Gʻildirakli lira: Versiyalar orasidagi farq

'''G'ildirakliGʻildirakli lira''' - — friksion torli cholg'ucholgʻu asbobi. Torga ta'sirtaʼsir qilish usuliga ko'rakoʻra, u kamoncha bilan chalinadigan asboblarga o'xshaydioʻxshaydi, faqat kamonchaning o'rnigaoʻrniga aylanadigan g'ildirakgʻildirak ishlatiladi. Rossiya, Ukraina ( ''relya'' yoki ''rilya'' nomi ostida), Belorussiya ( ''lera'' ), Litva, Polsha, Slovakiya, Chexiya, Germaniya, Shvetsiya va Sharqiy va Shimoliy Evropaning boshqa mamlakatlarida ma'lummaʼlum {{Sfn|БРЭ|2009}}.

Evropada u turli nomlar bilan tanilgan, ularning eng qadimgisi - — " organist " ( {{Lang-la|organistrum}} ) - — klassik o'rtaoʻrta asrlarga (XIII asrdan keyin) tegishli. Eng qadimgi tasvirlar XII asrga to'g'ritoʻgʻri keladi: inglizcha kitob miniatyurasi (taxminan 1175 yil) va avliyo Iakov soborining barelyefi ( Santyago de Kompostela , 1188).

XII asrda g'ildirakligʻildirakli lira, ikki kishi (musiqachi va uning yordamchisi, tutqichni aylantiruvchi) tomonidan boshqariladigan katta hajmli asbob edi. XIII asrda yengil (ko'chmakoʻchma) asboblar paydo bo'lgandanboʻlgandan so'ngsoʻng, O'rtaOʻrta asrlardagi qo'shiqchilarqoʻshiqchilar madaniyatining eng xarakterli atributlaridan biri bo'libboʻlib, g'ildirakligʻildirakli lira cholg'ucholgʻu asbobi butun Evropa bo'ylabboʻylab tez tarqaldi. XV asrga kelib, u mashhurligini yo'qotdiyoʻqotdi va ko'pinchakoʻpincha, qo'shiqlarqoʻshiqlar, she'rlarsheʼrlar, ertaklarni oddiy akkompanementda ijro etadigan, kambag'allarkambagʻallar va miskinlar, shu jumladan ko'rkoʻr, nogiron va aqli zaiflarning cholg'ucholgʻu asbobiga aylandi. Barokko davrida asbobning yangi taraqqiy davri boshlandi. XVIII asrda g'ildirakligʻildirakli lira, qishloq hayotini yaxshi ko'radigankoʻradigan, fransuz aristokratlari o'yinchoqlarioʻyinchoqlari sifatida modaga aylandi. Hozirgi vaqtda u ba'zibaʼzi Evropa mamlakatlari, birinchi navbatda, Fransiya va Vengriya, milliy musiqasida qo'llaniladiqoʻllaniladi.

Rossiyada XVII asrda paydo boʻlgan{{Sfn|Музыкальная энциклопедия|1976}}{{Sfn|Васильев, Широков|1986}} . Uni, oʻz ijodlarining gʻamli sadolari ostida tarixiy qoʻshiqlar, balladalar va diniy sheʼrlarni ijro etadigan, sayyor sozandalar{{Sfn|Музыкальная энциклопедия|1976}}, gadoylar va koʻrlar{{Sfn|Васильев, Широков|1986}} chalgan. Rossiyada liraning paydo bo'lishiboʻlishi hokimiyat va ruhoniylar tomonidan ta'qibtaʼqib qilinishi tufayli skomoroxorlikni (masxarabozlik) pasayishini ko'rsatdikoʻrsatdi {{Sfn|Васильев, Широков|1986}}.

Ijrochi lirani tizzasida ushlab turadi. Uning torlarining ko'pkoʻp qismi (3-11) bir vaqtning o'zidaoʻzida, o'ngoʻng qo'lqoʻl bilan aylantirilgan g'ildirakkagʻildirakka ishqalanish natijasida, tebranadi. Chap qo'lqoʻl bilan tayoqchalar yordamida tovush chiqaradigan qismi qisqaradigan yoki cho'ziladiganchoʻziladigan torlarning to'rtdantoʻrtdan biri ohangni ijro etadi, qolgan torlar esa monoton tovush ( burdon deb ataladigan) chiqaradi. G'arbiyGʻarbiy Evropa asboblari ''trompette'' deb ataladigan — - bo'shashganboʻshashgan asosga tayanadigan va g'ildirakgʻildirak tezligini o'zgartiriboʻzgartirib, ritmik akkomponementda chalish imkonini beruvchi torga ham ega.

G'ildirakliGʻildirakli liraning ohangi kuchli, qayg'uliqaygʻuli, monoton, yengil bo'g'iqboʻgʻiq tovush tusiga ega. Ovozni yumshatish uchun, g'ildirakgʻildirak to'g'initoʻgʻini bilan ulanadigan joyidagi torlar zig'irzigʻir yoki jun tolalari bilan o'ralganoʻralgan. Musiqa asbobining ohang sifati g'ildirakninggʻildirakning aniq markazlashtirilishiga ham bog'liqbogʻliq; bundan tashqari, u silliq va yaxshi kanifollangan bo'lishiboʻlishi kerak.

Turli vaqtlarda va turli mamlakatlarda bu musiqa asbobi turli nomlar bilan atalgan: Germaniyada - — ''Leier, Drehleier, Bettlerleier, Bauernleier'' ; Angliyada ''hurdy-gurdy'' ( hedy ''-gyody'' , rus tilida ham uchraydi <ref>''[[Сапонов, Михаил Александрович|СапоновSaponov МM. АA.]]'' ОрганистрOrganistr // МузыкальныеMuzikalnie инструментыinstrumenti. ЭнциклопедияEnsiklopediya. — МM.: ДекаDeka-ВСVS, 2008. — СS. 427.</ref>), Frantsiyada (jumladan, tarixiy Provansda ) - — ''simfoniya, chifonie, sambiût, sambuca, vierelète, vielle à roue'' (shuningdek, qisqartirib - — ''vielle'' ); Italiyada - — ghironda '', lyra tedesca, rotata, sinfonia'' ; Vengriyada - — tekerő ; Belarusiyada - — kolavaya ''lira'' , Ukrainada - — ''kolísna lira'' yoki ''rela'' , Polshada - — ''lira korbowa'' , Chexiyada - — ''niněra''.