Gravitatsiya: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Tortishishdan olib oʻtildi |
|||
Qator 1:
[[
'''Gravitatsiya'''
Gravitatsiya tufayli Yer va boshqa sayyoralar Quyosh atrofida, [[Oy (tabiiy yoʻldosh)|Oy]] Yer atrofida aylanadi; sayyora va [[yulduz]]lar ichi qiziydi; tabiatda [[konveksiya]] sodir boʻladi va hk.▼
Gravitatsiya toʻrt [[fundamental oʻzaro taʼsir]]dan biridir (boshqalari
▲'''Gravitatsiya''' ([[fors tili|fors.]] گران, ''gerân'' — „ogʻir“), tabiiy [[fenomen]] boʻlib, [[fizik jism]]larning bir-biriga ularning [[massa]]siga [[mutanosib]] [[kuch]] bilan tortilishida namoyon boʻladi. Gravitatsiya jismlarga [[vazn]] beradi. Gravitatsiya tarqoq materiyani yigʻadi, yigʻilgan materiyani esa birga ushlab turadi; shuning hisobiga [[Yer]], [[Quyosh]] va [[olam]]dagi boshqa makroskopik jismlar yuzaga kelgan va mavjud.
Gravitatsiya — har qanday jismlar orasida vujudga keluvchi universal oʻzaro taʼsir. Agar oʻzaro taʼsir kuchsiz va jism yorugʻlikning vakuumdagi tezligiga Karaganda juda kichkina tezlik bilan harakatlanayotgan boʻlsa, [[Isaac Newton]]ning butun olam tortishish qonuni oʻrinli boʻladi. Oʻzaro taʼsir kuchli va jism harakatining tezligi yorugʻlikning vakuumdagi tezligiga yaqin boʻlgan hollarda esa, [[Albert Einstein]] yaratgan umumiy nisbiylik nazariyasi gravitatsiyani toʻgʻri ifodalaydi.rostan
▲Gravitatsiya tufayli Yer va boshqa sayyoralar Quyosh atrofida, [[Oy (tabiiy yoʻldosh)|Oy]] Yer atrofida aylanadi; sayyora va [[yulduz]]lar ichi qiziydi; tabiatda [[konveksiya]] sodir boʻladi va hk.
Newton oʻzining „Tabiat falsafasining matematik prinsiplari“ (1687) asarida gravitatsiya qonuniga birinchi boʻlib toʻliq taʼrif berdi. Nyuton taʼrifiga binoan, ikki moddiy zarra (li, va Gʻi2)ning oʻzaro gravitatsiya kuchi ularning massalariga toʻgʻri proporsional, orasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsional va ularni birlashtiruvchi toʻgʻri chiziq boʻyicha yoʻnalgan.
▲Gravitatsiya toʻrt [[fundamental oʻzaro taʼsir]]dan biridir (boshqalari — [[elektromagnetizm]], [[kuchli oʻzaro taʼsir]] va [[kuchsiz oʻzaro taʼsir]]).
Newtonning ikkinchi qonuniga asosan, t massali jism gravitatsiya kuchi taʼsirida Yer bilan bogʻliq boʻlgan sanoq tizimiga nisbatan biror a tezlanish bilan harakatga keladi.
{{physics-stub}}▼
Formuladagi kattaliklar oʻzgarmas qiymatga ega ekanliklarini eʼtiborga olsak, jism harakatiga qarshilik koʻrsatuvchi kuchlar mavjud boʻlmagan hollardagi Yer sirtiga yaqin balandliklarda har qanday jism bir xil tezlanish bilan tushadi, degan xulosaga kelinadi.
Osmon mexanikasi Newtonning gravitatsiya qonuniga asoslangan. Kosmosda tabiiy yoki sunʼiy jismlarning harakatlarini tekshirishda shu qonunga amal qilinadi. Koʻpgina hollarda Nyutonning gravitatsiya qonuni tufayli yangi sayyoralar, yoʻldoshlar aniqlandi, astronomiya qator yangi yutuqlarga erishdi. Shu bilan birga, bu qonun tushuntirib berolmagan [[Merkuriy]], [[Venera]], [[Mars]] sayyoralari perigeliylarining harakati kabi ayrim hodisalar ham maʼlum edi. Shu kabi uchraydigan chigalliklarni bartaraf qilish maqsadida olimlar Newton gravitatsiya qrnunining matematik ifodasiga turli qoʻshimchalar kiritishga urindilar. Ammo bunday urinishlar natija bermadi. Kuchli gravitatsion maydonlarga (har qanday fizik obyektlarning hosil qiladigan maydoni gravitatsion yoki tortishish maydoni deyiladi. Gravitatsion maydon Einsteinning umumiy nisbiylik nazariyasida toʻrt oʻlchovli tenzor potensiali orqali bayon qilinadi) va bu maydonlarda yorugʻlik tezligiga yaqin tezliklar bilan harakatlanuvchi jismlarga tatbiq qilishda Nyuton gravitatsiya qonunining butunlay ojizligi aniqlandi. Bunday hollarda Eynshteyn yaratgan gravitatsiya nazariyasidan foydalanish juda yaxshi natija beradi.<ref>„Tortishish“ ''[[OʻzME]]''. [http://n.ziyouz.com/books/uzbekiston_milliy_ensiklopediyasi/Oʻzbekiston%20Milliy%20Ensiklopediyasi%20-%20T%20harfi.pdf T-harfi] Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
== Manbalar ==
{{manbalar}}
▲{{physics-stub}}
{{Tashqi havolalar}}
| |||