Vikipediya

Universal gaz doimiysi: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
Keyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
„Gas constant“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
 
Qator 1:
 
{| class="wikitable" style="margin: 0 0 0 0.5em; float: right;"
!''R'' qiymati [1]
Qator 57 ⟶ 56:
|-
|}
'''Universal gaz doimiysi''' (shuningdek, '''gaz doimiysi''', '''molyar gaz doimiysi''' yoki '''ideal gaz doimiysi''' deb ham ataladi) {{Math|''R''}} belgisi bilan belgilanadi. Bu [[Bolsman doimiysi|Boltsman konstantasining]] molyar ekvivalenti bo'libboʻlib, shuningdek [[Boyl-Mariott qonuni|Boyl qonuni]], Charlz qonuni, [[Avogadro qonuni]] va [[Gay-Lussac qonunlari|Gay-Lussac]] qonuni konstantalarining birikmasidir. Bu [[ideal gaz qonuni]], [[Arrenius tenglamasi|Arrhenius tenglamasi]] va Nernst tenglamasi kabi fizika fanidagi ko'plabkoʻplab fundamental tenglamalarda aks ettirilgan [[Fizik doimiylar|fizik doimiydir]].
 
Universal gaz doimiysi fizikadagi energiya shkalasini harorat shkalasi va [[Moddaning miqdori|modda miqdori]] kattaliklarini bog'laydiganbogʻlaydigan [[Proportsionallik doimiysi|proportsionallik doimiysidir]]. Boltsman doimiysi va [[Avogadro doimiysi]] ham xuddi shunday aniqlandi, ular energiyani haroratga va zarrachalar sonini moddaning miqdoriga alohida bog'laydibogʻlaydi.
 
Universal gaz doimiysi ''R'' ni Avogadro doimiysi ''N''<sub>A</sub> Boltsman doimiysi ''k'' (yoki ''k''<sub>B</sub>) ga ko'paytirilgandakoʻpaytirilganda aniqlanadi:<math display="block">R =N_{\rm A}k</math>[[2019 yilda SI tayanch birliklarining qayta ta'rifi|2019 yilda SI tayanch birliklari qayta]] taʼriflanganidan beri ''N''<sub>A</sub> va ''k'' ham SI birliklarida ifodalanganda aniq raqamli qiymatlar bilan aniqlanadi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.bipm.org/utils/en/pdf/CIPM/CIPM2017-EN.pdf?page=23|sarlavha=Proceedings of the 106th meeting|sana=16–20 October 2017}}</ref>. Natijada, molyar gaz konstantasining SI qiymati aynan {{Val|8.31446261815324|u=J⋅K<sup>−1</sup>⋅mol<sup>−1</sup>}} qiymatni tashkil etdi
 
Ba'zilarBaʼzilar ''R'' belgisini [[Fransuzlar|fransuz]] kimyogari [[Anri Viktor Regnault|Henri Viktor Regnault]] sharafiga '''Regnault doimiysi''' deb nomlash o'rinlioʻrinli bo'ladiboʻladi deb hisoblaydilar. Uning aniq eksperimental ma'lumotlarimaʼlumotlari doimiyning dastlabki qiymatini hisoblash uchun ishlatilgan. Biroq, doimiyni ifodalash uchun ''R'' harfi boshqa yo'lyoʻl bilan kirib kelgan. Universal gaz konstantasini Klauziusning shogirdi A.F.Horstmann (1873)<ref name="Jensen">{{Cite journal|title=The Universal Gas Constant ''R''|last=Jensen|first1=William B.|journal=J. Chem. Educ.|volume=80|issue=7|date=July 2003|pages=731|doi=10.1021/ed080p731|bibcode=2003JChEd..80..731J|author1-link=William B. Jensen}}</ref><ref name="JensenReprint">{{Veb manbasi|url=http://www.che.uc.edu/jensen/W.%20B.%20Jensen/Reprints/100.%20Gas%20Constant.pdf|sarlavha=Ask the Historian: The Universal Gas Constant&nbsp;— Why is it represented by the letter ''R''?}}</ref> va [[Dmitriy Mendeleyev|Dmitriy Mendeleevlar]] mustaqil ravishda kiritganlar<ref name="Mendeleev2">{{Cite journal|title=An exert from the Proceedings of the Chemical Society's Meeting on Sept. 12, 1874|last=Mendeleev|first1=Dmitri I.|journal=Journal of Russian Chemical-Physical Society, Chemical Part|volume=VI|issue=7|date=September 12, 1874|pages=208-209}}</ref><ref name="Mendeleev3">{{Kitob manbasi|title=On the elasticity of gases [Объ упругости газовъ]|last=Mendeleev|first=Dmitri I.|date=1875|publisher=A.M. Kotomin, St.-Petersburg}}</ref>. Mendeleyev gazlarning xossalarini keng oʻlchashlaridan foydalanib, uni ham yuqori aniqlik bilan, zamonaviy qiymatidan 0,3 % ga yaqin hisoblab chiqdi.
 
Universal gaz konstantasi ideal gaz qonunida ishlatiladi:<math display="block">PV=nRT=mR_{\rm maxsus}T</math>Bu yerda ''P'' - — absolyut [[bosim]], ''V'' - — gaz hajmi, ''n'' - — modda miqdori, ''m'' - — [[massa]] va ''T'' - — termodinamik harorat . ''R''<sub>maxsus</sub> ''m'' massaga xos gaz doimiysi. Gaz doimiysi molyar [[entropiya]] va [[Molar issiqlik sig'imi|molyar issiqlik sig'imisigʻimi]] bilan bir xil birlikka ega.
 
== O'lchamlariOʻlchamlari ==
''PV'' = ''nRT'' ideal gaz qonunidan biz quyidagilarni olamiz:
 
: <math>R = \frac{PV}{nT}</math>
 
Bu yerda ''P'' - — bosim, ''V'' - — hajm, ''n'' - — berilgan modda miqdori va ''T'' - — [[harorat]] .
 
Bosim yuzaga to'g'ritoʻgʻri keladigan kuch sifatida aniqlanganligi sababli, gaz tenglamasini quyidagicha yozish mumkin:
 
: <math>R = \frac{ \dfrac{\mathrm{kuch}}{\mathrm{yuza}} \times \mathrm{hajm} }
Qator 94 ⟶ 93:
</math>
 
''R'' ning fizik ma'nosi -maʼnosi — bir mol moddani bir darajaga isitish uchun bajariladigan ishdir. U ish yoki energiyani ifodalovchi har qanday birliklar to'plamidatoʻplamida (masalan, [[joul]] ), mutlaq shkala bo'yichaboʻyicha harorat darajalarini ifodalovchi birliklar (masalan, [[Kelvin (oʻlchov birligi)|Kelvin]] yoki [[Rankine shkalasi|Rankine]]) va mol yoki shunga o'xshashoʻxshash sof sonni bildiruvchi har qanday birliklar sistemasida ifodalanishi mumkin. Ideal gaz kabi tizimdagi makroskopik massa va asosiy zarrachalar sonini tenglashtirishga imkon beradi (qarang ''[[Avogadro doimiysi]]'' ).
 
Mol o'rnigaoʻrniga doimiyni [[Oddiy kubometr|oddiy kubometrni]] ifodalash mumkin.
 
: <math>\mathrm{kuch} = \frac{ \mathrm{massa} \times \mathrm{uzunlik} }
Qator 108 ⟶ 107:
</math>
 
Shunday qilib, SI tayanch birliklari bo'yichaboʻyicha:
 
: ''R'' = 8.314462 618 ...kg…kg m<sup>2</sup> s<sup>-2</sup> K<sup>-1</sup> mol<sup>-1</sup>
 
== Boltsman doimiysi bilan aloqasi ==
[[Bolsman doimiysi|Boltsman doimiysi]] ''k''<sub>B</sub> (yoki oddiygina''k'' ) molyar gaz konstantasi o'rnigaoʻrniga modda miqdori ''n'' emas, balki sof zarrachalar sonida, ''N'' da ishlagan holda ishlatilishi mumkin.
 
: <math>R = N_{\rm A} k_{\rm B},\,</math>
 
ekanligidan foydalanib ideal gaz tenglamasini qayta yozamiz.
 
: <math>PV = Nk_{\rm B} T,</math>
 
Bu erda ''N'' - — zarralar soni (bu holda molekulalar) yoki bir jinsli bo'lmaganboʻlmagan sistema uchun:
 
: <math>P = \rho_{\rm N} k_{\rm B} T,</math>
Qator 144 ⟶ 143:
|-
|}
Gaz yoki gazlar aralashmasining '''maxsus gaz konstantasi''' (''R''<sub>xos</sub>) molyar gaz konstantasini gaz yoki aralashmaning [[Molyar massa|molyar massasiga]] (''M'') bo'linganboʻlingan holda beriladi.
 
: <math> R_{\rm specificmaxsus} = \frac{R}{M} </math>
 
Ideal gaz konstantasini Boltsman doimiysi bilan bog'lashbogʻlash mumkin bo'lganidekboʻlganidek, Boltsman doimiyligini gazning molekulyar massasiga bo'lishboʻlish orqali maxsus gaz doimiysi ham shunday bo'lishiboʻlishi mumkin.
 
: <math> R_{\rm maxsus} = \frac{k_{\rm B}}{m} </math>
 
Eslatma: Ko'pKoʻp hollarda "maxsus„maxsus doimiysi"doimiysi“ o'rnigaoʻrniga "solishtirma„solishtirma gaz doimiysi"doimiysi“ iborasi ham ishlatiladi ('''''R'''''<sub>maxsus</sub>='''''R'''''<sub>sol</sub>)
 
== Manbalar ==
Qator 159 ⟶ 158:
== Havolalar ==
 
* ''[http://calculator.tutorvista.com/chemistry/567/ideal-gas-law-calculator.html Ideal gaz kalkulyatori]'' - — Ideal gaz kalkulyatori jalb qilingan gaz mollari uchun to'g'ritoʻgʻri ma'lumotmaʼlumot beradi.
* [http://www.engineeringtoolbox.com/individual-universal-gas-constant-d_588.html Individual gaz doimiylari va universal gaz doimiysi] - — muhandislik asboblar to'plamitoʻplami
"https://uz.wikipedia.org/wiki/Universal_gaz_doimiysi" dan olindi