Tilshunoslik: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k Qiziqishga ozgina tahrir qildim
Teglar: Qaytarildi Koʻrib tahrirlagich Mobil qurilma orqali Mobil sayt orqali
Matn qo‘shdim. Ortiqchasini olib tashladim
Teglar: Qaytarildi Mobil qurilma orqali Mobil sayt orqali
Qator 1:
Tilshunoslik (lingvistika) tilning o‘ziga xosligi: ijtimoiy tabiati, vazifasi, ichki tuzilishi, tarixiy taraqqiyoti, shuningdek, tilning grammatik qurilishini oʻrganuvchi fan hisoblanadi. T.ning amaliy va nazariy turlari mavjud:
'''Tilshonoslik''' ('''lingvistika)''' [[til|tilning o‘ziga xosligi, grammatik qurilishini]] oʻrganuvchi [[fan]]dir. Tilshunoslikning amaliy va nazariy turlari mavjud boʻlib, nazariy tilshunoslik tilning strukturasi ([[grammatika|grammatik tarkibi]]) va uning maʼnosi ([[semantika|semantikasi]])ni oʻrganadi. Nazariy tilshunoslik, asosan, quyidagi bo‘limlarni qamrab oladi: grammatikaning 2 ta tarkibiy qismi: 1) [[morfologiya]] (so'zlarning grammatik ma'nosi va ularni ifodalovchi grammatik shakllarni o'rganuvchi tilshunoslik bo'limi); 2) sintaksis (so'z birikmasi hamda gaplarning qurilishi va ifoda xususiyatlarini o'rganuvchi tilshunoslik bo'limi); fonetika va fonologiya (tilning tovush tizimi, bo‘g‘in, urg‘u, frazani o‘rganuvchi soha); leksikologiya (so‘zning lug‘aviy, atash ma'nolarini o‘raganadi), frazeologiya (iboralarni tadqiq etadi)...
Nazariy tilshunoslik tilning strukturasi (grammatik tarkibi) va uning maʼnosi (semantikasi)ni oʻrganadi. U, asosan, quyidagi bo‘limlarni qamrab oladi:
- grammatikaning tarkibiy qismlari: 1) morfologiya (so'zning grammatik ma'nosi va uni ifodalovchi grammatik shakllarni o'rganuvchi tilshunoslik bo'limi); 2) sintaksis (so'z birikmasi hamda gaplarning qurilishi va ifoda xususiyatlarini o'rganuvchi tilshunoslik bo'limi);
- fonetika va fonologiya (tilning tovush tizimi,  bo‘g‘in, urg‘u, fraza kabi og‘zaki nutq birliklari xususiyatini o‘rganuvchi soha);
- leksikologiya (so‘zning lug‘aviy (atash) ma'nolarini o‘raganadi);
- frazeologiya (iboralarni tadqiq etadi)...
Amaliy tilshunoslik, asosan, lingvistikada oʻrganiladigan nazariy bilimlarni amaliyotda qoʻllash bilan shugʻullanadi. U eksperimental fonetika, grafika (alifbo), orfografiya (imlo qoidalari), orfoepiya (to‘g‘ri talaffuz me'yori), leksikografiya (lug‘at va uning turlari), lingvostatistika kabi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, transkripsiya, transliteratsiya masalalari bilan ham amaliy tilshunoslik shug‘ullanadi.
Maqsadi, vazifasi va boshqa belgi, xususiyatlariga ko‘ra tilshunoslikning quyidagi yo‘nalishlari o‘zaro farqlanadi:
a) xususiy tilshunoslik;
b) umumiy tilshunoslik;
d) amaliy tilshunoslik;
e) struktural lingvistika;
f) matematik lingvistika
 
Xususiy tiishunoslik o‘zbek tilshunosligi, rus tilshunosligi kabi ma'lum bir tilning belgi-xususiyatlarini o‘rganadi.
Amaliy tilshunoslik, asosan, tilshunoslikda oʻrganilgan nazariy bilimlarni amaliyotda qoʻllash bilan shugʻullanadi. Amaliy tilshunoslik tarkibiga orfografiya (imlo qoidalari), orfoepiya (to‘g‘ri talaffuz me'yori), leksikografiya (lug‘at va uning turlari) kabi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi.
Umumiy tilshunoslik dunyo tillariga xos umumiy belgi-xususiyatlar bilan shug'ullanadi.
Amaliy tilshunoslik, yuqorida ta'kidlanganidek, lingvistik masalalarni amaliy yo‘l bilan tadqiq etadi, nazariyani amaliyotga tatbiq etadi.
Struktural lingvistika (strukturalizm ) - tilshunoslikning tekshirish manbaini tildagi ichki munosabatlar va aloqalar bilan
chegaralovchi soha.
Matematik lingvistika - tilni tadqiq etish va tasvirlashda matematik metodlardan foydalanish imkomyatlarini o'rganuvchi soha.
Mazkur yoʻnalishlardan tashqari T.ning har bir tildagi muayyan sathlar va birliklarni oʻrganuvchi koʻplab tarmoq va boʻlimlari bor:
1. Fonetika.  Nutq tovushlarining artikulyatsion va akustik xususiyatlarini, bo‘g‘in, urg'u, ohang va fonetik hodisalami o‘rganadi.
2. Fonologiya. Fonetik birliklarning vazifasini o‘rganadi, fonema, sillabema, aksentema kabi atamalar uning o‘rganish obyektidir.
3. Grafika (alifbo). Yozuv va uning turlari, alifbo, harf, tovush va harf munosabati kabi masalalarni o‘rganadi.
4. Orfoepiya (talaffuz). Adabiy tilga xos to‘g‘ri talaffuz me'yorlarini o‘rganadi.
5. Orfografiya (imlo). Imlo qonun-qoidalari va tamoyillarini o‘rganadi.
6. Leksikologiya (so‘zshunoslik, leksika, leksemika). Leksema va uning lug‘aviy ma'nosi, shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari, so‘z ma'nosi taraqqiyotini o‘rganadi.
7. Paremiologiya. Tildagi barqaror birikmalar: maqol, matal va
aforizmlar(hikmatli so‘zlar)ni o‘rganadi.
8. Frazeologiya. Frazeologizm (frazema, ibora) va uning shakl va ma'no munosabatiga ko‘ra turlarini o‘rganadi
9. Etimologiya. So‘z va morfemalarning kelib chiqish tarixini o‘rganadi.
10. Dialektologiya (shevashunoslik). Tildagi sheva va lahjalarni o‘rganadi.
11. Terminologiya (atamashunoslik). Termin va unung turlari, termin tuzish, qo‘llash masalalarini o‘rganadi.
12. Leksikografiya (lug‘atshunoslik). Lug‘at va uning turlari, lug‘at tuzish amaliyoti va
nazariyasini o‘rganadi.
13. Morfemika (so‘z tarkibi). So‘zning tarkibi, morfema va uning turlari (yetakchi morfema va ko‘makchi morfema(affiks)lar)ni, shuningdek, so‘zlarning tuzilishiga ko‘ra turlarini o‘rganadi.
14. So‘z yasalishi. Yangi so‘z yasash usullarini o'rganadi.
15. Grammatika:
a) morfologiya. So‘z turkumlari, so‘zlarning grammatik ma'no va shakllarini o‘rganadi.
b) sintaksis. So‘z birikmasi, gap va ularning turlarini o'rganadi.
16. Punktuatsiya. Tinish belgilari va ularni qo‘llash qoidalarini o'rganadi.
17. Uslubiyat (stilistika). Til birliklarining uslubiy imkoniyat va xususiyatlarini, uslubiy bo‘yog‘i hamda nutq uslublarini o‘rganadi.
Tilshunoslik fani taraqqiyotida yuzaga kelgan turli lingvistik maktab va oqimlar tilga qanday yondoshishi hamda tahlil metodlarini turlicha bo‘lishidan qat'i nazar hozirgi zamon tilshunosligi quyidagi uch asosiy tarmoqqa bo‘linadi:
1) intralingvistika (ichki lingvistika);
2) ekstralingvistika (tashqi lingvistika);
3) komparativistika (qiyosiy-tarixiy tilshunoslik).
Intralingvistika (ing.) tilning ichki tuzilishi, uning birliklari va kategoriyalarini, til sathlarining o‘ziga xosligini nolisoniy
omillarga bog‘lamasdan o‘rganadi. Fonologiya, leksikologiya va grammatika intralingvistikaning asosiy bo‘limlari hisoblanadi.
Ekstralingvistika (lot. extra - tashqi + fran linguistique - tilga xos) tilni ijtimoiy hodisa sifatida o‘rganib, sotsiolingvistika (ijtimoiy
tilshunoslik) va mentalingvistika (menta < lot. mens, mentis - ang - tafakkur)ni o'zida birlashtiradi. Sotsiolingvistika tilning tabiati va ijtimoiy vazifasini, mentalingvistika til va tafakkur, tilning mazmun tomonini, nutq faoliyati, kontekst va situatsiya bilan aloqasini o‘rganadi.
Komparativistika (lot. comparativus - qiyosiy) - qarindosh tillarni qiyosiy-tarixiy o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi tilshunoslik tarmog‘i. Komparativistika qiyosiy-tarixiy tilshunoslik, areal lingvistika, tipologiya (universal lingvistika)ni o‘z ichiga oladi.
Avvalo,  qiyosiy tilshunoslik qiyosiy-tarixiy va chog‘shtirma tilshunoslikka bo‘linadi.
[  ] Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik qarindosh
tillarni o‘rgansa, chog‘ishtirma tilshunoslik turli tizimdagi tillarni chog‘ishtirib, ularning o‘xshash va farqli jihatlarini aniqlaydi. Masalan, o'zbek-ingliz tillarining qiyosiy grammatikasi kabi.
[  ] Areal (lot. areal - maydon) lingvistika dunyodagi tillarning xaritasi, turli mamlakatlarning til tomonidan tavsifi, ayrim tillar va til guruhlari hamda sheva, lahjalarning tarqalish doirasini o‘rganadi.
[  ] Tipologiya (grek. typos - iz, shakl, narnuna + togos - ta'limot) esa tillarni tipologik tasnif qilish tamoyillarini o'rganuvchi soha hisoblanadi. Hozirda tilshunoslikning bu tarmog'i ancha rivojlanmoqda.
Demak, tilshunoslik fanining asosiy predmeti muhim va murakkab ijtimoiy
hodisa sanalmish til bo'lib, uning barcha qirralari, belgi-xususiyatlari, tarixiy taraqqiyoti shu fan tarmoqlari va sohalari
tomonidan tadqiq etiladi.
Insonning nutqiy faoliyati so'zlashish, eshitish, sezish va o‘qish kabi murakkab jarayonlarni ham o‘z ichiga oladi. Bu jarayonlar faqat tilshunoslikda emas, balki boshqa fanlarda ham o‘rganiladi. Shunga ko‘ra, inson tili mustaqil manba sifatida bir necha fanlarning predmetini tashkil etadi.
Tilshunoslik til bo'yicha tadqiqot ishlari olib borganda boshqa fanlarning xulosalariga ham tayanadi va, aksincha, barcha fanlar
ham til materiallaridan foydalanadi. Bundan ko‘rinadiki, tilshunoslik, deyarli, barcha fanlar, jumladan, falsafa, psixologiya (ruhshunoslik), sotsiologiya, mantiq (logika) kabi fanlar bilan aloqada, hamkorlikda ish olib boradi.
Har bir fanning tilni qaysi tomoni yoki aspektini o‘rganishi o‘sha fanning predmetini tashkil etadi.
 
Tilshunoslik, ayniqsa, falsafa bilan chambarchas bog‘liq. O‘tmishda tilshunoslik ham falsafa fanining bir tarmog‘i bo‘lib, keyinchalik mustaqil fan maqomini olgan. Falsafa tilshunoslikning
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
metodologiyasmi belgilab beradi. U turli fanlar, jumladan, tilshunoslik uchun xarakterli bo‘lgan tahlil tamoyillari va metodlarini tanlash hamda belgilashda yordam beradi.
'''Tilshunoslik''', lingvistika — til haqidagi, uning ijtimoiy tabiati, vazifasi, ichki tuzilishi, tasnifi, muayyan tillarning amal qilish (faoliyat) qonunlari, tarixiy taraqqiyoti haqidagi fan. Maqsadi, vazifasi va shu kabiga koʻra, T.ning bir necha yoʻnalishlari (sohalari) bor: umumiy T. — tilni umuman insonga xos hodisa sifatida oʻrganuvchi, asosiy vazifasi dunyo tillariga xos eng umumiy belgixususiyatlarni aniqlash va yoritish boʻlgan soha, xususiy T. — ayrim bir til belgixususiyatlarini oʻrganuvchi soha; amaliy T. — tildan foydalanish bilan aloqador amaliy masalalarni (eksperimental fonetika, leksikografiya, lingvostatistika, transkripsiya, transliteratsiya va boshqalar) hal qilish metodlarini ishlab chiquvchi yoʻnalish; matematik lingvistika, strukturaviy tilshunoslik, kiyo’siytarixiy tilshunoslik va boshqa Paralingvistika, etnolingvistika, psixolingvistika, sotsiolingvistika kabi sohalar soʻzlovchi (shaxs)ning jamiyatdagi faoliyati bilan aloqador til xususiyatlarini oʻrganadi.
Tilshunoslikning mantiq fani bilan aloqadorligi shundaki, til - fikr ifodalash quroli, fikr esa mantiq fanining o‘rganish manbaidir. Fikr va til o‘zaro bog‘liq bo‘lgani kabi grammatik va logik kategoriyalar ham bir-biriga o'zaro aloqador.
 
Tilshunoslik ruhshunoslik (psixologiya) bilan ham uzviy bog‘liq. Ruhshunoslik inson ruhiy (psixik) jarayonlarining qonuniyatlarini o‘rganadi. Insoning ruhiyati tilda, nutqda o'z ifodasini topadi. Til va
Mazkur yoʻnalishlardan tashqari T.ning har bir tildagi muayyan sathlar va birliklarni oʻrganuvchi koʻplab tarmoq va boʻlimlari bor: semasiologiya til birliklari maʼnolarini oʻrganadi; fonetika va fonologiya tilning tovush qurilishini tekshiradi; leksikologiya va frazeologiya tilning lugʻaviy materialini tadqiq etadi. Soʻz yasalishining tadqiqot obʼyekti soʻzlarning yasalish usullari va ushbu usullarning mahsuldorligi boʻlsa, grammatika (morfologiya va sintaksis) soʻz oʻzgarishlarini va soʻzlarning gaplar va [[Soʻz birikmasi|soʻz birikmalari]] sifatida birikishi qonuniyatlarini oʻrganadi. T. ning har bir boʻlimida yanada kichikroq (maydaroq) maxsus boʻlimchalar boʻlishi mumkin. Mac, leksikologiya doirasida onomastika boʻlimchasi boʻlib, u, oʻz navbatida, antroponimika, toponimika va boshqalarga boʻlinadi. Muayyan tilning hududiy farklanishi (differensiatsiyasi)ni dialektologiya oʻrganadi. Mazkur boʻlimlarning har birida tilning hozirgi ahvoli va uning tarixiy taraqqiyoti tadqiq etiladi (qarang [[Diaxroniya]], [[Sinxroniya]]). Jahon tillari, ularning oilalari va guruxlarini oʻrganuvchi T. tarmoklari: arabistika (arabhunoslik), germanshunoslik, turkiyshunoslik, slavyanshunoslik, finugorshunoslik va boshqa Tillarning oʻzaro taʼsirlashuvi, yordamchi xalkaro tillarni yaratish nazariyasi va amaliyoti, shuningdek, bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish muammolarini interlingvistika va tarjima nazariyasi oʻrganadi.
ruh o‘rtasidagi masalalar psixolingvistikada o‘rganiladi. Demak, psixolingvistika psixologiya bilan lingvistikaning sintezi sifatida yuzaga kelgan bo‘lib, nutqni qabul qilish, tilni egallash kabi masalalarni o‘rganadi. Darhaqiqat, inson ma'lum miqdordagi tajriba, qoidalar yordamida yangidan yangi jumlalarni yaratish qobiliyatiga ega. Psixolingvistika fanining asosiy maqsadlaridan biri ana shu
 
qobilyatning tabiati va rivojlanish qonuniyatlarini ilmiy o'rganishdir.
T. fan sifatida ona tili va xorijiy tillarni oʻrganishda, terminologiyani ishlab chiqish va takomillashtirishda, lisoniy matnlarni ilmiy sharhlashda, mashina tarjimasida muhim ahamiyatga ega; mavjud va xayoliy narsalar (moddiylik va gʻoyaviylik)ning oʻzaro aloqadorligi muammolarini hal qilish, ijtimoiy ongni va ijtimoiy mavjudot boʻlmish insonning oʻzini toʻgʻri tushunish uchun nazariy xulosalar chiqarishga imkon berdi. Til va tafakkurning, lisoniy va mantiqiy birlik (kattalik)larning oʻzaro aloqasi muammosi T. va falsafa tomonidan baravar, bir vaqtning oʻzida oʻrganiladi. Asosiy lingvistik metodlar sifatida tavsifiy (qiyosiy, konfrontativ, kontrastiv, tipologik), tarixiy (qiyosiytarixiy, komparativ) va normativstilistik (meʼyoriyuslubiy) metodlarni koʻrsatish mumkin. T.da yana maxsus tadqiqot usullari — lisoniy hodisalarni kuzatish, lisoniy eksperiment, lingvistik modellashtirish, lingvistik talqin usullari ham mavjud. T. falsafa va filol. fanlari tutashgan chegarada paydo boʻlgan.
Psixolingvistika til birliklaridan nutqiy jarayonda foydalanish va ularda shaxsning xususiyatlari, ruhiyati va tafakkuri, xarakteri va kayfiyati bilan bog'liq ma'no, tushuncha ifodalanishi kabi masalalarni o'rganadi.
 
Shuningdek, tilshunoslik tarix, arxeologiya, adabiyotshunoslik kabi ijtimoiy, fizika, kibernetika, matematika, fiziologiya kabi aniq va tabiiy fanlar bilan ham bog'liq.
T. muammolarini oʻrganish dastlab qad. Hindistondan boshlangan. Kds. xind T. mil. av. 6-asrdan oldin yaratilgan vedalarni til nuqtai nazaridan sharxlash natijasida vujudga keladi va mil. av. 5 —4-asrlarda yashagan Paninining grammatikasi tufayli yuksaklikka kutarildi. Bu asar nazmda yozilgan 3996 ta qoidadan iborat boʻlib, unda sanskrit fonetikasi va grammatikasi tavsif etilgan. Yunonistonda til mantiqqa bogʻliq holda, shuningdek, uning grammatik qurilishi nuqtai nazaridan oʻrganilgan (Geraklit va Demokritning qarashlari, Platon va Aristotelning asarlari, Frakiyalik Dionisiyning "Grammatika"si va boshqalar). Soʻzlarni turkumlarga ajratish Aristoteldan boshlangan (mil. av. 4-asr). Qad. yunon T.ning kamoloti Iskandariyadagi, qisman Pergan (Kichik Osiyo)dagi yunon tilshunoslarining faoliyati bilan bogʻliq. Iskandariya grammatika maktabi (mil. av. 3—2-asrlar) vakillari tomonidan yunon tili grammatikasi yozildi. Yunon T. asosida lotin T. vujudga keldi (M. T. Varron, E. Donat, Prissian va boshqalarning asarlari).
 
Keyinchalik arab (Bagʻdod, Kufa. Basradagi grammatika maktablari), kdd. yahudiy, oromiy (Andalusiya filologlarining 9— 12-asrlardagi asarlari) va turkiy (Koshgʻariy va Zamaxshariy asarlari) tillari ilmiy tavsif manbai boʻladi. Oʻrta asrlarda tilshunoslikning rivoji arab, shuningdek, arab tilida ijod etgan arab boʻlmagan filologlar nomi bilan bogʻliq. Arab T.ning rivojlanishida Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Koshgʻariy, Zamaxshariy, Javhariy singari oʻrtaosiyolik olimlarning xam hissasi katta boʻlgan. Ibn Sino tovushlarni fonema nuqtai nazaridan tekshirgan boʻlsa, Javhariy, Koshgʻariy va Zamaxshariylar leksikologiya va leksikofafiya sohasida jahon tilshunosligiga katta yangiliklar kiritdilar. Maxmud Koshgʻariy va Zamaxshariy oʻzlarining "Devonu lugʻotitturk", "Muqaddimat uladab" asarlari bilan turkiy lahjalarni hamda boshqaboshqa oilalarga mansub tillarni qiyoslash va chogʻishtirish bilan T.da qiyosiytarixiy metod va tipologiyadan foydalangan dastlabki tilshunoslar sifatida nom qozonganlar. Filologik fanlar Uzoq Sharqda, xususan, Xitoy va Yaponiyada ham rivojlandi. Rossiyada T. 15— 16-asr lardan boshlab taraqqiy qildi.
 
M. V. Lomonosovning "Rus fammatikasi" asarida rus adabiy tilining fonetik, morfologik, qisman sintaktik xususiyatlari birinchi marta izchil bayon qilindi.
 
Uygʻonish davrida antik dunyo madaniy merosiga boʻlgan qiziqish klassik filologiyaning rivojlanishiga ham turtki boʻldi. Shu bilan bir katorda, yangi, zamonaviy yevropa tillarini mantiqiy asosda oʻrganish boshlandi. Qiyosiy metodika va tarixiylik tamoyilining qoʻllanishi qiyosiytarixiy T.ka asos soldiki, bu soha tillarning qarindoshligini oʻrganishda, tillarning genealogii: tasnifshsh ishlab chiqishda, qarindosh tillarning, tillar oilalarining, asosan, hindevropa tillari oilasining tarixiy taraqqiyotini oʻrganishda, tillarning qad. holatini qayta tiklashda va boshqalarda muvaffaqiyatlarga erishdi. T.dagi qiyosiytarixiy yoʻnalishning rivojlanishiga nemis olimlari F. Bopp, Ya. Grimm, A. F. Pott, A. Shleyxer, A. Dits, daniyalik R. K. Rask, chexiyalik Y. Dobrovskiy, avstriyalik F. Mikloshich, rus olimi A. X. Vostokov va boshqa katta hissa qoʻshdilar. Umumiy T. asoslari, tilni "faoliyat" va "faoliyat mahsuli" sifatida tushunish, tilning tashqi va ichki shakli haqidagi taʼlimot, tillarning tipologii tasnifi va boshqa muammolar nemis olimi V. Gumboldt tomonidan ishlab chiqildi. Uning fikrlari 19—20-asrlar gʻarb T.ning bir qancha yoʻnalishlari rivojiga katta taʼsir koʻrsatdi. Gumboldt T. mantiqiylikdan qutulishi va oʻz metodiga ega boʻlishi kerakligini, tilning tizim xususiyatiga egaligini, uning 2 jixdti — tovush va maʼnosi borligini qamda ijtimoiy hodisaligini asosli bayon qildi. 19-asr oʻrtalarida A. Shleyxer T.da biologik nazariyalarni qoʻllashga urinib koʻrdi.
 
Lingvistik naturalizmni tanqid qilish negizida yosh grammatikachilar (nemis olimlari A. Leskin, K. Brugman, G. Ostxof, B. Delbryuk, G. Paul va boshqalar) maktabi shakllanib, u asosiy eʼtiborni jonli tillarni oʻrganishga karatdi. Ushbu maktab vakillari qiyosiytarixiy T.ning rivojini yangi bosqichga olib chiqdilar. 19-asrda hindevropashunoslikning asosiy tarmoqlari (ellinistikayunonshunoslik, romanistika, germanistika, slavyanshunoslik, keltshunoslik va boshqalar) batamom shakllanib boʻldi. Hindevropa tillari uchun ishlab chiqilgan qiyosiytarixiy metod tamoyillari ushbu oilaga kirmaydigan boshka tillarga ham tatbiq etildi. Shu tarika semitologiya, turkiyshunoslik, finugorshunoslik, afrikashunoslik kabi sohalar shakllanadi. T.ning 20-asr boshlaridagi rivojlanishida Ferdinand de Sossyurnnnt asarlari, birinchi navbatda, "Umumiy tilshunoslik kursi" (1916) muhim rol oʻynadi. Sossyur tilning belgi nazariyasini yaratdi, sinxroniya va diaxroniya, ichki lingvistika, tashki lingvistika va boshqa muammolarni tadqiq qildi. F. de Sossyur gʻoyalari keyinroq paydo boʻlgan lingvistik strukturalizm maktablarida: Praga lingvistik maktabi — funksional tilshunoslik, Kopengagen lingvistik toʻgaragi (glossematika), Jeneva maktabi, Amerika deskriptiv (tavsifiy) T.da yanada rivojlantiriladi.
 
Struktural oqimlar bilan bir katorda boshqacha yoʻnalishlar va qarashlar rivojlana boshladi: psixologik yoʻnalish (nemis olimlari X. Shteyntal va V. Vundt asarlari; rus olimi V. V. Potebilanya ham ushbu yoʻnalishga qoʻshiladi), neyrolingvistika va boshqa Materialistik dunyoqarashning keng yoyilishi bilan eksperimental fonetika va lingvistik geografiya xam rivojlana boshladi. Keyinchalik T.da yangi yoʻnalish va boʻlimlar: psixolingvistika, sotsiolingvistika, etnolingvistika, semiotik lingvistika, transformatsiyey lingvistika, matn lingvistikasi va boshqa paydo boʻladi. Hozirgi xorijiy T.da materialistik nazariyalar bilan bir qatorda idealistik tamoyillarga asoslangan nazariyalar ham (mas., lisoniy nisbiylik nazariyasi yoki yangi gumboldtchilik) mavjud.
 
Oʻzbek T. tarixi Mahmud Koshgʻariy va Zamaxshariylarning izlanishlaridan boshlanib, uzok, tarixiy taraqqiyot yoʻlini bosib oʻtdi. 15-asrdan 20-asr 20-yillarigacha oʻzbek tilini oʻrganishning amaliy jihatlariga alohida eʼtibor berildi (qarang [[Leksikografiya]], [[Lugʻat]]), koʻplab ikki tilli (oʻzbekchaforscha, oʻzbekchaturkcha, oʻzbekcharuscha va aksincha tartibda) lugʻatlar tuzildi — T.ning leksikologiya va leksikofafiya boʻlimlari rivojlandi. Oʻzbek tilini hozirgi maʼnoda oʻrganish 20-asrning 20-yillaridan boshlangan. Shoʻro davrida olib borilgan til siyosati, rus tilining jamiyatdagi mavqeini haddan ziyod oshirib koʻrsatish oqibatida tilni, til hodisalarini oʻrganish, tavsif va tadqiq etishda (ayniqsa, oʻzbek tili grammatikasini oʻrganishda) muayyan kamchilik va nuqsonlarga yoʻl qoʻyilgan boʻlsada, oʻzbek T. rivojlanib, maʼlum yutuklarga erishdi. Oʻzbek T. rivojiga Fitrat, K Ramazon, Otajon Hoshim, S. Ibrohimov, Olim Usmon, 3. Maʼrufov, Faxri Kamol, A. Gʻulomov, F. Abdullayev, Sh. Shoabduragʻmonov, Gʻ. Abdurahmonov, A. Rustamov, M. Asqarova, X. Doniyorov, Sh. Shukurov, Sh. Rahmatullayev, M. Mirtojiyev, E. Begmatov kabi olimlarimiz, rus tilshunoslaridan Ye. D. Polivanov, A. K. Borovkov, K. K. Yudaxin, A. N. Kononov, A. M. Shcherbak, V. V. Reshetov va boshqa katta xissa qoʻshdilar. Oʻzbekistonda T. muammolari Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Tip va adabiyot institutoʻ, shuningdek, oliy oʻquv yurtlarining tilni oʻrgatish bilan bogʻliq kafedralari tomonidan oʻrganiladi, maxsus "Oʻzbek tili va adabiyoti" jurnali nashr etiladi. == Adabiyot ==
* Obsheye yazikoznaniye. Formoʻ sushestvovaniya, funksii, istoriya yazika, M., 1970; Obsheye yazikoznaniye. Vnutrennyaya struktura yazika, M., 1972; Obsheye yazikoznaniye. Metodi lingvisticheskix issledovaniy, M., 1973; Berezin F. M., Istoriya lingvisticheskix ucheniy, 2izd., M., 1984; Reformatskiy A. A., Vvedeniye v yazikovedeniye, M., 1998; Nurmonov A., Oʻzbek tilshunosligi tarixi, T., 2002.
 
Abduvahob Madvaliyev, Ibodulla Mirzayev.
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
 
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Lingvistika''' ([[Lotin tili|lotincha]]: lingua - til) - til haqidagi fan (k,. Tilshunoslik).<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
 
Qiyosiy tilshunoslik-tillarning universal xarakterlarini oʻrganish bilan bogʻliq boʻlgan fandir. Tarixiy tilshunoslik-tillarning paydo boʻlishi, rivojlanishi va oʻzgarishini oʻrganuvchi fandir.Ramziddin
 
== Yana q. ==