Mao Zedong: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Year
k Matn qo`shdim va rasm qo`shdim
Qator 1:
[[Fayl:Mao Zedong 1959 (cropped).jpg|thumb|Mao Zedong (1959)]]
[[Fayl:Shaoshan 01.JPG|left|thumb|Mao Zedongning bolalikdagi uyi]]
Хитойнинг давлат ва сиёсат арбоби. Хунань вилояти Сянтань уезди Шаошань хишлогида деххон оиласида дунёга келган. Бола- лигида ухусусий мактабга хатнаган. 1910 Йили Сянсян уездидаги иккинчи босцич Дуньшан бошлангич мактабига кирди, кейин эса, келгуси йил бахррда Хунань вилояти пойтахти Чанша шахридаги Сянсян урта мактабида ухий бошлади. 1913 Йили Мао Цзедун Хунань туртинчи вилоят педагогика билим юртига имтихрн топ- ширди ва 1918 Йили уни тамомлади. XX асрнинг энг золим хукм- дорларидан бири булган Мао Цзедун К.Маркс, Ф.Энгельс, В.Ле- ниндан иборат классик учлик билан бир хаторда марксистик сиё- сий онгнинг устунларидан бири хисобланган. Хитой коммунистик партияси ва Хитой Халх Республикасининг (1949) асосчиларидан бири булган Мао Цзедунни шафхатсиз- лик, махсадга интилишда хатъият ажратиб турарди.
 
[[Fayl:Mao Zedong 1913.jpg|left|thumb|Mao Zedong 1913 yilda]]
U oʻtkazgan "katta sakrash" siyosati (1958—60) M.S.ning davlatdagi obroʻsiga putur yetkazdi. 1959 yildan M. S. shaxsiga sigʻinish avj oldirildi (mamlakatda millionlab nusxada M. S. asarlaridan koʻchirma kitobchalar, uning fikrlari toʻplamlari nashr qilindi), uning gʻoyaviy-nazariy koʻrsatmalari — maoizm esa [[marksizm-leninizm]]ning ijodiy rivojlantirilishi sifatida talqin etildi. "Madaniy inqilob" deb atalgan siyosat (1966—76)ni uyushtirdi, bu Xitoy ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga jiddiy zarar yetkazdi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. [[Toshkent]], 2000-yil</ref>
Ёшлигида Мао Цзедун уша вацтлари «эски билим» деб аталган Хитой феодал маданиятининг \ам, Fap6 буржуа демократиясининг мадания- ти — «янги билим»нинг \ам кддриятларини урганди. Конфуций, Кай Ювей, Лянь Цичао, Сунь Ятсен, Л. Толстой ва Н. Кропоткиннинг, шу- нингдек, неокантчилар ва неогегелчиларнинг асарлари у ёки бу даражада унта таъсир курсатган ва дунёкдрашининг шаклланишига кумаклашган. 1918 йилнинг апрелида Цай Хэсен ва бошкдлар билан бирга у Чаншада, Хитойни узгартиришнинг янги йуллари ва услубларини излаш мацсадида «Янги хал к» жамиятини тузди. Жамият тузилгандан кейин тез орада Мао Цзедун «иш ва укцш» дастури доирасида илгор гояларни ва инкдлобий тажрибани урганиш учун Францияга боришга жамият аъзоларидан ва бош- кд илгор ёшлардан гурух тузди. Уцишни 1911 йилги инцилоб булиб куйди.
 
Сунь Ятсен бошчилигидаги кушинлар маньчжурларнинг Цин сулоласини агдарди. Мао отрядда алокдчи вазифасини бажариб, ярим йил армияда хизмат кцлди. 1912— 1913 йиллари кдриндошларининг талабига кура унинг тижорат мактабида укцшига тугри келди. 1913 йилдан 1918 йилгача Мао маъмурий марказ — Чаншада яшади, уша ердаги педагогика билим юрти- да укцди. Бир йилга (1918— 1919) Пекинга кетди, у ерда Пекин универси- тетининг кутубхонасида ишлади. 1919 йилга бориб у кузга куринган сиёсий арбоб обрусига эга булди.
== Manbalar ==
{{manbalar}}
 
Шу йилнинг узида биринчи марта марксизм билан танишди ва бу таъли- мотнинг оташин мухлиси булиб крлди. Бир оз кейинрок, у узига Чан Кай- шининг эътиборини кдратди ва Гоминьданнинг ташвицот булими бошлиги булди. Кдрийб уша пайтдаёк, Чан билан сиёсий келишмовчиликлар пайдо булди ва 1925 йилнинг майида Маони вазифасидан бушатдилар.
{{president-stub}}
[[Fayl:KMT 3rd Plenary Session of 2nd Central Committee.jpg|left|thumb|1927 yil mart oyida KMT Markaziy Ijroiya Qo'mitasining uchinchi Plenumi. Mao ikkinchi qatorda o'ngdan uchinchi.]]
[[Fayl:Chairman Mao-1.webm|thumb|222x222px|Mao omma oldida nutq so`zlamoqda]]
У ХКПнинг энг сул кднотига мансуб булган де^онлар харакати ра\- барларини тайёрловчи курсларнинг ходими булди. Бирок, 1927 йилнинг апрелида Чан Кайши ХКП билан итгифокди узди ва узининг «Шимолга юриши»да ХКП аъзоларидан алохида равишда узи инкдлобий армия тузди, уни 8—19 сентябрда «Кузги \осил» кузголони пайтида бошкарди.
 
Кузголон муваффакдятсизликка учради ва Мао ХКП рахбарлигидан \ай- далди. Бунга жавобан у узига содик, булган кучларни туплади ва ХКПдан кувилган яна бир рахбар Чжу Дэ билан бирлашиб, тогларга чекинди. У ерда 1928 Йили «Омма томон йул» номи билан армия тузди. Мао ва Чжу биргаликда Хунань ва Цзянси провинциялари чегараларидаги Цзинган тогларида узларининг совет республикаларини ташкил кдддилар. 1934 йилга келиб унинг ун беш миллион ахолиси бор эди. 1924 йилдан 1934 йилга к,адар улар партизанлик усулини куллаб, Гоминьданнинг Советларни йук, к,илишга кдратилган туртта хужумини муваффак,ият билан кдйтардилар. 1930 Йили гоминьданчилар Маонинг хотини Ян Кайхайни к,атл к,илди- лар. 1934 йили Цзингандаги Советларга бешинчи хужумдан кейин Мао­ нинг 86 000 эркак ва аёл билан бу худудни тарк этишига тугри келди. Мао кушинларининг Цзингандан бу оммавий юриши Шаньси вилоятида якун- ланиб, тахминан 12 000 километрлик машхур «Буюк юриш»га айланиб кетди. 1935 йилнинг октябрида Мао узининг бор-йуги 4000 кишилик та- рафдорлари билан партиянинг янги штаб-квартирасини тузди. Бу даврда Хитойга японларнинг бостириб кириши ХКП ва Гоминьданни бирла- шишга мажбур кддци ва 1936 йилнинг декабрида Мао Чан Кайши билан ярашди. Мао 1940 йил 20 августдан 30 ноябрга к,адар японларга к,арши, «Юз полкнинг хужуми» номи билан маълум булган операцияни куллади, бирок, бошк,а томондан японларга к,арши операцияларда камрок, фаоллик курсатди, бутун эътиборини ХКПнинг Шимолий Хитойдаги позицияси- ни ва узининг партиядаги рахбарлик холатини мустахкамлашга кдратди. 1940 йилнинг мартида у ХКП МК Сиёсий бюроси Раиси этиб сайланди.
[[Fayl:Mao Proclaiming New China.JPG|left|thumb|Mao Zedongning 1949 yil 1 oktyabrda zamonaviy Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topganini e'lon qilishi]]
[[Fayl:Nikita Khrushchev, Mao Zedong, Ho Chi Minh and Soong Ching-ling.jpg|thumb|Mao Nikita Xrushchev , Xo Chi Min va Sung Ching-ling bilan Pekindagi kechki ovqat paytida, 1959 yil.]]
Уруш тугаши билан ХКП ва Гоминьдан уртасидаги ночоргина ярашув Хам бархам топди. Коалицион хукумат тузиш учун булган уринишларга кдрамасдан шафкдтсиз фукдролар уруши бошланиб кетди. 1946 — 1949 йил- ларда Маонинг кушинлари Чан Кайши армиясини бирин-кетин маглуби- ятга учратди, охир-ок^батда эса уларни Тайванга к,очишга мажбур кдлди. 1949 йилнинг охирида Мао ва унинг коммунист тарафдорлари к,итъада Хитой Халк, Республикасини эълон килдилар. Чан Кайшини ва миллатчи Хитойни куллаб-кувватлаган Кушма Штат- лар Маонинг улар билан дипломатик муносабатлар урнатишга булган уринишларини рад этди, бу билан уни Сталин билан хамкорликка унда- ди. 1949 йил Мао СССРга келди. Премьер Чжоу Эньлай Сталин билан музокаралар олиб борди ва 1950 йилнинг февралида Хитойга кдйтиши олдидан Дустлик, \амкорлик ва узаро ёрдам хакддаги шартномага имзо чекди. 1957 Йили Мао шиори «Майли, юзлаб гуллар яшнасин, майли, турли дунёкдрашларнинг минглаб мактаблари ракрбат кдлсинлар» сузлари булган «Майли, юзлаб гуллар яшнасин» харакатининг ташаббускори булди. У ижод ахли томонидан партиянинг, унинг сиёсий рахбарлик хамда бош- харувчилик услубларининг хУРХмасдан танкдд кдлинишини маъкулларди.
[[Fayl:Mao, Bulganin, Stalin, Ulbricht Tsedenbal.jpeg|left|thumb|Mao Iosif Stalinning 70 yilligi munosabati bilan Moskvada, 1949 yil dekabr]]
[[Fayl:A Great Leap Forward Propaganda Painting on the Wall of a Rural House in Shanghai.jpg|thumb|Shanxaydagi qishloq uyining devoriga "Buyuk sakrash" tashviqoti rasmi]]
Аввалдан шундай уйлаб куйилган булганми ёки шунчаки танкдднинг душ- манона охангидан куркданиданми, тез орада Мао кучайиб бораётган «Юзта гул» харакатини бошкдча фикрловчиларга томон буриб юборди ва уз вах- тида Сталин каби уз шахсига ситинишни яратишга киришди. Шунинг билан бир ва^гда Мао деххонларга харши зарбани янгидан бошлади, улар- ни хусусий мулкни тулих йух хилишга, товар ишлаб чихаришни йухо- тишга ва халх коммуналари тузишга чахирди. У махсади бутун мамлакат михёсида саноатлаштиришни тезлаштириш булган «Катта сакраш» дасту- рини нашр эттирди. Партия съездларида «Уч йил хаттих мехнат ва ун минг йил рохат хилиш» ёки «ун беш йилда Англияни энг мухим саноат махсулотлари хажми буйича хувиб етиш ва ундан узиб кетиш» сингари Хитойдаги ишларнинг реал холатига мос келмайдиган ва объектив ихти- содий хонунларга суянмайдиган шиорлар олга суриларди. 1958 йилнинг охирига келибох «Катта сакраш» ва «Кдшлохни комму- налаштириш» сиёсати боши берк кучага кириб холганлигининг белгила- ри пайдо була бошлади. Шунга харамасдан, Мао ужарлик билан белги- ланган йулни давом эттирарди. «Катта сакраш»нинг янглишишлари ва хатолари ХХР халх хужалигидаги огир ахволнинг сабабчиси булди. Саноат- да жиддий номутаносиблик пайдо булди, инфляция кучайди, халхнинг хаёт даражаси кескин пасайди. Кдшлох хужалик ва саноат махсулотлари Хажми кескин хисхара бошлади. Мамлакатда дон етишмас эди. Бунинг барчаси маъмурий хужасизлик ва ёмон табиий шароитлар билан бирла- шиб умумхалх очлигини келтириб чихарди. «Катта сакраш» сиёсати фа- хат халхнинг харшилигигагина эмас, ХКПнинг кузга куринган арбоблари Пэн Дэхуая, Чжан Вэньтан ва бошхалар томонидан кескин танхидга хам учради. Мао узидан давлат бошлиги вазифасини сохит хилди ва Лю Шаоци унинг урнини эгаллади. 1950 йилларнинг охири — 1960 йилларнинг бошларида Мао узига ёлтазликда ва хотиржамликда яшашни лозим курди, лекин мутлакд фаолиятсизликни эмас; 1960 йилларнинг урталарида у ижтимоий фаолиятга кдйтди ва Лю Шаоцига пухта тайёрланган хужум уюштирди. Курашнинг асоси Мао таклиф кдлган «буюк пролетар маданий инкдлоб» булди. «Маданий инкилоб»нинг биринчи боскдчи 1966 йилдан 1969 йилгача давом этди. Бу инкдлобнинг энг фаол ва вайрон кдлувчи боскдчи булди. Харакатнинг бошланиши учун сабаб 1965 йил ноябрда чоп этилган Яо Вэньюннинг «Хай Жуйнинг мансабдан туширилиши» тари- хий драмасининг янги тахрири х.акддаги макрласи булди. Пьеса 1960 йили машхур Хитой тарихчиси, Пекин хркимининг уринбосари У. Хан томони- дан ёзилганди. У уз драмасида урта асрлардаги Хитой хдётидан бир кури- нишни тасвирлаётганида гуёки 1959 йили ХХРдаги «Катта сакраш»га ва халк, коммуналарига салбий бах,о берган ХХРнинг собик, мудофаа вазири Пэн Дэхуанинг кувгин кдлиниши ва мансабидан озод этилиши адолат- сизлик эканлигига шама кдлганликда айбланган эди. Пьеса макрлада «антисоциалистик захдрли ут» деб аталган. Бунинг ортидан ХКП Пекин шахдр комитета рахбарларига ва ХКП МК ташвикрт булимига кдрши айбловлар булди. 1966 йилнинг май ойида ХКП МК сиёсий бюросининг кенгайти- рилган мажлисида Мао Цзедуннинг «Маданий инкрлоб» хакддаги асо- сий гоялари баён килинган ахбороти тингланди, ундан кейин партия, хукумат ва армиянинг бир кдтор олий рах,барлари кескин танкдд остига олинди, кейин эса уз лавозимларидан озод хам килинди. Шунингдек, Маонинг собик, котаби Чень Бод бошчилигида маданий инкдяоб ишлари буйича гурух (МИГ) ташкил килинди. Маонинг хотини Цзян Цинь ва Шанхай шахар комитетининг котиби Чжан Чуньцяолар унинг уринбосалари булди- лар, ХКП МК котиби, давлат хавфсизлик органларининг рахбари Кан Шэн гурух маслахатчиси булди. Аста-секин МИГ сиёсий бюронинг хамда Котибиатнинг урнини боса бошлади ва Маонинг харакатлари билан «ма­ даний инкилоб»нинг штабига айланди.
[[Fayl:Sending officials to the countryside.jpg|thumb|Katta sakrash davri. Davlat amaldorlarini qishloqqa ishlashga yuborish, 1957 yil.]]
Партиядаги мухолифат кучларни енгиш учун Мао Цзедун ва унинг тарафдорлари сиёсий етук булмаган ёшлардан фойдаландилар, улардан хунвейбинларнинг хужумкор отряди — «кизил курихчилар»ни туздилар (биринчи хунвейбинлар 1966 йил май ойининг охирларида Пекиннинг Цинхуа университета кршидаги урта мактабда пайдо булган). Хунвейбин­ ларнинг биринчи манифестида шундай дейилганди: «Биз кизил хокими- ятни, партия МКни химоя килувчи курикдилармиз. Раис Мао бизнинг суянчишмиз. Бутун инсониятни озод килиш бизнинг мажбуриятимиздир. Мао Цзедуннинг гоялари бизнинг барча ишларимизда энг юксак курсат- малардир. Биз кдсамёд кдламизки, МКнинг химояси учун, буюк дохдй Раис Маонинг химояси учун биз \еч уйланиб утирмасдан, сунгги томчи крни- мизни \ам берамиз, маданий инхилобни кдтъият билан охиригача олиб борамиз». Маонинг ташаббуси билан талабаларга «маданий инхилоб»ни олиб боришга хеч нарса халахит бермаслиги учун мактабларда ва олий укув юртларида ухиш тухтатиб куйилди. Зиёлиларни, партия ва комсомол аъзо- ларини таъхиб хилиш бошланди. Профессорларни, мактаб ухитувчила- рини, фан ва санъат арбобларини, кейин эса кузга куринган партия ва давлат хизматчиларини масхарабозлик кдлпокдарини кийдириб «омма хукмига» олиб чикдрдилар, гуёки уларнинг «ревизионистик харакатлари» учун, аслида эса, мамлакатдаги ахвол хакдда мустахил фикр юритганлиги учун ХХРнинг ички ва ташк,и сиёсати хакдда танхидий фикрлар билдирганлиги учун калтакладилар, хурладилар. Давлат хавфсизлик министрли- гининг Пекин булими берган, унчалик тулик, булмаган ахборотларига кура, 1966 йилнинг август-сентябрида факдт Пекиннинг узида хунвей- бинлар 1722 кишини улдирганлар, 33695 оиланинг мол-мулкини мусодара кдлганлар, уйларида тинтув утказиб, пойтахтдан кувгин кдлганлар. 1966 йилнинг 3 октябрига кддар шахарлардан «манфур» булган 397400 киши бадарга хилинган.
[[Fayl:Xinyang working at night.jpg|thumb|Katta sakrash davri. Kommuna a'zolari tunda lampalar yordamida dalalarda ishlashadi]]
Мамлакат ичкарисидаги террор тажовузкорона тапщи сиёсат билан тулдирилди. Мао Сталиннинг шахсга сигиниш сиёсатининг фош этили- шига, Н. Хрушчевнинг «иликдик» сиёсатига кдтъий кдрши чикди. 50-йил- ларнинг охиридан бошлаб Хитой ташвихоти КПСС рахбарларини буюк давлатчилик шовинизмида, Хитойнинг ички ишларига аралашишда ва унинг харакатларини назорат остига олишга уринишларда айблади. Мао таъкидлардики, Хитой халкдро майдонда буюк давлатчилик шовинизми ва гегемонизмнинг хар кандай куринишларига кдрши курашмоги керак.
 
Мао СССР билан 1950 йилги дустлик хакддаги шартномада кузда тутилган Хар кдндай хамкорликни йигиштира бошлади. Уларнинг Хитойда бундан кейин туришларига йул куйилмаслик макдадида совет мутахассисларига Харши кампания уюштирилди. ХХР рахбарлари совет-хитой чегарасидаги ахволни атайлаб кескинлаштира бошладилар, СССРга очикдан-очих ХУДУ- дий даъволар хилдилар. 1969 Йили иш Даманск яриморолида ва Семи­ палатинск вилоятида ошкора хуролли тухнашувларгача етиб борди. 1966 йилнинг августида ХКП МКнинг пленуми чахирилди, унда таъхиб- ларнинг хурбони булган купгина МК аъзолари кдтнаша олмади. 5 августда шахсан Маонинг узи мажлислар залида узининг «Штабларга ут оч!» деган дацзибаосини езди ва осиб ку иди. У пленум кдтнашчиларига «буржуазия штаби» мавжудлигини эълон кдлди, марказдаги ва жойлардаги купгина партия рахбарларини «буржуазия дикгатураси»ни амалга ошираётганликда айблади ва марказдаги хамда жойлардаги ра\бар партия органлари, хал к комитетлари, ме\наткашларнинг оммавий ташкилотларини тулик, вайрон кдлишни ёки фаолиятсизлантиришни, кейин эса янги «инкдлобий» \оки- мият органлари тузишни назарда тутиб, «штабларга ут очиш»га чакдрди.
 
Пленумда партия рахбарияти «кдйта ташкил к,илингани»дан кейин партия МК раисининг амалдаги бешта уринбосаридан биггаси — Мао Цзедуннинг «вориси» деб хисобланган мудофаа министри Линь Бяогина крлди. Мао- нинг хунвейбинлар билан «уйин»лар олиб бориши (унинг хунвейбинлар би­ лан ёзишмалари, улар билан учрашувлари назарда тутилади) натижасида ва пленум вакдидаги «штабларга ут очиш» чакирикдаридан кейин хунвейбин- ларнинг бебошликлари пленумдан сунг янада кенгрок, микёсда руй бера бошлади. Хукумат органлари, жамоат ташкилотлари, партия комитетларини вайрон кдлиш бошланди. Амалда хунвэйбинлар партия ва давлат ташкилот- л аридан устун куйилган эди.
 
Мамлакатдаги хаёт издан чикдан, икдисодга жуда огир зиён етакзил-ган, юз минглаб ХКЛ аъзолари жазога тортилган, зиёлиларни таъкиб кдлиш кучайган эди. «Маданий инкилоб» йилларида, дейилганди «туртлик» иши (1981) буйича тергов хулосасида, «ХКП МКнинг, турли тоифадаги жамоат хавфсизлиги органлари, прокуратура, суд, армия, ташвикрт органлари- нинг рахбар ходимларидан жуда купчилиги кувгин кдтинган ва йукртил- ган». «Туртлик»нинг ва Лин Бяонинг хужжатларига кура, умумий хисобда 727 мингдан купрок, киши курбон булган, улардан 34 мингдан ортикроги «улишга мажбур кдтинган». Расмий Хитой хужжатларига кура, «маданий инкилоб» давомида жабр курганларнинг сони 100 миллионга я^ин киши- ни ташкил килган. 1966 йилнинг декабрида хунвейбин отрядлари билан бир кдторда, цзаофан (исёнкор)лар отрядлари хам пайдо булди. Уларга ёш, куп холлар- да малакасиз булган ишчилар, хизматчилар, укувчилар жалб кдлинган.
 
Улар «маданий инхилоб»ни ташкилотларда, корхоналарда олиб боришла- ри, ишчиларнинг хунвейбинларга кдршиликларини махв этишлари керак эди. Лекин ишчилар ХКП комитетларининг чак,ирикдари билан уз-узидан безорилик кдлаётган хунвейбин ва цзаофанларга зарба берардилар, икди- содий ахволларининг яхшиланишларига эришардилар, уз даъволарини баён цилиш учун пойтахтга борардилар, ишлашни тухтатардилар, иш ташлаш эълон килардилар, талончилар билан жангга кирардилар. Партия органларининг вайрон кдлинишига мамлакатнинг купгина олий рахбар- лари кдрши чикдилар. «Маданий инхилоб» душманлари кдршиликларини енгиш учун «хокимиятни эгаллаш» кампанияси амалга оширилди. 1967 йил- нинг январида Шанхайнинг цзаофанлари шахдрда хокимиятни кулга ол- дилар. Шундан сунг, «хокимият кулларида булган ва капиталистик йулдан бораётганлардан хокимиятни эгаллаш» тулхини бутун Хитой буйлаб авж олди. 1967 йилнинг январида Пекинда 300 та муассаса ва ташкилотларда Хокимият эгаллаб олинди. Партия комитетларига ва хокимият органлари- га улар ХХР тузилганидан буён 17 йил давомида «капитализмни реставра­ ция килишга» уринганлик айбловлари куйилди. Мавжуд ха Рш и ликларни бостирган ва алокд воситалари, кдмокдоналар, омборлар, яширин хуж- жатларни сакдаш ва таркдтиш, банклар, марказий архивларни назорат Килувчи армия ёрдамида «хокимиятни эгаллаш» амалга оширилди. «Ис- ёнкор»ларга ёрдам бериш учун махсус харбий цисмлар ажратилган эди, чунки армияда хам хунвейбинлар билан цзаофанларнинг безориликлари- дан норозилик мавжуд эди. «Хокимиятни эгаллаш» режасини тез амалга оширишнинг имкони булмади. Ишчиларнинг иш ташлашлари кенгайиб борар, хамма ерда цзаофанлар билан, шунингдек, хунвейбинлар ва цзао­ фанларнинг турли ташкилотлари уртасида хам крнли тухнашувлар булиб турарди. Хитой тарихчилари шундай деб ёзадилар: «Хитой тартибсизлик- лар хукмрон булган ва террор бошкдрган давлатга айланди. Барча даража- даги партия ва хукумат органлари ишдан чикдрилган эди. Рахбар кадрлар ва бил им хамда тажрибага эга булган зиёлилар кувгинга дучор этилди». 1967 йилнинг январидан бошлаб махаллий хокимиятнинг антиконститу- цион органлари — «ревком»лар тузиш бошланди. Дастлабки пайтларда улар- да хунвейбинлар ва цзаофанларнинг етакчилари купчиликни ташкил хилди ва бу холат партия ходимлари ва харбийларнинг норозилигига сабаб булди.
 
Марказда ва жойларда сиёсий кураш авж олди, бир цатор хУДУДларда харбий кдсмлар билан хунвейбинлар ва цзаофанларнинг уюшмалари урта­ сида тухнашувлар келиб чикди. 1971 йил ёзининг охирида мамлакат амал- да харбий назорат остига олинган эди. 1968 йилнинг октябрида булиб утган ХКП МК пленумида аъзоларнинг факдт учдан бир хисмигина хатнашди, чунки холганлари бу пайтга ке­ либ жазоланган эдилар. Пленум «маданий инхилоб»нинг барча фаолия- тини маъхуллади, партия сафидан Лю Шаоцини «тоабад» учирди, уни барча лавозимларидан озод хилди, ХКП янги устави лойихасини маъхул­ лади. ХКПнинг IX съездини чахиришга хизгин тайёргарлик бошланди.
 
Делегатлари сайланмаган, тайинланган ХКПнинг IX съезди (1969 йил-нинг апрели) мамлакатда 1965—1969 йиллари амалга оширилган барча харакатларни маъкуллади ва конунийлаштирди. Съездда Линь Бяо кдлган асосий маърузада 1968 йилнинг бахорида бошланган партия ташкилотла- ри ва давлат муассасаларини тозалашни давом эттириш лозимлигига курсат- ма берилди. Партиянинг бутун тарихи «Мао Цзедун йули»нинг турли хил «отишмачилар»га кдрши кураши сифатида баён этилган. IX съезд «узлук- сиз инк,илоб»га, урушга тайёргарлик куришга йуналишни маъкуллади.
 
Партиянинг съезд кабул килган янги Устави 1956 йилги Уставдан фаркди уларок партиянинг иктисодий ва маданий курилиш, халкнинг хаётини яхшилаш, демократияни ривожлантириш со\асидаги вазифаларини аник- лаб бермади. ХКП фаолиятининг назарий асоси деб «Мао Цзедун гоялари» эълон килинди. Уставнинг дастур кисмида Линь Бяони Мао Цзедуннинг «вориси» килиб тайинлаш хакидаги модда хам мавжуд эди. Абсолют мо­ нархия™ хос булган, ХКП Уставига киритилган ворис ха кидаги модда халкаро коммунисток харакатдаги «новаторлик ходисаси» хисобланди. Бу хакикатан хам новаторлик эди, лекин шу маънодаки, халкаро коммунис­ ток харакат пайдо булган вактдан буён бундайин галати вокеа булган эмас. У дунё учун кандай буюк ахамият касб этганлигини айтиш кийин, лекин у Хитойнй халокат ёкасига олиб келди. IX съезддан кейин уз пози- цияларини сакдаб кола олган рахбарлардан баъзилари мамлакат тарак- киётининг долзарб эхтиёжларини хисобга олиб, Маодан экстремисток курсатмаларга тузатишлар киритилишини талаб кдлдилар. Уларнинг та- шаббуслари билан 70-йилларнинг бошларидан эхтиёткорлик билан режа- лаштириш, мехнат буйича таксимлаш, моддий рагбатлантириш элемент- лари киритила бошланди. Шунингдек, халк хужалигини бошкаришни, ишлаб чикаришни ташкил килишни яхшилаш буйича хам чоралар кабул Килинди. Маданий хаёт устидан каттик назорат аввалгидек сакданиб кол- ган булишига карамасдан, бу сохадаги сиёсатда хам баъзи бир узгариш- лар юз берди. 1970—1971 йилларда Хитой рахбарияти орасидаги янги инкирозларни акс эттирувчи вокеалар булиб утди. 1970 йилнинг март ойида Мао ХХР Раиси лавозимини бекор кдлиш хакдда таклифини айтиб, ХХР Конститу- циясини кайта куриб чикиш хакдда карор кабул килди. Мудофаа министри Линь Бяо ва маданий инкилоб ишлари буйича рахбар Чэнь Бода унинг фикрига кушилмадилар. 1972 йили Кушма Штатлар билан дипломаток ва иктисодий муноса- батларни урнатиш йулига кириб, Мао Пекинда уша Йили президент Р. Никсонни кабул килди ва дунёни хайратга солди. 1975 йилнинг январида 10 йиллик танаффусдан кейин Мао парламент чакдришга йул куйди.
 
ХХРнинг янги конституцияси к,абул килинди. Конституция узида узаро келишув натижаларини намоён этарди: бир томондан, унга 1965— 1969 йил- лардаги курсатмалар (шу жумладан урушга тайёрланишга чакирик \ам) киритилганди, бошкд томондан у коммуналар аъзоларининг томоркдга эга- лик хукукинини мустахкамларди, ишлаб чикдриш бригадаларини (коммуналарни эмас) хужалик хисобининг асосий бирлиги деб тан оларди, халк, хаётининг моддий ва маънавий даражаси муттасил оширилишини, мехнатга хак туланишини назарда тутарди.
 
Янги конституция кабул килинганидан сунг тез орада «маданий инки- лоб» даврида юкорига кутарилганлар уз позицияларини мустахкамлашга янги- дан уриниб курдилар. Ана шу максадда Маонинг ташаббуси билан 1974— 1975 йиллари «пролетариат диктатураси назариясини урганиш» шиори остида кампания утказилди. Бу кампаниянинг асосий вазифаси икдисодий ривож- ланишга эътиборни кучайтириш, халк хужалигини бошкаришнинг окило- на услубларини куллаш зарурлигини таъкидлаётган ХКП рахбарларига карши кураш эди. Янги сиёсий кампания давомида мехнатга яраша таксимлаш, томоркага эга булиш хУКУКлари, пул-товар муносабатлари «буржуазия ХУКУКИ» деб эълон килинди. Янги кампания никоби остида купгина саноат корхоналарида ва коммуналарда ишчиларнинг иктисодий манфаатлари чеклаб куйилганди. Бир катор холатларда моддий рагбатлантириш чорала- ри бекор килин ган, белгиланган вактдан ортик ишлатиш кулланилган, томоркалари эса йук килинган. Бунинг барчаси халкнинг оммавий норози- лигини, иш ташлашлар ва галаёнларни келтириб чикарди.
 
Огир бетобликдан кейин 1976 йилнинг январида ХХР Давлат кенга- ши премьери Чжоу Эньлай вафот этди. Уша йилнинг апрелида унинг хотирасига багишланган маросимлар пайтида Пекиннинг марказий май- дони — Тяньаньмэнда оммавий намойишлар юз берди. Бу Мао Цзедун- нинг мавкеига кучли зарба эди. Намойиш катнашчилари унинг хотини Цзянь Цин ва маданий инкилоб ишлари буйича гурухнинг бошка аъзо­ ларининг фаолиятларини коралардилар ва уларнинг четлатилишини та- лаб килдилар.
 
Бу вокеалар жазолашларнинг янги тулкинларини келтириб чикарди.
 
Дэн Сяопин барча лавозимларидан озод килинди, ХХР Давлат кенгаши- нинг премьери жамият хавфсизлиги министри Хуа Гофэн булди. Хитойда тиги Дэн Сяопинга ва унинг якин сафдошларига йуналтирилган «мада­ ний инкилобнинг тугри хулосаларини кайта куриб чикувчи унг огмачи- лик эпкини билан курашувчи» янги сиёсий кампания ташкил килинди. «Хокимиятга эга булган ва капиталистах йулдан бораётган шахслар» би­ лан курашнинг янги боскдчи бошланди. Террор тулкини 1976 йил 9 сен- тябрда тухтаб к,олди. Мао Цзедун улди. Унинг булажак меросхурлари дар- х,ол жазоларга дучор килиндилар. Цзянь Цин ва унинг «туртлар бандаси» деб аталган энг я\ин сафдошлари к,амок,к,а олинди. Маонинг раислик лаво- зимига синчиклаб танланган вориси Чжао Гофэнни, хукумат муътадиллар назорати остига утиши биланок,, ички партия доирасидан хайдаб юбор- дилар. «Маданий инхилоб» узида к,арама-к,аршиликларнинг ажойиб аралаш- масини акс эггиради. «Юзта гул» харакатидагидек унинг хам асосий та- мойиллари танкдд кдяиш, хокимиятга эга булган кишиларнинг софли- гига шубха билан к,араш ва «норозилик ХУКУКИ» хоидаси эди. Лекин бари- бир, унинг мак,сади шубхасиз, оммавий равишда «шахсга сигиниш»ни — Хамма жойда хозиру нозир, сиймоси барча жамоатчилик жойларида ва хусусий уйларда савлат тукиб турган Мао Цзедуннинг шахсига ва гояла- рига садокдтни яратиш хамда мустахкамлаш булган. «Кичкинагина хизил китобча» — раис Маонинг фикрлари тупламини («Цитаталар») — Хитой- даги хар бир эркакнинг, хар бир аёлнинг ва хар бир боланинг кулида куриш мумкин эди. Шундай булса хам, Маонинг вафотидан кейин бир неча йил утмасданок, Хитой коммунисток партияси, Маонинг инхилоб ташаббускори сифатидаги обруйини урнига куйган холда, «маданий инк,и- лоб»ни хаддан ошишлар учун, шу жумладан Маонинг шахсига сажда к,ил- ганлик учун хам хоралади.
 
Мао Цзедуннинг асосий асарлари «Мао Цзедуннинг танланган асарла- ри»да нашр хилинган. Унинг бошкд ишлари «Мао Цзедуннинг танланган фикрлари», «Танланган харбий асарлари», «Мао Цзедуннинг хишлокда- ги ахвол хакддаги асарлари», «Мао Цзедуннинг журналисток сохасидаги танланган асарлари», «Мао Цзедуннинг танланган ёзишмалари», «Мао Цзедуннинг шеърлари»да жойлаштирилган.
 
Мао Цзедун уч марта уйланган: биринчи бор — Ян Кайхуэйга (гоминь- данчилар томонидан 1930 Йили улдирилган), иккинчи марта — Хэ Цзич- жэньга ва учинчи марта — Цзян Цинга; унинг икки угли ва икки кизи бор эди.
 
== Manbalar ==
{{manbalar}}2. XX аср: такдирларда акс этган тарих / Ш. Эргашев, Т. Бобоматов;— Тошкент: «O'zbekiston», 2015. — 488 б.{{president-stub}}
{{bio-stub}}Mao Zedong dunyodagi eng koʻp odamning hayotiga zomin boʻlgan Xitoy diktatori. U 30 milliondan ortiq odamning umriga zomin boʻlgan. {{Xitoy Xalq Respublikasi raislari}}