|
Anatomiya – ayrim a’zolar, si-stemalar va butun organizmning shakli va tuzilishini o‘rganadiganoʻrganadigan fan; mor-fologiyaning bir qismi (qarang Hayvonlar morfologiyasi, O‘simliklarOʻsimliklar morfolo-giyasi). A. hayvonlar A.si (zootomiya) va o‘simliklaroʻsimliklar anatomiyasi (fitotomiya)ga bo‘linadiboʻlinadi. Hayvonlar A.sidan odam A.si (antropotomiya) ajratiladi. Odam va hayvonlar organizmi evolyutsiyasining asosiy bosqichlarini o‘rganadiganoʻrganadigan qiyosiy (solishtirma) A. ham bor. "A" termini ko‘proqkoʻproq odam A.sini ifoda-lash uchun ishlatiladi. Odam A.siga inson organizmi faoliyati haqidagi fan – fiziologiya bilan bir butun holda qaraladi. A. har bir a’zoning kishi jinsi va yoshiga qarab o‘zgarishoʻzgarish xususiyatlarini, atrof muhit hamda mehnat fao-liyatining a’zolar tuzilishi, vazifasiga ta’sirini ham o‘rganadioʻrganadi. Dastlab har bir a’zo alohida-alo-hida o‘rganilganoʻrganilgan bo‘lsaboʻlsa, keyinchalik a’zolarning o‘zarooʻzaro munosabatlarini, ularning bir siste-maga birlashish qonuniyatlarini, orga-nizm bir butun bo‘libboʻlib, uni tashqi muhit bilan chambarchas bog‘liqliginibogʻliqligini, a’zolarning shakli bilan funksiyasi o‘rtasidagioʻrtasidagi o‘zarooʻzaro bog‘liqliknibogʻliqlikni hisobga olgan holda o‘rganilaoʻrganila boshlandi.A.ga oid dastlabki ma’lumotlar eng qadimgi xitoy va hind asarlarida, shuning-dek Gippokrat, Aristotel (Arastu) asarlari va ayniqsa Aleksandriya makta-bi vakillarining asarlarida uchraydi. Keyinchalik Abu Ali Ibn Sinoning 5 jildli "Tib qonunlari" asarida tib-biyotning barcha sohalariga, xususan A.ga oid mukammal ma’lumot berildi. Ita-lyan rassomi Leonardoda Vinchi mur-dani yorib tekshirib normal A.ning bir qadar mufassal tavsifini bergan. Hozirgi zamon A.si Uyg‘onishUygʻonish davridan, ya’ni yev-ropalik anatom-olim A. Vezaliy mur-dalarni yorib tekshirib, odam tanasi tuzilishining to‘liqtoʻliq, sistematik va aniq 470tavsifini bergan vaqtdan boshlanadi. A. umuman normal a’zo va to‘qimalarningtoʻqimalarning shakli va tuzilishini o‘rganganioʻrgangani uchun normal A. deb ataladi. Normal A., or-ganizmning funksional sistemalariga muvofiq ravishda suyaklar haqidagi ta’-limot – osteologiya, bo‘g‘imlarboʻgʻimlar haqidagi ta’limot – artrologiya, muskullar haqidagi ta’limot – miologiya, ichki a’zolar haqidagi ta’limot –splanx-nologiya, qon aylanish va limfa siste-masi haqidagi ta’limot – angiologiya, markaziy va pereferik nerv sistemasi haqidagi ta’limot – nevrologiya, sezgi a’zolari haqidagi ta’limot – estezio-logiya va ichki sekresiya bezlari haqidagi ta’limot – endokrinologiyatg bo‘linadiboʻlinadi. A.dan quyidagi fanlar ajralib chiqqan: gistologiya (a’zo va to‘qimalarningtoʻqimalarning mi-kroskopik tuzilishini o‘rganadioʻrganadi); pato-logik A. (kasallik oqibatida o‘zgarganoʻzgargan a’zo va to‘qimalarningtoʻqimalarning shakli va tuzi-lishini o‘rganadioʻrganadi), topografik yoki ama-liy A. (xirurgik A. ham deyiladi, odam tanasida a’zo va to‘qimalarningtoʻqimalarning joyla-nishini o‘rganadioʻrganadi). Bundan tashqari, va-zifasi tasviriy san’at (rassomchilik, haykaltaroshlik) uchun odam gavdasining tashqi ko‘rinishinikoʻrinishini tasvirlab berishdan iborat bo‘lganboʻlgan plastik A., a’zolarning shakllari va tuzilishini ularning fa-oliyati bilan bog‘liqbogʻliq holda o‘rganadiganoʻrganadigan funksional yoki nazariy A., yosh A.si va boshqa A.lar ham bor.Miyaning faoliyati bilan bog‘liqbogʻliq holda uning noziq tuzilishi, qon va limfa to-mirlarining nerv bilan ta’minlanishi, bir qismi ishdan chik,-qan qon aylanish sistemasining tiklanish (kompensatsiya) qobiliyati va boshqa masalalar ham A.ning tadqiqot mavzuidir.A.ning asosiy va eng qadimgi o‘rganishoʻrganish usulidan foydalanilgan, bora-bora ke-sib preparatlar tayyorlash, arralash, qon tomirlarga turli suyukliklar yuborish, rentgen nuri va mikroskopii qo‘llashqoʻllash usullari joriy etildi: tirik odamda esa paypaslab ko‘rishkoʻrish, perkussiya (barmoq yoki bolg‘achabolgʻacha bilan urib o‘rganishoʻrganish) yoki au-skultatsiya (eshitib ko‘rishkoʻrish) usullari qo‘llanilaqoʻllanila boshlandi. Bundan tashqari, A. (proyeksion A.) hayvonlar va sog‘lomsogʻlom odamlarda (tashqi belgilarga qarab) chuqurroq yotgan a’zolarning joylanishini tajriba yo‘liyoʻli bilan aniqlaydi.O‘zbekistondaOʻzbekistonda A. fanining haqiqiy rivoji 1940–50 yillarga to‘g‘ritoʻgʻri keladi. O‘zbekOʻzbek olimlaridan H. 3. Zohidov markaziy nerv sistemasining ayrim sohalarini, odamning yoshiga xos tuzili-shini, R. E. Xudoyberdiyev nerv sistema-sining qon bilan ta’minlanishini, qon to-mirlar A.sini, M. N. Xolqo‘ziyevXolqoʻziyev vegeta-tiv nerv sistemasi A. sini, N. K. Ahmedov periferik nerv sistemasiga rentgen nurlarining ta’sirini o‘rgandilaroʻrgandilar. Olimlardan S. Sh. Shahrbiddinov, A. T. Okdlov, F. N. Bahodirov, N. A. Ibodov, I. K. Qosimxo‘jayevlarQosimxoʻjayevlar ham A. rivojla-nishiga munosib hissa qo‘shdilarqoʻshdilar. Hozir A.ning dolzarb masalalari – jigar, to-mirlarning normal va regeneratsiya sha-roitidagi o‘zgarishlarioʻzgarishlari hamda nervlarning tiklanishi va periferik qon ay-lanishi ustida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
== Odam Anatomiyasi ==
|
