|
Iqtisodiy geografik ocherki. Sh.Shimoliy Muz okeanining noqulay iqlim sharoiti uning iqtisodiyotiga oʻz taʼsirini koʻrsatadi. Okeanning jahon xoʻjaligidagi rolining oshishi uning materikka yaqin yerlaridagi tabiiy resurslardan keng foydalanish bilan bogʻliq. Okean dengizlarida baliqning 150 turi va sut emizuvchilarning 17 turi yashaydi. Baliqlardan tashqari okeandan dengiz hayvonlari ham ovlanadi. Oq dengizdan suvoʻtlar olinadi. Foydali qazilma konlarini razvedka qilish va qazib olish ishlari olib borilmoqda. Kanada Arktika arxipelagida qoʻrgʻoshinrux va temir rudalari, Skandinaviya sohillarida xromit, nikel, temir va boshqalar rudalar, Grenlandiya sohillarida molibden rudalari olinadi. Suv ostidan neftgaz olish rivojlanmoqda. Shpitsbergen arxipelagida toshkoʻmir qazib olinadi. Sh.Shimoliy Muz okeanining transport ahamiyati oshib bormoqda. Okean dengizlari orqali 3 asosiy yoʻnalishda suv yoʻllari oʻtadi: Atlantika okeanidan Norvegiya dengiziga, Shim. dengiz yoʻli — Barens va Oq dengiz portlaridan Bering boʻgozigacha, Arktika boʻylab turli marshrutlar. Ular Kanada Arktika arxipelagi, Grenlandiya gʻarbiy sohildari va AQShning shim.sharqiy sohillaridagi aholi punktlarini oʻzaro bogʻlaydi. Muhim portlari: Murmansk, Belomorsk, Arxangelsk, Kandalaksha, Dikson, Tiksi (Rossiya), Tromsyo, Tronxeym (Norvegiya), Cherchill (Kanada), Valdiz (AQSH).
SH.Shimoliy Muz okeani dastlab mustaqil okean sifatida 1650 -yilda golland geografi B.Varenius tomonidan ajratilgan va oʻsha davrda Giperborey okeani deb atalgan. 1845 -yilda uni London geogr. jamiyati Sh.Shimoliy Muz okeani deb atadi. Tadqiq qilinish tarixini Arktika maqolasidan qarang .
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
'''Shimoliy muz okeani''' - Yer yuzidagi okeanlar orasida eng kichigi. U avvallari Shimoliy Qutbiy dengiz, Shimoliy Muz dengizi deb ham yuritilgan. Okean [[Yevropa]], [[Osiyo]] va [[Shimoliy Amerika]]ning shimoliy qirg‘oqlariqirgʻoqlari oralig‘idaoraligʻida joylashgan. Ushbu ummon bo'g'ozlar orqali [[Atlantika okeani|Atlantika]] va [[Tinch okeani|Tinch okeanlari]] bilan tutashgan. U [[Dunyo okeani]]ning 2,8 foizini tashkil etadi. Maydoni — 14,75 million kvadrat kilometr. Suv hajmi — 17 million kub kilometr. O‘rtachaOʻrtacha chuqurligi — 1220 metr. Eng chuqur joyi — 5527 metr ([[Grenlandiya dengizi]]ning shimoli-sharqiy qismi) Shimoliy muz okeani orollar soni bo‘yichaboʻyicha Tinch okeanidan so‘ngsoʻng ikkinchi o‘rinnioʻrinni egallaydi. Eng yirik orol va arxipelaglari: [[Kanada Arktika arxipelagi]], [[Grenlandiya]], [[Shpitsbergen]], Franss-Iosif Yeri, Yangi Yer, Shimoliy Yer, Novosibirsk, Vrangel. Ushbu okean mustaqil ummon sifatida [[1650|1650-yilda]] golland geografi B.Varenius tomonidan ajratilgan va o'sha davrda Giperborey okeani deb atalgan. [[1845|1845-yilda]] uni London geografiya jamiyati Shimoliy Muz okeani deb atadi.
==Iqlimi==
Shimoliy muz okeani iqlimi [[Arktika]] iqlimiga mansub. Qishda okean markaziy qismi ustida Arktika antitsikloni (yuqori bosimli hudud), yozda past bosimli hudud joylashadi. Qishi juda sovuq va shamolli, havo harorati markaziy qismida o‘rtachaoʻrtacha –28 dan –30 darajagacha. Shamol tezligi ba’zan bir soniyada 25 metrgacha yetishi mumkin. Yozi ham sovuq. Katta qismida havo harorati –10 dan -12 gacha, g‘arbiygʻarbiy chekka qismida qisqa muddat -6, -8 gacha ko‘tariladikoʻtariladi. Bulutli va tumanli kunlar ko‘pkoʻp bo‘ladiboʻladi. Yog‘inYogʻin, asosan, qor shaklida yog‘adiyogʻadi. O‘simliklariOʻsimliklari va hayvonot dunyosi
Bu yerda fauna va flora turlari qutbga tomon kamayib boradi. Biroq hamma joyda diatom fitoplanktonlar jadal rivojlanadi, xususan, Arktika havzasi muzlarida ham. Shimoliy Yevropa havzasida hayvonot dunyosi turli-tuman bo‘libboʻlib, ularning turi 2000 dan oshadi. Baliqlardan seld, treska, dengiz olabug‘asiolabugʻasi, piksha va boshqalar ko‘pkoʻp uchraydi. Arktika havzasida oq ayiq, morj, tyulen, narval, beluxa va boshqalar yashaydi.
==Muzliklari==
Shimoiy muz okeanining eng muhim gidrologik xususiyatlaridan biri qishda uning o‘ndanoʻndan to‘qqiztoʻqqiz qismi muz bilan qoplanishidir. Baffin va Grenlandiya dengizlarida aysberglar bo‘ladiboʻladi. Okeanning markaziy qismida 3-4 metr qalinlikdagi ko‘pkoʻp yillik muz (pak) maydonlari uchraydi. Muzliklarning umumiy maydoni taxminan 26 ming kub kilometrni tashkil etadi. Arktika havzasida ko‘chibkoʻchib yuruvchi muz orollari ham bor. Ularning qalinligi 30-35 metrni tashkil etadi. Biroq so‘nggisoʻnggi vaqtlarda jahon olimlari tomonidan okeandagi muzliklar maydoni tobora qisqarib borayotgani aytilmoqda. Xususan, [[Kolorado universiteti]] tomonidan sun’iy yo‘ldoshyoʻldosh orqali amalga oshirilgan tahlil ma’lumotlari shuni ko‘rsatadikikoʻrsatadiki, muz maydonlar o‘rtachaoʻrtacha hisobdan 14 foizga qisqargan. Agar vaziyat shu tarzda davom etaversa, 2070-yilga borib qutb muzliklari yoz davrida butunlay yo‘qolibyoʻqolib ketishi bashorat qilinmoqda.
==Iqtisodiy jihatlar==
Shimoliy muz okeanidagi noqulay ob-havo sharoiti uning iqtisodiyotiga ham o‘zoʻz ta’sirini ko‘rsatadikoʻrsatadi. Ummonning jahon xo‘jaligidagixoʻjaligidagi rolining oshishi uning materikka yaqin yerlaridagi tabiiy resurslardan keng foydalanish bilan bog‘liqbogʻliq. Okean dengizlarida baliqning 150 va sut emizuvchilarning 17 turi yashaydi. Shuningdek, baliqlardan tashqari, okeandan dengiz hayvonlari ham ovlanadi. Oq dengizdan suv o‘tlaroʻtlar hamda qo‘rg‘oshinqoʻrgʻoshin, rux, temir, molibden kabi foydali qazilmalar olinadi. Qolaversa, suv ostidan neft-gaz olish ham rivojlangan.
Okeanning yirik dengizlari orqali uch asosiy yo‘nalishdayoʻnalishda suv yo‘llariyoʻllari o‘tadioʻtadi. Yirik portlari: Murmansk, Belomorsk, Arxangelsk, Dikson, Tiksi, Pevek (Rossiya); Tromsyo, Tronxeym (Norvegiya); Cherchill (Kanada).
==Okeanga tahdid==
Shimoliy muz okeani dunyoning eng kichik ummoni bo‘lsaboʻlsa-da, jahonning eng xavfli okeaniga aylanib bormoqda. Bunga sabab shuki, u [[Sovuq urush]] davrida radiatsion chiqindilar makoniga aylanib qolgan edi. Shu sababli endi okean kimyoviy bombaga aylanib borayapti. Bu haqda Butunjahon tabiatni muhofaza qilish jamg‘armasijamgʻarmasi (WWF) ma’lum qilgan. So‘nggiSoʻnggi tadqiqotlarga ko‘rakoʻra, shimoliy muz okeanida DDT (dixlordifeniltrixlormetilmetan) ga o‘xshashoʻxshash taqiqlangan pestitsidlar, uni ishlab chiqaruvchi mamlakatlardagiga nisbatan ancha ko‘pligikoʻpligi aniqlangan. Shuningdek, ayrim zararli kimyoviy moddalar muzlar tarkibida mavjudligi ma’lum bo‘ldiboʻldi. Bunday moddalar baliqlar, tyulen va hatto kitlar yog‘idanyogʻidan ham topilgan.
WWFning ta’kidlashicha, zararli kimyoviy moddalar oqimlar bilan shimol tomonga harakatlanmoqda. U yerda esa mazkur moddalar muzlab, ma’lum muddatdan so‘ngsoʻng erigach, atrof-muhitni zaharlayapti.
==Havolalar==
|
