Azot: Versiyalar orasidagi farq

'''Azot''' (lot. Nitrogenium), N – [[Mendeleyev davriy sistemasi]]ning V guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 7, atom massasi 14,0067. Yer po‘stiningpoʻstining og‘irlikogʻirlik jihatidan 0,01 % ini tashkil etadi. Havoda erkin holda bo‘ladiboʻladi (havoning og‘irlikogʻirlik jihatidan 75,6 %; hajm jihatidan 78,9 % azotdan iborat). Tuproqda turli

minerallar va organik birikmalar tarkibiga kirgan holda uchraydi; masalan, u natriyli selitra (NaNO₃) va kaliyli selitra (KNO₃) tarkibida bo‘ladiboʻladi, toshko‘mirdatoshkoʻmirda 1 – 1,25 %, neftda 1,5 %, oqsil moddalarda 17 %, odam tanasida 3 % gacha bo‘lishiboʻlishi mumkin. Azotni birinchi marta 1772-yilda Rezerford ajratib olgan. Ikkita barqaror izotopi bor: 14N (99,635 %) va 15N (0,365 %); radioaktiv sunʼiy izotoplari ham bor, bulardan eng uzoq, mavjud bo‘ladiganiboʻladigani 13N dir (yarim yemirilish davri 10,08 daqiqa). Sanoatda suyultirilgan havoni parchalab olinadi.sanoatda azot qaday

Azot o‘simliklaroʻsimliklar uchun asosiy „oziq“lardan biridir. Mineral va organik birikmalari tuproqqa yog‘inyogʻin-sochin bilan yoki o‘g‘itoʻgʻit sifatida tushadi. Erkin azot ammiak sintezida, baʼzi kimyoviy reaksiyalarda inert muhit hosil qiluvchi sifatida, simobli termometrlardagi bo‘shliqniboʻshliqni to‘ldirishdatoʻldirishda, yonuvchan suyuqliklarni bir idishdan ikkinchi idishga haydashda va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Suyuq azotdan past temperatura bilan bog‘liqbogʻliq bo‘lganboʻlgan ishlarda (kriostatlar, vakuum qurilmalar va boshqalarda) foydalaniladi. Azotning tabiiy birikmalari ammoniy xlorid va turli nitratlar ([[selitra]]lar)dan iborat. O‘rtaOʻrta Osiyoning quruq cho‘lchoʻl iqlimida ko‘pkoʻp miqdorda selitra to‘planaditoʻplanadi. Azot oqsillar, nuklein kislotalar,[[xlorofill]] va fermentlarning ajralmas tarkibiy qismi bo‘lganligidanboʻlganligidan o‘simliklaroʻsimliklar hayot faoliyatida asosiy ahamiyatga ega. O‘simliklarOʻsimliklar tuproqdagi azotli moddalarni o‘zlashtiriboʻzlashtirib, ulardan oqsil hosil qiladi. Havodagi erkin azotni azot birik-malariga aylantiruvchi mikroorganizmlar tufayli tuproqda ancha miqdorda azot to‘planaditoʻplanadi. U tuproqda asosan to‘rttoʻrt xil birikma holida: chirindi (gumus) azoti, ammoniy tuzlari, nitratlar (NO₃), oqsil organik azoti (to‘liqtoʻliq parchalanmagan o‘simlikoʻsimlik qoldiqlari) va ularning o‘zgarishoʻzgarish mahsulotlari – [[aminokislota]]lar, [[peptid]]lar, [[amid]]lar va [[amin]]lar holida mavjud bo‘ladiboʻladi.

Azotni tuproqdagi organik birikmalarini eruvchanligi bo‘yichaboʻyicha uch guruhga: suvda eriydigan, suyultirilgan kislota bilan gidrolizlanganda eritmaga o‘tuvchioʻtuvchi va suyultirilgan kislota bilan gidrolizlanganda erimaydigan guruhga bo‘lishboʻlish mumkin. Erimaydigan guruhga mansub bo‘lganboʻlgan azot kam harakatchan va o‘simliklargaoʻsimliklarga yaxshi singmaydi. O‘rtaOʻrta Osiyoning ayrim tuproqlari tarkibidagi umumiy azotning taxminiy miqdori: och tusli bo‘zboʻz tuproqlar (haydalma qatlam)da – 0,04–0,07 %, ko‘pdankoʻpdan beri sug‘orilibsugʻorilib kelinayotgan tipik bo‘zboʻz tuproqlarda – 0,10–0,15 % va to‘qtuslitoʻqtusli o‘tloqoʻtloq tuproqlarda – 0,20–0,50 %. O‘rtaOʻrta Osiyoning sug‘oriladigansugʻoriladigan dehqonchilik mintaqalarida yuqori hosil olish uchun tuproqda azot zahirasi yetarli emas, shuning uchun bu yerlarda azotli o‘g‘itlaroʻgʻitlar qo‘llaniladiqoʻllaniladi. O‘simliklardagiOʻsimliklardagi azotning ko‘pkoʻp qismi oqsil moddalari holida bo‘ladiboʻladi. Turli urug‘larurugʻlar oqsili tarkibidagi azot miqdori 16,5–17,5 % ni tashkil qiladi. G‘o‘zaGʻoʻza-beda almashlab ekishda beda ekilgan har gektar yerda biologik azotga boy 20 tonnagacha organik modda hosil bo‘ladiboʻladi; undagi biologik azot miqdori 400– 600&nbsp;kg/g. Azotdan o‘g‘itlaroʻgʻitlar ishlab chiqarishda, ko‘pchilikkoʻpchilik sanoat sohalari, jumladan, metallurgiyadagi turli kimyoviy jarayonlarda inert muhit sifatida foydalaniladi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>