Vikipediya

Glottoxronologiya: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrir
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
MalikxanBot (munozara | hissa)
Botlar
755 564 edits
tuzatish
Tahrir izohi yoʻq
 
Qator 1:
'''Glottoxronologiya''' —, asli''Til yunonchadavri taʼlimoti'' ('''γλῶττα''' ''(glotta)'' „til“ '''χρóνος''' ''(xronos)'' „davr“ '''λόγος''' ''(logos)'' „taʼlimot“) soʻzlaridan yasalgan boʻlib, ''til davri taʼlimoti'' demakdir.— Bu [[qiyosiy-tarixiy tilshunoslikningtilshunoslik]]ning farazlarga asoslangan uslubi hisoblanib, qardosh tillarning deyarli bir xil lugʻat tarkibining oʻzgarish tezligi asosida taxminiy boʻlingan vaqtini aniqlashdan iborat nazariyadir. Bu faraz amerikalik tilshunos [[:ru:Сводеш,_Моррис|Morris Svodesh]] tomonidan 1955 -yilda taklif etilgan. Bu uslubni olim kimyoda maʼlum boʻlgan Radiouglerod[[:ru:радиоуглеродный tahlilметод|radio uglerod]] uslubi orqali organik moddalarning yoshini aniqlash usulidan andaza olgan holda ishlab chiqqan. Tilshunoslikda bu uslub "leksik“leksik yarimboʻlinish"yarimboʻlinish” deb ataladi. Glottoxronologiya har bir tilda barcha tillar uchun bir xil boʻlgan maʼlum miqdordagi tushunchalar oʻziga xos barqarorlik va vaqt oʻzgarishiga qarshilikka ega degan gipotezaga asoslanadi. Bu tushunchalar “yadroviy lugʻat” deb ataladi. “Yadroviy lugʻat” uchun 200 talik, 100 talik va 30 talik Svodesh roʻyxatlari mavjud. Bunda eng koʻp murojaat etiluvchi roʻyxat 100 talik lugʻat hisoblanadi.

Ushbu uslub umumiy [[bobo tildantil]]dan tarqalgan ikki yoki undan ortiq tillarni har birida mavjud soʻzlarning almashinuv miqdorini hisoblash orqali davr vaqtini aniqlash imkonini beradi. Soʻngra ushbu tillarning paydo boʻlishining taxminiy vaqti hisoblab chiqiladi. Bizga maʼlumki, qardosh tillar vaqt oʻtishi mobaynida bir-birlaridan uzoqlasha boradilar. Agar ikkala tildagi farq darajasi ancha katta boʻlsa, ularning ancha oldin ajralganini anglash mumkin. Glottoxronologiya esa oʻsha umumiy tasavvurni muayyan shaklini koʻrsatishga harakat qiladi. Glottoxronologiya asosida tillarning lugʻat tarkibidagi nisbiy oʻzgarishlarning bir nechtasi eʼtirof etilgan:
# geografik, tarixiy, ijtimoiy-madaniy vazifalariga bogʻliq boʻlmagan istalgan tilda uchratsa boʻladigan bir qancha soʻzlar;
# leksika doirasida shunchaki tasodifiy tarzda oʻzgarishga uchragan tushunchalarni anglatuvchi soʻzlar.
 
Tilning oʻzgarishi yangi tushuncha emas va uning tarixi Hayms (1973) va Uells (1973) asarlarida koʻrib chiqilgan. Glottokronologiyaning paydo boʻlishining oʻzi XX asrning oʻrtalariga toʻgʻri keladi. Emblton (1986) va MakMexon (2005) tomonidan ushbu soha muammo darajasiga koʻtarilgan.
Bu kabi taxminiy va ehtimoliy oʻzgarishlar barcha tillarda ozmi koʻpmi kuzatiladi. Bunday xususiyat orqali bir qancha xulosalarga kelish mumkin. Glottoxronologiya asoschisi '''M. Svodesh''' umuminsoniy tushunchalarni ifoda etuvchi shunday soʻzlar roʻyxatini ishlab chiqqan. Ming yil yoki undan oldin ma’lum boʻlgan soʻzlar Svodesh roʻyxati boʻyicha taxminan '''19%''' oʻzgarishga uchraydi. Oʻzgarishga uchragan deb hisoblanayotgan soʻz tilda umumiy tushunchani ifodalab keladi. Bunday soʻzlar hamisha ham tilda yoʻqolmaydi. Ular boshqa ma’noda yoki hatto oʻz ma’nosida saqlanishi mumkin, biroq boshqa soʻz bilan ba’zan ma’nodosh boʻlib qolishi mumkin. Glottoxronologiyada "yadro leksika" deb nomlanuvchi tushuncha mavjud boʻlib, u Svodesh roʻyxati deb ham nomlanadi. Yadro leksikaning 200 talik, 100 talik va 30 talik turlari mavjud. Morris Svodesh tomonidan taklif etilgan yadro leksikasi roʻyxati oʻzlashma soʻzlarga joy berishi juda sekin kechuvchi soʻzlar roʻyxatidan iborat. U avval boshida 200 ta soʻzni oʻz ichiga olar edi. Keyinchalik esa hozirgi zamon tilshunoslari koʻp murojaat etuvchi 100 talik roʻyxatga qisqartirdi. Bu kabi yadro soʻzlar lugʻatida har bir tilda mavjud boʻlgan tushunchalarni ifodalovchi soʻzlardan ajratib olingan. Xususan, ''kishilik olmoshlari, tana aʼzolari nomi, atrof-muhitga oid soʻzlar, asosiy ish-harakatlarni bildiruvchi feʼllar, „bir“, „ikki“'' va shu kabi sonlarni keltirib oʻtish mumkin. Muayyan bir doirada yoki qaysidir bir davrda qoʻllanilgan soʻzlar roʻyxatdan joy olmagan. Ushbu roʻyxatda soʻngra qardosh (kelib chiqishi umumiy boʻlgan) soʻzlar hisoblab chiqiladi. Solishtirilayotgan tillarda qancha qardosh soʻzlar foizi koʻp chiqsa, shuncha ularning boʻlingan davri yaqinda roʻy berganiligini taxmin qilish mumkin. Fanda glottoxronologik konstant tushunchasi ham mavjud. Bu konstant yaʼni oʻzgarmas qiymat Svodeshning 100 talik roʻyxatidan 0,86 son olingan yaʼni bunda oʻzlashma soʻzlar olib tashlanganda olingan son hisoblanadi. Oʻzgarishga uchramagan soʻzlar tezligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:▼
 
▲Bu kabi taxminiy va ehtimoliy oʻzgarishlar barcha tillarda ozmi koʻpmi kuzatiladi. Bunday xususiyat orqali bir qancha xulosalarga kelish mumkin. Glottoxronologiya asoschisi '''M. Svodesh''' umuminsoniy tushunchalarni ifoda etuvchi shunday soʻzlar roʻyxatini ishlab chiqqan. Ming yil yoki undan oldin ma’lum boʻlgan soʻzlar Svodesh roʻyxati boʻyicha taxminan '''19%''' oʻzgarishga uchraydi. Oʻzgarishga uchragan deb hisoblanayotgan soʻz tilda umumiy tushunchani ifodalab keladi. Bunday soʻzlar hamisha ham tilda yoʻqolmaydi. Ular boshqa ma’noda yoki hatto oʻz ma’nosida saqlanishi mumkin, biroq boshqa soʻz bilan ba’zan ma’nodosh boʻlib qolishi mumkin. Glottoxronologiyada "yadro“yadro leksika"leksika” deb nomlanuvchi tushuncha mavjud boʻlib, u Svodesh roʻyxati deb ham nomlanadi. Yadro leksikaning 200 talik, 100 talik va 30 talik turlari mavjud. Morris Svodesh tomonidan taklif etilgan yadro leksikasi roʻyxati oʻzlashma soʻzlarga joy berishi juda sekin kechuvchi soʻzlar roʻyxatidan iborat. U avval boshida 200 ta soʻzni oʻz ichiga olar edi. Keyinchalik esa hozirgi zamon tilshunoslari koʻp murojaat etuvchi 100 talik roʻyxatga qisqartirdi. Bu kabi yadro soʻzlar lugʻatida har bir tilda mavjud boʻlgan tushunchalarni ifodalovchi soʻzlardan ajratib olingan. Xususan, ''kishilik olmoshlari, tana aʼzolari nomi, atrof-muhitga oid soʻzlar, asosiy ish-harakatlarni bildiruvchi feʼllar, „bir“, „ikki“'' va shu kabi sonlarni keltirib oʻtish mumkin. Muayyan bir doirada yoki qaysidir bir davrda qoʻllanilgan soʻzlar roʻyxatdan joy olmagan. Ushbu roʻyxatda soʻngra qardosh (kelib chiqishi umumiy boʻlgan) soʻzlar hisoblab chiqiladi. Solishtirilayotgan tillarda qancha qardosh soʻzlar foizi koʻp chiqsa, shuncha ularning boʻlingan davri yaqinda roʻy berganiligini taxmin qilish mumkin. Fanda glottoxronologik konstant tushunchasi ham mavjud. Bu konstant yaʼni oʻzgarmas qiymat Svodeshning 100 talik roʻyxatidan 0,86 son olingan yaʼni bunda oʻzlashma soʻzlar olib tashlanganda olingan son hisoblanadi. Oʻzgarishga uchramagan soʻzlar tezligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:
 
<math>L = 2ln(r) </math>,<br />
Qator 11 ⟶ 15:
bu yerda t — tilning bir boshqa davrdan boshqasiga oʻtish vaqti, c — roʻyxatdagi birlikning bu davrning oxirigacha saqlanib qolgan foizi, L — ushbu roʻyxatda mavjud soʻzlarning oʻzgarish tezligi.<ref>Campbell, Lyle. (1998). Historical Linguistics; An Introduction [Chapter 6.5]. Edinburgh: Edinburgh University Press. {{ISBN|0-7486-0775-7}}.</ref><ref>[http://www.tajpers.narod.ru/files/tajpers_glott.Pdf Fomin A. Yu. Glottoxronologicheskoe issledovanie divergensii tadjikskogo, dari i persidskogo yazikov. — Dushanbe: Izdatelstvo RTSU, 2011. — 34 s.]</ref>
 
== Ilova ==
{| class="wikitable"
|+ Ayrim turkiy tillarni glottoxronologik jadvali:<ref>Jadval ma’lumotlari mabayi: http://starling.rinet.ru saytidan olingan.</ref>
Qator 68 ⟶ 72:
goʻsht [[Fors tili|(f-t)]] et<br>
jigar [[Fors tili|(f-t)]] boor<br>
katta (?)<ref>''Kelib chiqishi noma'lumnomaʼlum soʻzlar, balki soʻgʻd tilidandir''</ref> čoŋ (?)<ref>''Balki xitoychadir''</ref><br>
pat, par (f-t) ǰün<br>
tuxum [[Fors tili|(f-t)]] ǰumurtqa<br>
"https://uz.wikipedia.org/wiki/Glottoxronologiya" dan olindi