|
[[File:Amazonrivermap.svg|thumb|[[Amazon daryosi]] (toʻq koʻk) va unga quyiladigan daryolar (koʻk).]]
{{Daryo
[[File:ReichenbachBegin2.jpg|thumbnail]]
|Nomi = Daryo
|Asl nomi =
|Tasvir =
|Tasvirga izoh = salom
|Xarita =
|Xaritaga izoh =
|Uzunligi =
|Havza maydoni =
|Havzasi =
|Daryolar havzasi =
|Suv sarfi =
|Oʻlchangan joyi =
|Boshlanishi =
|Boshlanish joyi =
|Boshlanish joyining balandligi =
|s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec =
|s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec =
|Quyilishi =
|Quyilish joyi =
|Quyilish joyining balandligi =
|m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec =
|m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec =
|Daryo burilishi =
|Davlat =
|Mintaqa =
|Tuman =
|Vikiombordagi turkum =
}}
[[File:Kinta River.JPG|thumb|Daryo]]
'''Daryo''' tabiiy suv manbasi boʻlib,<ref>[http://www.merriam-webster.com/dictionary/river River {definition}] from Merriam-Webster. Accessed February 2010.</ref> odatda [[okean]], [[koʻl]], [[dengiz]] va boshqa daryoga quyiluvchi toza suvdir. ▼
▲'''Daryo''' tabiiy suv manbasi boʻlib,<ref>[http://www.merriam-webster.com/dictionary/river River {definition}] from Merriam-Webster. Accessed February 2010.</ref> odatda [[okean]], [[koʻl]], [[dengiz]] va boshqa daryoga quyiluvchi toza suvdir . Daryolarni quruqlik gidrologiyasining darelar gidrologiyasi boʻlimi oʻrganadi. Har bir daryoning manbai va dengiz, koʻlga quyiladigan yoki boshqa daryo bilan qoʻshilib ketadigan joyi — mansabi boʻladi. Manba suvayirgʻichga yaqin joylashgan boʻladi.
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Daryo''' - tabiiy oʻzanda doimiy yoki mavsumiy oqadigan va daryo havzasidagi yer usti va yer osti suvlari hisobiga toʻyinadigan suv oqimi. D.larni quruqlik gidrologiyasining darelar gidrologiyasi boʻlimi oʻrganadi.
Bevosita okean, dengiz, koʻlga quyiladigan yoki qumga singib ketadigan D.daryo bosh D.daryo hisoblanadi, bosh D.daryo ga kuyiladigan D. daryo — irmoq deb ataladi. Bosh D.daryo barcha irmoklari bilan birga daryo sistemasini hosil qiladi. D.larDaryolar koʻpincha koʻl, botqoklik, buloq va muzliklardan boshlanadi. MacMasalan, [[Oʻrta OsiyodagiOsiyo]]dagi Panj, Vaxsh, Zarafshon va Norin kabi D.lardaryolar muzliklardan, [[Rossiya Federatsiyasidagi]]dagi Neva, Svir, Angara singari D.lardaryolar koʻllardan, [[Belorussiya ]], [[Ukraina ]], Gʻarbiy Sibirdagi aksariyat D.lardaryolar botqokliklardan boshlanadi. Quruq va issiq iqlimli oʻlkalardagi D.lardaryolar koʻpincha suvi bugʻlanib va qumga singib tugaydi yoki hamma suvi sugʻorishga sarf boʻladi, jumladan Oʻrta Osiyodagi D.larningdaryolarning ayrimlari maʼlum bir joyga quyilmasdan tugab qoladi ( [[Zarafshon ]], [[Qashqadaryo ]], [[Chu ]] va Turkmanistondagi[[Turkmaniston]]dagi D.lardaryolar). D.Daryo sistemasi oʻzining suvini yigʻib oladigan quruqlik yuzasi suv yigʻiladigan maydon deb ataladi. Yer sirtining D.daryo sistemasi joylashgan va b.boshqa suvayirgʻichlar bilan chegaralangan qismi D.daryo havzasi deyiladi (qarang [[Daryo havzasi]]). ▼Har bir D.ning manbai va dengiz, koʻlga quyiladigan yoki boshqa D. bilan qoʻshilib ketadigan joyi — mansabi boʻladi. Manba suvayirgʻichga yaqin joylashgan boʻladi.
Oʻzbekistondagi[[Oʻzbekiston]]dagi D.lardaryolar, asosan, togʻlardagi qor va muzliklardan hamda yomgʻir suvlaridan toʻyinadi. Oʻzbekiston hududini kesib oʻtuvchi eng katta suv arteriyalari boʻlmish Sirdaryo va Amudaryo qamda ularning irmoqlari Oʻzbekistondan tashqarida boshlanadi. Oʻzbekistonning yirik D.laridaryolari: Norin, Qoradaryo, Soʻx, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sheroboddaryo. Ularning koʻpchiligi faqat oʻrta va quyi oqimida Oʻzbekistan hududidan oʻtadi (jadvalga qarang). ▼▲Bevosita okean, dengiz, koʻlga quyiladigan yoki qumga singib ketadigan D. bosh D. hisoblanadi, bosh D. ga kuyiladigan D. — irmoq deb ataladi. Bosh D. barcha irmoklari bilan birga daryo sistemasini hosil qiladi. D.lar koʻpincha koʻl, botqoklik, buloq va muzliklardan boshlanadi. Mac, Oʻrta Osiyodagi Panj, Vaxsh, Zarafshon va Norin kabi D.lar muzliklardan, Rossiya Federatsiyasidagi Neva, Svir, Angara singari D.lar koʻllardan, Belorussiya, Ukraina, Gʻarbiy Sibirdagi aksariyat D.lar botqokliklardan boshlanadi. Quruq va issiq iqlimli oʻlkalardagi D.lar koʻpincha suvi bugʻlanib va qumga singib tugaydi yoki hamma suvi sugʻorishga sarf boʻladi, jumladan Oʻrta Osiyodagi D.larning ayrimlari maʼlum bir joyga quyilmasdan tugab qoladi (Zarafshon, Qashqadaryo, Chu va Turkmanistondagi D.lar). D. sistemasi oʻzining suvini yigʻib oladigan quruqlik yuzasi suv yigʻiladigan maydon deb ataladi. Yer sirtining D. sistemasi joylashgan va b. suvayirgʻichlar bilan chegaralangan qismi D. havzasi deyiladi (qarang [[Daryo havzasi]]).
<!--
Oʻzbekistondagi va uning hududini kesib oʻtuvchi daryolarning asosiy gidrologik koʻrsatkichlari
▲Oʻzbekistondagi D.lar, asosan, togʻlardagi qor va muzliklardan hamda yomgʻir suvlaridan toʻyinadi. Oʻzbekiston hududini kesib oʻtuvchi eng katta suv arteriyalari boʻlmish Sirdaryo va Amudaryo qamda ularning irmoqlari Oʻzbekistondan tashqarida boshlanadi. Oʻzbekistonning yirik D.lari: Norin, Qoradaryo, Soʻx, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sheroboddaryo. Ularning koʻpchiligi faqat oʻrta va quyi oqimida Oʻzbekistan hududidan oʻtadi (jadvalga qarang).
Oʻzbekistondagi va Oʻzbekiston hududini kesib oʻtuvchi daryolarning asosiy gidrologik koʻrsatkichlariDaryoDaryo va soylar Umumiyumumiy uzunligi (km)Amudaryo 1415Dashnoboddaryo 58Jarsoy (Qashqadaryo irmogʻi)64Jinnidaryo 52Zarafshon 877Zominsuv 58Isfayramsoy 122Isfara 107Katga Oʻradaryo 100Kichik Oʻradaryo 114 1670 1670 Qulqishloq q. ▼
▲Oʻzbekistondagi va Oʻzbekiston hududini kesib oʻtuvchi daryolarning asosiy gidrologik koʻrsatkichlariDaryo va soylar Umumiy uzunligi (km)Amudaryo 1415Dashnoboddaryo 58Jarsoy (Qashqadaryo irmogʻi)64Jinnidaryo 52Zarafshon 877Zominsuv 58Isfayramsoy 122Isfara 107Katga Oʻradaryo 100Kichik Oʻradaryo 114 1670 1670 Qulqishloq q.
Kofarnihon 387 11600 9780 Tortki q.
Gʻuzordaryo 86 3400 3170 Yortepa q.
-->
D.Daryo, odatda, relyefning choʻziq pastliklarida — vodiylarda oqadi, uning eng past qismi oʻzan, daryo suvi koʻpayganda oʻzandan chiqib bosib ketadigan vodiy tubining oʻzanga tutash qismi esa kayir yoki qayir terrasasi deyiladi. Oʻzanlarda chuqur va sayoz joylari almashinib boradi. Oʻzanning eng chuqur joylari — farvater, oqim tezligi eng katta boʻlgan joylari esa tezoqar joy deyiladi. D.Daryo yoki D.larningdaryolarning ayrim qismlari balandliklari farqining uzunligiga nisbati D.daryo nishabligi deyiladi. ▼
Relyefga bogʻliq ravishda togʻ D.sidaryosi va tekislik D.sigadaryosiga boʻlinadi. Togʻ D.sidaryosi nishabi kattaligidan, tor vodiylarda tez (kuchli) oqadi, yuvish jarayoni ham kuchli boʻladi. Oʻrta Osiyo D.laridaryolari asosan togʻ D.laridirdaryolaridir. Tekislik D.laridaryolari keng oʻzanda sokin oqadi, ilonizi yoki meandrlar xos. Tekislik D.laridaryolari oʻzan va qayirlarida qum, gil yotqiziqlar qoldiradi, marza, sayozlik, tirsaklar hosil qiladi (mas, Amudaryo va Sirdaryo oʻrta va quyi oqimida), quyilish joylarida esa deltalar vujudga keladi. Baʼzan D.daryo dan ajralgan tarmoqlar boshqa D.daryo bilan qoʻshilishib ketadi (qarang [[Daryoning ikkiga ayrilishi]]). ▼▲D., odatda, relyefning choʻziq pastliklarida — vodiylarda oqadi, uning eng past qismi oʻzan, daryo suvi koʻpayganda oʻzandan chiqib bosib ketadigan vodiy tubining oʻzanga tutash qismi esa kayir yoki qayir terrasasi deyiladi. Oʻzanlarda chuqur va sayoz joylari almashinib boradi. Oʻzanning eng chuqur joylari — farvater, oqim tezligi eng katta boʻlgan joylari esa tezoqar joy deyiladi. D. yoki D.larning ayrim qismlari balandliklari farqining uzunligiga nisbati D. nishabligi deyiladi.
Yer shari yuzasida D.lardaryolar juda note-kiye taqsimlangan. Har bir materikda bosh suvayirgʻichlar — oqim chegaralari bor. Yerning bosh suvayirgʻichi materiklar yuzasini 2 asosiy havzaga: AtlantikaArktika (oqim Atlantika va Shimoliy Muz okeanlariga boradi) va Tinch okean (oqim Tinch va Hind okeanlariga tushadi) havzalariga boʻlib turadi. Ekvatorial mintaqada D.lardaryolar zich boʻlib, dunyodagi eng yirik Amazonka, Kongo daryolari oqadi; tropik va moʻʼtadil mintaqalarda, ayniqsa togʻli rayonlarda (Alp, Kavkaz, Qoyali togʻlar va b.), choʻllarda D.lardaryolar qor eriganda yoki jalalarda suv toʻlib oqadi (mas, Qozogʻistonning tekislik qismida). ▼▲Relyefga bogʻliq ravishda togʻ D.si va tekislik D.siga boʻlinadi. Togʻ D.si nishabi kattaligidan, tor vodiylarda tez (kuchli) oqadi, yuvish jarayoni ham kuchli boʻladi. Oʻrta Osiyo D.lari asosan togʻ D.laridir. Tekislik D.lari keng oʻzanda sokin oqadi, ilonizi yoki meandrlar xos. Tekislik D.lari oʻzan va qayirlarida qum, gil yotqiziqlar qoldiradi, marza, sayozlik, tirsaklar hosil qiladi (mas, Amudaryo va Sirdaryo oʻrta va quyi oqimida), quyilish joylarida esa deltalar vujudga keladi. Baʼzan D. dan ajralgan tarmoqlar boshqa D. bilan qoʻshilishib ketadi (qarang [[Daryoning ikkiga ayrilishi]]).
D.daDaryoda oqim tezligi bir necha sm/sek dan (tekislik D.siladaryosila) 6–76-7 m/sek gacha (togʻ D.sidadaryosida) oʻzgarib turadi. Suv sathi koʻtarilishi bilan oqim tezligi, odatda, chuqur joylarda koʻpayadi va sayozlikda kamayadi. D.daDaryoda suv temperaturasi issiq mavsumda havo temperaturasi bilan deyarli bir xil, D.daryo muzlagan paytda qariyb 0° boʻladi. ▼▲Yer shari yuzasida D.lar juda note-kiye taqsimlangan. Har bir materikda bosh suvayirgʻichlar — oqim chegaralari bor. Yerning bosh suvayirgʻichi materiklar yuzasini 2 asosiy havzaga: AtlantikaArktika (oqim Atlantika va Shimoliy Muz okeanlariga boradi) va Tinch okean (oqim Tinch va Hind okeanlariga tushadi) havzalariga boʻlib turadi. Ekvatorial mintaqada D.lar zich boʻlib, dunyodagi eng yirik Amazonka, Kongo daryolari oqadi; tropik va moʻʼtadil mintaqalarda, ayniqsa togʻli rayonlarda (Alp, Kavkaz, Qoyali togʻlar va b.), choʻllarda D.lar qor eriganda yoki jalalarda suv toʻlib oqadi (mas, Qozogʻistonning tekislik qismida).
D.lardaDaryolarda muzlash hodisalari quruklik hududining taxminan 1/4 qismida, asosan Shimoliy yarim sharda kuzatiladi. D.larDaryolar Rossiya Federatsiyasida dastavval Shim.-Sharqiy Sibirda (sentabr oxirida), kechroq Yevropa qismining janubi-gʻarbida va Oʻrta Osiyoda (dekabr oxiri — yanvar boshida) muzlaydi. Eng kalin muz qoplami Sharqiy Sibir D.laridadaryolarida (muz qalinligi oʻrtacha 1, 5–25-2 m) kuzatiladi va 9—10 oy mobaynida saqlanadi. Togʻ D.laridadaryolarida oqim tez boʻlganligidan muz qatlami hosil qilmaydi, koʻpgina D.lardadaryolarda qishda shovush oqadi. ▼▲D.da oqim tezligi bir necha sm/sek dan (tekislik D.sila) 6–7 m/sek gacha (togʻ D.sida) oʻzgarib turadi. Suv sathi koʻtarilishi bilan oqim tezligi, odatda, chuqur joylarda koʻpayadi va sayozlikda kamayadi. D.da suv temperaturasi issiq mavsumda havo temperaturasi bilan deyarli bir xil, D. muzlagan paytda qariyb 0° boʻladi.
[[File:Amazon-river-delta-NASA.jpg|thumb|300px| [[Amazon daryosi ]] deltasining samodan koʻrinishi|left]] ▼▲D.larda muzlash hodisalari quruklik hududining taxminan 1/4 qismida, asosan Shimoliy yarim sharda kuzatiladi. D.lar Rossiya Federatsiyasida dastavval Shim.-Sharqiy Sibirda (sentabr oxirida), kechroq Yevropa qismining janubi-gʻarbida va Oʻrta Osiyoda (dekabr oxiri — yanvar boshida) muzlaydi. Eng kalin muz qoplami Sharqiy Sibir D.larida (muz qalinligi oʻrtacha 1,5–2 m) kuzatiladi va 9—10 oy mobaynida saqlanadi. Togʻ D.larida oqim tez boʻlganligidan muz qatlami hosil qilmaydi, koʻpgina D.larda qishda shovush oqadi.
D.Daryo da suv sathining tebranishi suv sarfining oʻzgarishi bilan bogʻliq. Suv sathi va suv sarfi hamda ularning tebranishi — suv rejimining asosiy tavsifidir.
D.lar Daryolar — Yerda suv aylanishit muhim vosita. U quruklikda chuchuk suvni taqsimlaydi va Dunyo okeaniga kaytaradi. D.larningDaryolarning Dunyo okeaniga jami yillik oqimi qariyb 42 ming km{{sup|3}}.
D.ningDaryoning toʻyinish manbalari — yogʻin, qor qoplami, baland togʻ qorlari va muzliklar, yer osti suvlari. Toʻyinish xususiyatlariga koʻra, D.ningdaryoning asosiy suv rejimi fazalarga: toʻlinsuv davri, vaqtincha suv toʻlib oqishi va kamsuv davriga boʻlinadi.
Togʻ D.laridaryolari alohida suv rejimiga ega. Ularning toʻyinishi va sersuvligi balandlik mintaqalari qonuniyatlariga bogʻliq. Oʻrta Osiyo D.laridaryolari asosan togʻlardagi qor va muzliklardan suv oladi. Karst shakllari rivojlangan joylarda.baʼzan yer ostida oqib, yana yuzaga chiqadigan D.daryo ham bor.
D.Daryo eroziya (yemirish) ishlarni bajaradi. Oʻzan va qayirida daryo oqimlari, suv yigʻish maydonida esa yuza suvlari okimi tuproqni yuvadi. D.Daryo suvining loyqaliligi turlicha. Oʻrta Osiyo D.daryo lari suvi nisbatan loyka (1 m3 suvda 200—300 g dan 1–51-5 kg gacha loyka bor).
D.Daryo oqimi chuchuk suv resurslarining muhim manbaidir (qarang [[Suv resurslari]]). D.Daryo oqimlari kelib chiqishi va xoʻjalik ahamiyatiga koʻra 2 qismdan: yer osti oqimi va yer yuzasi oqimidan iborat. Yer osti oqimidan yil davomida foydalanish mumkin. Yer yuzasi oqimini suv omborlari yordamida tartibga solib foydalaniladi.
D.ningDaryoning flora va faunasi bentos, plankton va nektondan iborat. D.Daryo tubining tuzilishiga qarab qar xil daryo tubi hayvonlari uchraydi. D.ningDaryoning sekin oqadigan qismida yuksak suv oʻsimliklari uchraydi. Suvoʻtlar va toshlar orasida koʻplab mayda jonzotlar yashaydi. Erkin suzadigan planktonlarga yarim mikroskopik va mikroskopik hayvonlar (mayda qisqichbaqasimonlar, kolovratka) va suvoʻtlar (fitoplankton) kiradi. Nektonga oqimga qarshi suza oladigan baliklar mansub. D.larningDaryolarning quyi qismi va ularning deltalari baliqqa boy. D.Daryo da suv omborlari barpo qilish planktonlarning sonini oshirdi. Toʻgʻon va gidrouzellar qurilishi ovlanadigan oʻtkinchi baliqlarning (ayniqsa losossimon va osyotrsimonlar) tabiiy migratsiyasiga toʻsqinlik qiladi va koʻpayishiga xalaqit beradi. D.larningDaryolarning sanoat va xoʻjalik oqova suvlari bilan ifloslanishiga yogʻoch chiqindilari, shuningdek, mineral oʻgʻitlar va zaharli kimyoviy moddalarning qoʻshilishi ham salbiy taʼsir kursatadi. Yer sharidagi koʻpchilik D.ningdaryoning (ayniqsa Shimoliy Amerikaning sharqi va Gʻarbiy Yevropadagi) suvi sanoat va xoʻjalik chiqindilari bilan ifloslangan. [[Suv resurslari]]dan oqilona foydalanish maqsadida qonuniy, texnikaviy va sanitariya-gigiyena chora tadbirlari koʻrilmoqda (qarang [[Tabiatni muhofaza qilish]]).
D.Daryo qadimdan aholini ichimlik suvi va sanoatni suv bilan taʼminlash, tabiiy va chana (qishda) yoʻli, muntazam yangilanib turadigan gidroenergiya manbai, botqoq yerlarning suvini qochirishda kollektor vazifasini oʻtab kelgan. D.lardanDaryolardan anchagina baliq ovlanadi. D.Daryo qayirlari oʻtloq, tuprogʻi unumdor boʻlib, koʻpincha poliz ekinlari¾ ekiladi. D.Daryo vodiylari boʻylab asosiy yer usti transport yoʻllari (temir yoʻl va avtomobil yoʻllari) oʻtadi, D.daryo boʻyida juda koʻp shaqar va shaharchalar joylashgan. D.Daryo suvi suv resurslarining asosiy manbaidir.
== Manbalar ==
Ad.:Shulʼs V. L., Reki Sredney Azii, ch. 1-2, L., 1965; Shuls V.L., Mashrapov R., Oʻrta Oyeiyo gidrografiyasi, T., 1969; Baratov P., Mamatqulov M., Rafiqov A., Oʻrta Osiyo tabiiy geografiyasi, T., 2002. ▼{{manbalar}}
== Oʻqish uchun ==
* {{cite encyclopedia|encyclopedia=Water Encyclopaedia|article=Rivers, Major World|author=Jeffrey W. Jacobs|title=Rivers, Major World – dam, sea, effects, important, largest, salt, types, system, source|url=http://www.waterencyclopedia.com/Re-St/Rivers-Major-World.html}}
* {{cite book|author-link=Luna Leopold|author=Luna B. Leopold|title=A View of the River|publisher=Harvard University Press|year=1994|isbn=978-0-674-93732-1|oclc=28889034}}
* {{cite book|last=Middleton|first=Nick|title=Rivers: a very short introduction|year=2012|publisher=Oxford University Press|location=New York|isbn=978-0-19-958867-1}}
== Adabiyotlar ==
▲Ad.:* Shulʼs V. L., Reki Sredney Azii, ch. 1-2, L., 1965; Shuls V.L., Mashrapov R., Oʻrta Oyeiyo gidrografiyasi, T., 1969; Baratov P., Mamatqulov M., Rafiqov A., Oʻrta Osiyo tabiiy geografiyasi, T.Toshkent, 2002 -yil.
Fazliddin* Hikmatov , Fazliddin. <ref> [[Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi |OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil </ref>.▼
▲Fazliddin Hikmatov.<ref>[[Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi|OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
{{qardosh loyihaga ishorat}}
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
▲[[File:Amazon-river-delta-NASA.jpg|thumb|300px|[[Amazon daryosi]] deltasining samodan koʻrinishi|left]]
{{Tashqi havolalar}}
{{reflist}}
[[Turkum:Daryolar]]
{{geo-stub}}
| 