha rahbari pastor Vilyam Morgan tomonidan yaratilgan. U voleybol o‘yininioʻyinini oddiy, ko‘pkoʻp mablag‘mablagʻ sarflamasdan tashkil etishni ko‘zdakoʻzda tutib yangi o‘yinningoʻyinning qoidalarini ishlab chiqdi. Oʻyin nomini avvaliga mintonett deb nomladi.
1896 -yilda Springfild shahridagi kollej direktori doktor Alfred Xalsted bu o‘yingaoʻyinga „voleybol“ deb nom berdi. „Voleybol“ inglizcha so‘zsoʻz bo‘libboʻlib, o‘zbekoʻzbek tilida „parvoz qiluvchi to‘p“toʻp“ degan maʼnoni bildiradi. 1897 -yilda tadbiq etilgan baʼzi bir o‘yinoʻyin qoidalari quyidagicha edi:
1. Maydoncha chegaralari 7,6 x 15,1 m
2. To‘rningToʻrning o‘lchamlarioʻlchamlari 0,65 x 8,2 m, balandligi 198 sm 3. To‘pningToʻpning vazni 340 g, aylanasi 63,5 — 68,5 sm 4. O‘yinchilarningOʻyinchilarning soni chegaralanmaydi va hokazo.
1895-1920 -yillar voleybol o‘yinioʻyini rivojlanishining birinchi bosqichi bo‘libboʻlib hisoblanadi. O‘yinningOʻyinning boshqa davlatlarda vujudga kelishi va rivojlanishi quyidagicha: 1900 -yil — Kanada, 1908 -yil — Kuba, 1909 -yil — Puerto-riko, 1910 -yil — Peru, 1917 -yil — Braziliya, Urugvay, Meksika, Osiyoda 1900-1913 -yillar — YAponiya, Kitay, Filippinda, 1914 -yil — Angliya, 1917 -yil — Fransiya.
Voleybol o‘yininingoʻyinining sobiq ittifoqda vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Voleybol sobiq ittifoqda 1920-1921 -yillarda o‘rtaoʻrta Volga (Qozon, Nijniy Novgorod) nohiyalarida tarqala boshladi. 1922 -yildan boshlab voleybol Vseobuch (Umumiy harbiy tayyorgarlik) tarkibiga kiritildi. Moskvada voleybol bilan muntazam shug‘ullanishgashugʻullanishga sanʼat va teatr vakillari kirishdilar. 1923 -yilda tashkil etilgan „Dinamo“ jamiyati sportning boshqa turlari bilan bir qatorda voleybolni ham targ‘ibtargʻib qila boshladi. Xuddi shu yillarda voleybol Uzoq SHarqda — Xabarovsk va Vladivostokda paydo bo‘ldiboʻldi. 1925 -yildan esa Ukrainada ham rivojlana boshladi. SSJIda jismoniy tarbiya va sportning keyingi taraqqiyoti uchun RKP/b/ MK 1925 -yil 13 iyul qarori katta ahamiyatga ega bo‘ldiboʻldi. Unda ommani tarbiyalashning samarali usullaridan biri bo‘lganboʻlgan jismoniy tarbiya va sportni keng rivojlantirish zarurligi uqtirib o‘tildioʻtildi. Markaziy qo‘mitaqoʻmita qarori voleybolning tobora taraqqiy etib borishiga kuchli taʼsir ko‘rsatadikoʻrsatadi. Sovet voleybolchilari o‘zoʻz oldilariga mamlakatda voleybolni ommalashtirish, tarbiyaviy ishlarni kuchaytirish, texnika va taktikani mukammallashtirish, o‘yinchilarnioʻyinchilarni har tomonlama jismoniy tayyorgarligini yuksaltirish kabi qator vazifalarni qo‘ydilarqoʻydilar. Voleybol hamma erda tarqala boshladi. SHu bilan bog‘liqbogʻliq ravishda musobaqalarning yagona qoidalarini ishlab chiqish zarurati tug‘ilditugʻildi. 1925 -yilning yanvarida Moskva jismoniy tarbiya kengashi voleybol bo‘yichaboʻyicha musobaqalarning birinchi rasmiy qoidalrini tuzib tasdiqladi. To‘rningToʻrning balandligi — ayollar uchun 2 m 20 sm va erkaklar uchun — 2 m 40 sm qilib belgilandi. Ayollar jamoalarida o‘yinoʻyin 15 x 7,5 o‘lchamlioʻlchamli maydonchada o‘tkaziladiganoʻtkaziladigan bo‘ldiboʻldi. 1926 -yilda Moskvada yangi qoidalar asosida birinchi musobaqalar o‘tkazildioʻtkazildi. 1927 -yildan voleybol bo‘yichaboʻyicha Moskva birinchiligi muntazam ravishda o‘tkazilaoʻtkazila boshladi. „Sobiq Ittifoqida“ birinchi bosmadan chiqarilgan voleybol bo‘yichaboʻyicha maxsus adabiyot 1926 -yilda 9 paydo bo‘ldiboʻldi va u „Voleybol va mushtlar jangi“ deb nom olgan edi. Uning mualliflari S.V.Sisoev va A.A. Marku…edi. 1926 -yilda yana bir qator muhim voqealar bo‘libboʻlib o‘tdioʻtdi, yaʼni voleybol Butunittifoq jismoniy tarbiya kengashining o‘yinlaroʻyinlar sho‘‘basishoʻʻbasi voleybol bo‘yichamusobaqalarningboʻyichamusobaqalarning yagona qoidalarini tasdiqladi. Xarkovda moskvalik va xarkovlik voleybolchilarning shaharlararo uchrashuvi o‘tkazildioʻtkazildi. SHu yillarda voleybol faqatgina Moskvada emas, balki Ukrainada, shimoliy Kavkazda, Kavkazortida, Uzoq SHarq va O‘rtaOʻrta Volga o‘lkalaridaoʻlkalarida ham keng tarqaldi. „SSJI“ voleybolda taalluqli muhim voqealardan biri 1928 -yilning avgustida birinchi Butunittifoq spartakiadasi vaqtida o‘tkazilganoʻtkazilgan Ittifoq birinchiligi bo‘ldiboʻldi. Unga Moskva, USSJ, SHimoliy Kavkaz, Kavkazorti Federatsiyasi va Uzoq SHarK o‘lkasiningoʻlkasining erkaklar va ayollari qatnashadilar. Musobaqalar chiqib ketish tartibida o‘tkazildioʻtkazildi. Moskva ayollar jamoasi va Ukrainaning erkaklar jamoasi g‘olibgʻolib chiqdilar. Birinchi Butunittifoq spartakidasida voleybolchilarning uchrashuvlari musobaqa qoidalarining alohida bandlarini yagona tartibda izohlash uchun imkon berdi. SHuni aytib o‘tishoʻtish kerakki, bu erda ayollar jamoalari birinchi bor normal o‘lchovlioʻlchovli maydonchalarda (18/9 m) o‘ynaydilaroʻynaydilar. Sovet Ittifoqining turli mintaqalarida voleybol taraqqiyotida xilma-xil yo‘nalishlaryoʻnalishlar yuzaga kela boshladi. Ukrainaliklar jamoali o‘yinoʻyin taktikasini va fidokorona himoyani namoyish etdilar, moskvaliklar kuchli hujumchi ekanliklari bilan ko‘zgakoʻzga tashlandilar, Uzoq SHarqliklar esa past uzatilgan to‘ptoʻp bilan hujum qilishdek ajoyib yangilik olib keldilar. SHuni taʼkidlash kerakki, terma jamoalarning Butunittifoq spartakiadasiga tayyorlanishi voleybolning joylarda ommaviy ravishda rivojlanishiga turtki bo‘ldiboʻldi. Butunittifoq spartakiadasi arafasida o‘tkazilganoʻtkazilgan Ukraina birinchiligida jumhuriyatning viloyat shaharlaridan 21 jamoa ishtirok etdi. Kavkazortining eng kuchli jamoasini aniqlash uchun Boku, Tiflis va Erevan shaharlarining jamoalararo uchrashuvlari o‘tkazildioʻtkazildi. Xuddi o‘shaoʻsha 1928 -yilda Moskvada doimiy hakamlar uyushmasi tashkil etildi.
Voleybol taraqqiyotida maktab o‘quvchilariningoʻquvchilarining spartakiadasi ham (1929) katta ahamiyatga ega edi. Bu spartakia qatnashchilaridan ko‘pchiligikoʻpchiligi keyinchalik voleybol ustalari bo‘libboʻlib etishdilar.
SHaharlararo musobaqalar soni anchagina ortdi, bu esa turli texnik usullarning paydo bo‘lishigaboʻlishiga, voleybol taktikasining rivojlanishiga, o‘yinchilaroʻyinchilar jismoniy tayyorgarligining o‘sishigaoʻsishiga olib keldi. SHu davrda o‘yinchilaroʻyinchilar maydonga to‘pnitoʻpni kuch bilan kiritish, aldov zarbalari usullarini keng qo‘llayqoʻllay boshladilar, uzatish texnikasiga eʼtibor berdilar, himoyaning ahamiyati ortib o‘yinoʻyin tezkor, shiddatli bo‘laboʻla boshladi, natijada o‘yinchilarningoʻyinchilarning harakatchanligiga talab oshdi.
1931 -yilda BLKEI tashabbusi biln mamlakatimizga jismoniy tarbiyaning asosi bo‘lganboʻlgan „Mehnat va mudofaaga tayyor“ Butunittifoq kompleksi taʼsir etildi. Bu tadbir voleybolchilarning umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarligini yuksaltirishgagina emas, balki yoshlarni voleybol mashg‘ulotlarigamashgʻulotlariga jalb etishga ham imkoniyat yaratdi. Voleybolning ommaviy rivojlanishi va keng targ‘ibtargʻib qilinishida ko‘pginakoʻpgina madaniyat va istirohat bog‘lariningbogʻlarining maydonchalarida o‘tkazilganoʻtkazilgan musobaqalar katta ahamiyatga ega edi. Moskvadagi markaziy madaniyat va istirohat bog‘iningbogʻining 20 ta maydonchasi atrofida tomoshabinlar yig‘iladilaryigʻiladilar. O‘tkazilayotganOʻtkazilayotgan o‘yinlaroʻyinlar faqat moskvaliklar uchun emas, balki chet ellik mehmonlar uchun ham yaxshigina maktab edi. SHuning uchun 30-yillarda Olmoniyada (Germaniya) „Voleybol — rus halq o‘yini“oʻyini“ deb nomlangan voleybol bo‘yichaboʻyicha musobaqa qoidalari kitobcha holida chop etildi.
Turli shaharlarning eng kuchli jamoalari orasida birinchiliklar o‘tkaziboʻtkazib turildi. 1931 -yilda Xarkovda Moskva, Dnepropetrovsk va maydon egalarining erkak va ayollar jamoalari uchrashdilar. Moskvalik ayollar g‘olibgʻolib chiqdilar, har uchchala erkaklar jamoasi bittadan mag‘lubiyatmagʻlubiyat va g‘alabagagʻalabaga ega bo‘ldilarboʻldilar. Bu uchrashuvlar „tez sur’atli“ o‘yinningoʻyinning ahamiyati ancha ortganligini taʼkidladi.
1932 -yildan voleybol barcha katta spartakiadalarning dasturiga teng huquqli sport turi sifatida kiritildi. SHu sababdan voleybol bo‘yichaboʻyicha butunittifoq musobaqalarining har yili muntazam o‘tkaziboʻtkazib turilishi haqidagi masala ko‘tarildikoʻtarildi.
1932 -yilning bahorida Butunittifoq jismoniy tarbiya kengashi qoshida voleybol seksiyasi tashkil topdi va uning tarkibiga A.Potashnik (rais), V.Oskolkov, M.Vilgrat, YU.Bagon, V.Kryuk va boshqalar kiritildilar.
1932 -yildan avval „Voleybolchilarning Butunittifoq bayrami“ deb atalgan „Sovet Ittifoqi“ birinchiliklari muntazam o‘tkazilaoʻtkazila boshladi.
Voleybol bo‘yichaboʻyicha SSJI birinchiligi ilk bora Dnepropetrovsk shahrida 1983 -yilning 4-6 aprelida bo‘libboʻlib o‘tdioʻtdi. Musobaqalarda ayollar jamoasi (Moskva, Dnepropetrovsk, Xarkov, Boku, Minsk) va 5 ta erkaklar jamoasi (Moskva, Dnepropetrovsk, Xarkov, Tiflis, Minsk) ishtirok etdi. Aylanma tartibda o‘tkazilganoʻtkazilgan o‘yinlaroʻyinlar ko‘pkoʻp sonli tomoshabinlarni o‘zigaoʻziga jalb qildi. Qiziqarlisi birinchilik tugagach, moskvalik aralash jamoalarning ko‘rgazmalikoʻrgazmali o‘yinlarioʻyinlari o‘tkazildioʻtkazildi.
== Yirik musobaqalar ==jahon hsempionati
== Oʻyin qoidasi ==
O‘yinOʻyin uch yoki besh partiyadan iborat bo‘libboʻlib, har bir partiya 15 ochkogacha davom etadi. Agar ochkolar 15:15 bo‘lsaboʻlsa, o‘yinoʻyin 17 ochkogacha davom etadi. So‘nggiSoʻnggi partiya (3- va 5-)da o‘yinoʻyin hisobi „taym-brek“ asosida olib boriladi. YAʼni o‘yindagioʻyindagi har bir harakat natijasiga qarab to‘pnitoʻpni o‘yingaoʻyinga kiritish huquqi qaysi jamoada bo‘lishidanboʻlishidan qatʼiy nazar jamoaga mag‘lubiyatmagʻlubiyat yoki g‘alabagʻalaba keltirishi mumkin. Hal qiluvchi partiyada o‘yinoʻyin 2 ochko farq qilguncha davom etadi. O‘yinOʻyin jarayonida texnik malakalarni bajarishdagi xatolar:
To‘pniToʻpni o‘yingaoʻyinga kiritishda: agar irg‘itilmasdanirgʻitilmasdan to‘g‘ridantoʻgʻridan to‘g‘ritoʻgʻri „qo‘ldan“„qoʻldan“ urilsa;
To‘pniToʻpni o‘yingaoʻyinga kiritishda belgilangan chegara chiziqlarini bosish, to‘ptoʻp irg‘itilsayuirgʻitilsayu, lekin urilmasdan tanaga tegsa va hokazo;
To‘pniToʻpni uzatishda: to‘ptoʻp kaftga tegsa — ilib otilsa, ikki qo‘lqoʻl kema-ket tegsa yoki ham tanaga, ham qo‘lgaqoʻlga tegsa va hokazo;
Zarba berishda: tana va tana qismlarini to‘rgatoʻrga tegib ketishi (9 metrli belgilangan chegara oralig‘idaoraligʻida), qo‘nishqoʻnish vaqtida oyoq o‘rtaoʻrta chiziqdan butunlay o‘tiboʻtib ketsa, raqib tomonidagi to‘pgatoʻpga tegilsa va hokazo.
Himoyada:
To‘pniToʻpni qabul qilishda: agar to‘pnitoʻpni uzatishdagi xatolar bo‘lsaboʻlsa;
To‘siqToʻsiq qo‘yishdaqoʻyishda: zarba berishdagi xatolar bo‘lsaboʻlsa, ochko olishdan yoki to‘pnitoʻpni o‘yingaoʻyinga kiritish huquqidan mahrum qiladi.
== Havolalar ==
| 