Finlandiya: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Teglar: Mobil qurilma orqali Mobil sayt orqali
MalikxanBot (munozara | hissa)
k Bot v1: Tuzatmalar
Qator 1:
{{Finlandiya_info}}
[[FileFayl:Koli National Park in Northern Karelia.jpg|thumb|Pielinen]]
 
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Finlandiya''' ([[Fin tili|fincha]]: Suomi, [[Shved tili|shvedcha]]: Finland), Finlandiya Respublikasi (fincha Suomen Tasavalta, shvedcha Republiken Finland) — Shimoliy Yevropada joylashgan davlat. Maydoni 337 ming km². Aholisi 5,414 mln. kishi (2012). Poytaxti — [[Helsinki]] shahri; [[Tampere]] ikkinchi yirik shahar. Maʼmuriy jihatdan 5 lyani (guberniya) ga boʻlinadi. 1991 -yildan oʻzini oʻzi boshqarish maqomini olgan. Aland orollari bu hisobga kirmaydi. [[BMT]] aʼzosi.
 
== Davlat tuzumi ==
Finlandiya — suveren respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 2000 -yil 1 -martda kuchga kirgan. Davlat boshligʻi — prezident (2000 -yildan Tarya Halonen xonim), u toʻgʻri va yashirin ovoz berish yoʻli bilan mamlakat fuqarolari tomonidan 6 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni 1 palatali parlament, ijrochi hokimiyatni prezident bilan hukumat birgalikda amalga oshiradi.
 
== Tabiati ==
Qator 12:
 
== Aholisi ==
[[FileFayl:Lappeenranta Stadt und See.jpg|thumb|Lappeenranta]]
Aholisining 93%dan koʻprogʻi finlar. Janubiy va gʻarbiy rnlarda shvedlar, shimolida saamlar yashaydi. Rasmiy tillar — fin va shved tillari. Dindorlarning aksariyati lyuterchilar, pravoslavlar ham bor. Shahar aholisi 65,1%. Yirik shaharlari: [[Helsinki]], [[Tampere]], Turku, Espo.
 
== Tarixi ==
Miloddan avvalgi 3—2ming yilliklarda F. hududida hozirgi saam (lopar)larning ajdodlari yashagan. 1ming yillik boshlarida bu yerga Boltik, boʻyidagi fin qabilalari koʻchib kelib, mahalliy aholi bilan qoʻshilib ketgan va natijada fin elati shakllangan. 12— 13-asrlarda F. hududini shvedlar istilo qila boshladi. 19-asr boshlariga kelib u butunlay Shvetsiya qoʻl ostiga oʻtdi. Ammo fin dehqonlari shaxsiy ozodlikni qoʻldan bermadilar. 1808— 09 yillardagi RossiyaShvetsiya urushidan soʻng F. hududi Buyuk Finlyandiya knyazligi tarzida Rossiya tarkibiga qoʻshib olindi. F.ni Rossiya podshosi tayinlagan generalgubernator (1816 -yildan senat raisi) boshqardi. Un ga ichki maʼmuriy muxtoriyat bilan birga iqtisodiy muxtoriyat ham berildi. 19-asrning 20-yillaridan F.da iqtisodiy yuksalish tezlashdi. Yogʻoch tilish sanoati, qishloq xoʻjaligida sut chorvachiligi rivojlandi. Rossiya va Gʻarbiy Yevropa mamlakatlari bilan savdo-sotiq jonlandi, 1860 -yildan uz puli joriy etildi. 19-asrning 2yarmida pultovar munosabatlari qaror topdi. Fin millati shakllana bordi. 80-yillarning oʻrtalarida podsho hukumatining F. muxtoriyati huquklariga tajovuzi kuchaydi. Fin xalqi oʻz milliy va ijtimoiy manfaatlarini himoya qilish uchun kurash boshladi. Dastlabki siyosiy tashkilot va partiyalar tuzildi. 1916 i. parlament saylovida F. sotsialdemokratik partiyasi gʻalaba qozondi. 1917 -yil 6 (19) dekabrda F. seymi mustaqillik haqida deklaratsiya qabul qildi. 1919 -yil F. respublika deb eʼlon qilindi. 1939 i. F.ga SSSR qoʻshinlari hujum qildi. 1939— 40 yil "qishki urush"da finlar qattiq qarshilik koʻrsatishiga qaramay, F. oʻz hududining bir qismidan maqrum boʻldi. Ikkinchi jahon urushi yillarida fashistlar [[Olmoniya]]si tomonida boʻldi. 1944 -yil urushdan chiqdi. Urushdan keyin mamlakat oʻzini betaraf deb eʼlon qildi. F. — 1955 -yildan BMT aʼzosi. Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini 1991 -yil 30 -dekabrda tan olgan va 1992 -yil 26 -fevralda diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 6 -dekabr — Mustaqillik kuni (1917).
 
== Asosiy siyosiy partiyalari va birlashmalari, kasaba uyushmalari ==
F. soʻl ittifoqi, F. kompartiyasi (1918 -yil tuzilgan) bilan F. xalqi demokratik ittifoqi (1944 -yil tuzilgan)ning qoʻshilishi natijasida 1989 -yil tashkil etilgan; Liberal xalq partiyasi, 1965 -yil tuzilgan; Milliy koalitsion partiya, 1918 -yil asos solingan; F. qishloq partiyasi, 1959 -yil tashkil etilgan; F. sotsialdemokratik partiyasi, 1899 -yil tuzilgan; Koʻkatparvarlar ittifoqi, 1987 -yil asos solingan; F. Markazi, 1906 -yil tashkil etilgan; F. Xristiandemokratik partiyasi (1958 -yil F. Xristian ittifoqi nomi bilan tashkil etilgan, 2001 -yildan hozirgi nomda); Shved xalq partiyasi, 1906 -yil tuzilgan. F. kasaba uyushmalari markaziy tashkiloti, 1907 -yilda tashkil etilib, turli nomlar bilan yuritilgan, 1969 -yildan qoz. nomda.
 
== Xoʻjaligi ==
Qator 37:
 
== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari ==
Maktab darslari fin yoki shved tillarida oʻtiladi. Davlat maktablari bilan birga xususiy maktablar ham bor. 1968 -yil qonuniga binoan, yagona umumiy taʼlim tizimiga oʻtish 1980 -yilda nihoyasiga yetkazildi. Majburiy taʼlim — 9 yillik. Majburiy maktab negizida 3 yillik katta oʻrta maktab tashkil etilgan. Davlat, munitsipal va xususiy hunar bilim yurtlari va maktablarida quyi xunartexnika taʼlimi, texnika, pedagog, tijorat institutlarida oʻrta maxsus taʼlim beriladi. 22 oliy oʻquv yurti, shu jumladan, 11 universitet bor. Yiriklari: Helsinki universiteti (1640), Tamperedagi universitet, Turkudagi Shved universiteti (Abo Akademiya), Tampere, Xelsinki va Lappenranta shaharlaridagi texnika universitetlari. Oliy tijorat maktablari va boshqa mavjud. Bundan tashqari, bir qancha maxsus oliy oʻkuv yurtlari: Ya. Sibelius nomidagi musika akademiyasi, 4 ta chet tillar instituti va boshqa bor. F.da jami 400 ilmiy tadqiqot muassasasi va jamiyat boʻlib, shundan 40 tasi, jumladan, texnika tadqiqotlari markazi (1942), qishloq xoʻjaligi ilmiy tadqiqot markazi (1898), sellyulozaqogʻoz sanoati markaziy laboratoriya, oʻrmon genetikasi (1968) va oʻrmon muhofazasi (1972) ilmiy tadqiqot institutlari davlatga qarashli. Oliy oʻquv yurtlari huzurida 50 dan ortiq ilmiy tadqiqot instituta va laboratoriya bor.
 
Yirik kutubxonalari: Helsinki universitetining kutubxonasi (1640), Helsinki shahar kutubxonasi (1860), Parlament kutubxonasi. Milliy muzey, shahar muzeyi, Helsinki universitetining zool. muzeyi, Botanika bogʻi, Turkuda tarix muzeyi, Tasviriy sanʼat muzeyi, Ya. Sibelius muzeyi, Marianxaminda Kema qatnovi muzeyi va boshqa mavjud.
 
== Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi ==
Finlandiyada bir qancha gazeta va jurnal nashr etiladi. Yiriklari: "Aamulexti" ("Tonggi gazeta", kundalik mustaqil gazeta, 1881 -yildan); "Iltasanomat" ("Oqshom gazetasi", kundalik kechki gazeta, 1932 -yildan); "Suomenmaa" ("Suomi eli", kundalik gazeta, 1908 -yildan); "Turun pyayvyalexti" ("Turku kunduzgi gazetasi", kundalik gazeta, 1898 -yildan); "Helsingin sanomat" ("Helsinki yangiliklari", kundalik gazeta, 1889 -yildan); "Xyuvyudstadsbladet" ("Poytaxt gazetasi", shved tilida chiqadigan kundalik gazeta, 1864 -yildan); "Kansan lexti" ("Xalq gazetasi", kundalik gazeta, 1899 -yildan); "Maaseudun tulevaysuus" ("Qishloq istiqboli", haftasiga 3 -marta chiqadigan gazeta, 1971 -yildan); "Me nayset" ("Biz — ayollar", xotinqizlar uchun haftalik jurnal, 1952 -yildan); "Finlandiya segodnya" ("Bugungi Finlyandiya", rus tilida chiqadigan jurnal, 1982 -yildan); "Yuxteysxyuvya" ("Mushtarak manfaat", haftalik jurnal, 1905 -yildan). Fin telegraf byurosi — FTB, 1887 -yil tuzilgan, fin gazetalari, radio va televideniyesining aksiyadorlik jamiyati. Radioeshittirishlar 1926 -yildan, telekoʻrsatuvlar 1956 -yildan olib boriladi. "Fleysradio", fin radiosi va televideniyesi davlat mahkamasi 1926 i. tashkil etilgan. 1934 -yildan davlat nazoratida.
 
== Adabiyoti ==
Fin yozuvi 1521 -yil F.da boshlangan Reformatsiya harakati taʼsirida vujudga keldi. Reformatsiya namoyandasi M. Agrikola 16-asr oʻrtalarida bosma kitoblar nashr eta boshladi va 3 asr davomida aksar diniy kitoblar bosildi. 19-asr adabiyoti fin xalqining shvedlar zulmidan ozod boʻlib, millat sifatida shakllanishi, maʼrifatparvarlik gʻoyalarini targʻib qilish bilan bogʻliq ravishda rivojlandi. 1830 -yil Helsinkida "Shanbalik suhbati" adabiyfalsafiy toʻgaragi vujudga keldi. Tugarak aʼzolari bir yil oʻtib "Fin adabiyoti jamiyati"ni tuzdilar (hozir xam mavjud). Folklorshunos E.Lyonrot (1802—84) xalq eposi "Kalevala"ni nashr ettirdi. Shoir Y.L.Runeberg, faylasuf, publitsist va tanqidchi Y.V.Snelman adabiyot rivojiga katta hissa qoʻshdilar. Yangi fin adabiyotining asoschisi, ilk milliy drama va romanlar muallifi A. Kivi adabiyotda yangi realistik anʼanalarni boshlab berdi. S.Topelius tarixiy romanlar, Yu.Veksell sheʼr va pyesalar, K.R.Kramsu ijtimoiy mavzuda sheʼrlar yezdi. Minna Kant, Yu.Axo, A.Yarnefelt, K.A.Leyno va boshqa yozuvchilar xalq hayoti va, ayniqsa, ayollarning ayanchli taqdirini haqqoniy tasvirlab berdilar. 20-asr boshlarida turli adabiy oqimlar yuzaga keldi. A.E. Leyno, L.Onerva, V.Kilpi yangi realizm yoʻlidan bordi, M.Lassila hajviy qissa va komediyalar yaratdi, I.Kianto, M.Yotuni, Y.Lextonen umidsizlik kafiyatiga berildi. Ikkinchi jahon urushidan keyin A.Eykiy, M.Larni, V.Linna, P.Rintal, V. Meri romanlarida ijtimoy muammolar asosiy oʻrinda turdi. Hella Vuoliyokining haqqoniy pyesalari fin dramaturgiyasining muhim yutugʻi boʻldi. 1897 -yildan F. yozuvchilar uyushmasi mavjud. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati qad. anʼanalarga boy. Neolit davriga mansub qoyatosh rasmlari, tosh pichoq, suyakdan yasalgan asboblar, sopol idishlar saklangan. Milodiy 13—15-asrlarda toshdan saroy va arklar qurilgan (Savonlinna yaqinidagi Olavinlinna qalʼasi, Turkudagi qasrlar va boshqalar). 14—16-asrlarda toshdan, 17—18-asrlarda xalq meʼmorligi uslubida yogʻochdan cherkovlar barpo etilgan (Tornio va Keurudagi cherkovlar). 19-asr oʻrtalarida meʼmorlikda milliy romantizm oqimi hukmron boʻldi (Xelsinkidagi vokzal binosi, meʼmor E.Saarinen), 19 a. oxiri — 20-asr boshlarida "modern" uslubi rayem boʻldi. Ikkinchi jahon urushidan keyin binolar zamonaviy qurilish konstruksiyalaridan foydalanib tiklana boshladi, ayniqsa, jamoat binolari zoʻr mahorat bilan barpo etildi. A.Aalto, R.Piyetilya, A.Ervi kabi meʼmorlar sodda meʼmoriy shakllar asosida jozibador kompozitsiyalar yaratdilar (Seynyatsalo shahrining maʼmuriy markazi, Xelsinkidagi ishchilar madaniyat uyi, "Finlandiya" saroyi, "Prezident" mehmonxonasi b.).
 
== Rassomlik ==
Qator 53:
Musiqasi xalq musiqiy anʼanalari asosida rivojlanib keldi. Xalq qoʻshiqlari (run, yoyku va boshqalar) hozirgacha milliy musiqa folklorida ijro etiladi. Mehnat, marosim, hazil, sevgi qoʻshiqlari, raqs bilan birga ijro etiladigan laparlar keng yoyilgan. Cholgʻu asboblari: kantele (torlichertma), yo Uxikko (torlika monli), tuoxitorvi (puflama); 19-asrdan klarnet va skripka, 20-asrdan garmon ommalashdi. Professional musiqa sanʼati oʻrta asrlarda shakllana boshladi (grigorian, 16-asrdan protestant xoralch).
 
Birinchi fin operasi ("Qirol Karl ovga chiqdi", 1852) va milliy madhiya muallifi — F. Pasius, birinchi simfoniya (1847) muallifi — A.G.Ingelius. Fin musiqasida F.Shans birinchi marta "Kalevala"dagi milliy ohanglardan foydalanib, "Kullervo" simfonik uvertyurasini yaratdi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida M.Vegelius (1882 -yil Xelsinkida Musiqa institutini tashkil etgan; 1939 -yildan Ya.Sibelius nomidagi Musiqa akademiyasi) va R.Kayanus (professional simfonik orkestr tuzgan) milliy kompozitorlik maktabi asoschilaridir. Ya. Sibelius ijodida milliy musiqa anʼanalari kamol topdi. Zamonaviy kompozitorlar orasida E.Englund, E.Bergman, Y.Kokkonen, E.Rautavara, dirijyorlar orasida G.Shnefoxt, A.Yarnefelt, L.Segerstam, pianinochilar orasida K.Ekman, A.Valeta, yakkaxonlar orasida I.Ekman, A.Rautavara va boshqa mashxur. Xelsinkida opera teatri (1911; 1956 -yildan F. Milliy teatri), shahar simfonik va kamer orkestrlari, F. radiosining simfonik orkestri, Xalq konservatoriyasi, F. musikachilar uyushmasi va boshqa ishlaydi. F.da bir nechta Xalqaro musiqa festivali va tanlovlari muntazam ravishda oʻtkaziladi.
 
== Teatri ==
1827 -yil Helsinkida dastlabki teatr binosi — Teatr uyi qurildi. Unda rus, nemis, shved drama va opera truppalari tomosha koʻrsatdi. 1860 -yil bu yerda shved aktyorlaridan iborat birinchi professional teatr faoliyat boshladi. 1872 -yil fin tilidagi professional teatr (drama va opera truppalari) tashkil etildi. 1902 -yil drama truppasi opera truppasidan ajralib chiqib, Fin Milliy teatri nomini oldi. I.Aalberg, K.Avellan, A.Lindfors, K.Halme, R.Snelman, U.Somersalmi (19-asr oxiri — 20-asr boshi), T.Palo, E.Eronen, E.Volanen, A.Ikonen, X.Salin, E.Yurkka (20-asrning 50—80-yillari) teatrning yetakchi aktyorlaridir. Turli yillarda ishlagan mashhur rejissyorlar: K.Bergbum, Ya.Xal, Ya.Laxdensuo, E.Kalima, K.Kivima, D.Vitikka, V.Ilmari. Helsinkida Xalqishchi teatri (1914), Milliy shved teatri, Intim teatri, loʻlilarning "Drom" teatri (1982) ham ishlaydi. Tampere, Turku, Laxti, Kuopio va boshqa shaharlarda ham teatrlar bor.
 
Ularda jahon mumtoz dramaturgiyasi asarlari bilan bir qatorda mahalliy mualliflarning pyesalari ham sahnalashtiriladi. Teatr xodimlari Xelsinkidagi Oliy teatr maktabi (1943)da tayyorlanadi.
 
== Kinosi ==
1904 -yil F.da xronika filmlari suratga olina boshladi. 1906 -yil "Apollo" kinofirmasi tuzildi. 1907 -yil "Pinhona haydovchilar" (rejissyor T.Sparre va T. Puro) qisqa metrajli badiiy filmi chiqarildi. 20-yillarda koʻproq milliy adabiyot asarlari: M.Kant komediyasi asosida "Anna Liysa" (rejissyor T.Puro va Yu.Snelman), S.Topelius novellasi asosida "Rautakyullik keksa baron" (rejissyor Fager), A.Kiv komediyasi asosida "Nummi etikdoʻzlari" (rejissyor E.Karu) ekranlashtirildi. "Komediyafilm", "Fennikafilm" va "AkilaSuomikompaniya" firmalari tashkil etildi. 1933 -yil E.Karu F.dagi eng yirik "Suomenfilmiteolisus" firmasini tuzdi. Uning eng yaxshi filmlari: "Yuxa" (1937), "Insonning yoʻli" (1940; ikkalasining rejissyor N.Tapiovara), "Oq kiyik" (1953, rejissyor E.Blomberg), "Sutchi Xilya" (1953, rejissyor T.Syarkkya), "Nomaʼlum askar" (1955, rejissyor E.Layne), "Qizil chiziq" (1959, rejissyor M. Kassila). 60—70-yillarda ijtimoiytanqidiy yoʻnalishdagi "Ishchining kundaligi" (rejissyor R.Yarva), "Kalamushlar jangi" (rejissyor M.Kurkvara), "Zavoddagi otishma" (rejissyor E.Kivikoski) filmlari yaratildi. 20-asrning oxirgi oʻn yilliklaridagi yaxshi filmlar: "Yovvoyi hayvon belgisi" (rejissyor Ya.Pakkasvirt) va "Dengiz boʻyidagi tun" (rejissyor E.Kivikoski).
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->