Aleksandr: Versiyalar orasidagi farq

Makedoniya podshosi [[Filipp II]] va uning rafiqasi [[Olimpiada]]ning o‘g‘lioʻgʻli. Aristoteldan ta’lim olgan, harbiy ishni ot-asidan o‘rganganoʻrgangan. 336 yil Filipp II fitnachilar tomonidan o‘ldirilgachoʻldirilgach, Makedoniya taxtiga o‘tirganoʻtirgan.

334 yil Aleksandr [[Eron]]ga yurish boshlaydi; bu bosqinchilik urushi otasi Filipp II davridayoq boshlangan bo‘libboʻlib, uning o‘limioʻlimi tufayli to‘xtabtoʻxtab qolgandi. Aleksandr qo‘shinidaqoʻshinida sarkardalardan Antipatr, Parmenion, Ptolemey Lag va boshqa, shuningdek 30 mingga yaqin piyoda jangchi, 5 ming otliq, yengil qurollangan yordamchi otryadlar va 160 kema bo‘lganboʻlgan.

Aleksandr Granik (334 yil), Iss (333 yil) va Gavgamela (331 yil) janglarida Doro III qo‘shinlariniqoʻshinlarini yenggan. A. Eronning markaziy shaharlari – [[Bobil]], Suza, [[Persepol]], Ekbatana hamda Misrni egallagan.

Aleksandr 329 yil [[Baqtriya]]ni egallagach, satrap Bess, Oke (Ukuz, Amudaryo) dan kechib o‘tiboʻtib, Navtaka (Qashqadaryo vohasi) ga chekingan. Ammo Bess tezda qo‘lgaqoʻlga olinib, qatl etilgan. So‘ngSoʻng, A. Samarqand (Marokanda)ni egallab, Sirdaryo tomon yo‘lyoʻl oladida, u yerda shahar barpo etib, uni Aleksandriya Esxata (Chekka Iskandariya) deb ataydi. Umuman Aleksandrning [[O‘rtaOʻrta Osiyo]]ga nisbatan bosqinchilik siyosati qattiq qarshilikka uchragan. Usrushonadagi yettita shahar-qal’a A.ga qattiq qarshilik ko‘rsatgankoʻrsatgan. Bularning ichida eng kattasi – Kiropol bo‘libboʻlib, [[Kir II]] uni boshqa shahar-qal’alarga nisbatan baland devor bilan o‘rattirgandioʻrattirgandi. Uning ichida mahalliy aholining ko‘pchilikkoʻpchilik qismi, eng jangovar jangchilar to‘planganditoʻplangandi. A. shahar atrofiga xandaq qazittirgan, manjaniqlar (devorteshar mashinalar) bilan devorning bir necha yeridan teshik ochib, u yerdan shaharga bostirib kirmoqchi bo‘lganboʻlgan. Bu urinishi natijasiz chiqqach, u harbiy hiyla ishlatib, shahar ichidan o‘tganoʻtgan quruq daryo o‘zanioʻzani orqali o‘ziningoʻzining xos jangchilari bilan shaharga kirgan. Kiropol mudofaachilari bilan Aleksandr jangchilari o‘rtasidaoʻrtasida shiddatli jang bo‘lganboʻlgan. Unda A. boshi va bo‘ynigaboʻyniga tosh tegib yarador bo‘lganboʻlgan, bir qancha lashkarboshilari (Krater va boshqalar) kamon o‘qidanoʻqidan shikastlangan. Makedon qo‘shiniqoʻshini katta qiyinchilik bilan shaharni egallagan. Shahar mudofaachilari (jami 15 ming) dan 8000 ga yaqini halok bo‘lganboʻlgan, qolgani ichki qo‘rg‘ongaqoʻrgʻonga yashiringan, so‘ngsoʻng tashnalikdan qiynalib taslim bo‘lganboʻlgan. Makedon qo‘shiniqoʻshini qolgan shaharlarni ham shu tariqa qiyinchilik bilan egallagan.

Aleksandr mahalliy xalqning jasoratidan shu qadar xavotirga tushganki, Ptolemeyning aytishicha, u o‘zoʻz jangchilariga asir olingan kishilarni bo‘libboʻlib berib, to bu mamlakatdan chiqib ketmagunlaricha ularni zanjirband holda saqlashni topshirgan. Aleksandr [[Sug‘diyonaSugʻdiyona]]da [[Spitamen]] qo‘zg‘olonqoʻzgʻolon ko‘taribkoʻtarib, [[Marokanda]]ni qamal qilgani (qarang [[Spitamen]], [[Spitamen qoʻzgʻoloni]]) va Tanais ortidan saklar podshosining ukasi Kartazis boshchiligidagi katta qo‘shinqoʻshin unga yordamga yetib kelgani haqida xabar-dor bo‘lgachboʻlgach, qo‘zg‘olonchilargaqoʻzgʻolonchilarga qarshi 2000 kishilik qo‘shinqoʻshin jo‘natibjoʻnatib, o‘zioʻzi saklar tomon qo‘shinqoʻshin tortgan (qarang [[Tanais daryosi bo‘yidagiboʻyidagi jang]]). Mazkur qo‘shinqoʻshin tor-mor keltirilgach, A. shaxsan o‘zioʻzi katta kuch bilan Spitamenni dasht chegarasigacha ta’qib qilib borib, ortga qaytishda 120 mingdan ortiq tinch aholini qirib tashlaydi, ko‘plabkoʻplab qishloq va qal’alarni vayron qiladi, ekinzor, bog‘bogʻ-rog‘larnirogʻlarni payhon etadi. Aleksandr mil. av. 329–328 yillar qishini Zariaspa (Balx, Baqtra)da o‘tkazadioʻtkazadi. Bahorda uning huzuriga xorasmiylar podshosi Farasman 1500 jangchisi bilan kelib o‘zarooʻzaro ittifoq tuzishni taklif etadi. Aleksandr 328–327 yil boshida Sug‘diyonadagiSugʻdiyonadagi tog‘lartogʻlar ustida joylashgan qal’alardagi qo‘zg‘olonchilarniqoʻzgʻolonchilarni bo‘ysundirishgaboʻysundirishga juda ko‘pkoʻp kuch sarflaydi, ularni mag‘lubmagʻlub qilgach, Oksiartning qizi Roxshanak (Roksana) ga uylanadi (qarang [[So‘g‘dSoʻgʻd qoyasi]], [[Xoriyen qal’asi]] va boshqalar).

Mil. av. 327 yil yozida Aleksandr so‘g‘dliksoʻgʻdlik Oropiyni So‘g‘diyonaSoʻgʻdiyona hokimi etib tayinlab, o‘zioʻzi Hindistonga yurish qiladida, Gidasp daryosi (Hind d. irmog‘iirmogʻi) sohilida katta qiyinchilik bilan podsho Por qo‘shiniqoʻshini ustidan zafar qozonadi. Shu tariqa Aleksandr Panjobni egallab, Gang daryosi vodiysiga yurishni davom ettirmoqchi bo‘ladiboʻladi. Biroq safar va kasallik azobidan holdan toygan qo‘shinningqoʻshinning ochiqdan-ochiq qarshiligiga duch keladi. Shu bois A. Gifasis daryosi (Hind d. sharqiy irmog‘iirmogʻi) bo‘yidanboʻyidan ortga qaytishga majbur bo‘ladiboʻladi.A. o‘zoʻz davlatining poytaxti qilib Bobil shahrini tanlagan va shu yerda yangi yurishlarga tayyorgarlik ko‘rishkoʻrish asnosida bezgak kasaliga yo‘liqibyoʻliqib vafot etgan.A. yurishlari natijasida vujudga kelgan ulkan saltanat hududi Hind da-ryosidan Dunayga qadar cho‘zilganchoʻzilgan bo‘libboʻlib, u qad. dunyoning eng yirik davlati edi. Le-kin mustahkam ichki aloqalari bo‘lmaganboʻlmagan bu saltanat A. vafot etgach, tezda parchalanib ketgan va uning hududida bir qancha ellinistik davlatlar vujudga kelgan. Aleksandr harbiy san’at tarixida yirik sarkarda sifatida mashhurdir. Qadim zamonlardan (mil. av. 200 yil) Aleksandr haqida ko‘plabkoʻplab rivoyat, afsona, doston va miniatyuralar yaratilgan. Ular o‘rtaoʻrta asr adabiyotiga ham kirib kelgan.