Qoraxoniylar: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
D'ohBot (munozara | hissa)
Tahrir izohi yoʻq
Qator 9:
 
Qoraxoniylarning poytaxti [[Buxoro]] shahri bo'lgan, keyin esa [[Samarqand]] shahri.Qoraxoniylar xoqonligiga kuchayib kelaytogan [[Xorazmshohlar]] imperiyasining sultoni [[Muhammad Alovuddin]] yakun yasaydi. хорезмов [[Мухаммед, Алла эд-Дин|Алла эд-Дин Мухаммед]] около [[1210]].
Ettisuv, Sharqiy Turkiston o’lkalarida IX asr ikkinchi yarmida turli turkiy
qavmlar, elatlarning o’zaro birikuvi natijasida va qo’shiluvi davomida
Qoraxoniylar davlati tashkil topdi. Mazkur davlatga asos solgan siymo
Abdulkarim Sotuq Bug’roxon (859-955) yag’molar qavmiga mansub bo’lgan.
Bu davlat hukmdorlari «arslonxon» yoki «qoraxon» unvonlari Qoraxon so’zining lug’aviy ma’nosi esa turkiy qabilalarda «ulug’», «buyuk» degan tushunchalarni anglatgan. Qoraxon «Tamg’achxon» ham deb yuritilgan.
Bu davlatning qudrati yuksalib, u tez orada katta hududlarni o’z qo’l ostiga
kirita boradi. Uning poytaxti Sharqiy Turkistonning Bolasog’un shahri bo’lgan.
Abdulkarim Bug’roxon vafotidan keyin (955y) uning vorislari davrida Markaziy
Tyan-Shan va Ettisuv o’lkalari egallanadi. Endilikda Qoraxoniylar Somoniylar
hukmronlik qilayotgan Movarounnahr erlarini ham butunlay egallashga
kirishadilar. Bu davrda Somoniylar davlati chuqur ichki ziddiyatlar, sinfiy
ixtiloflar orqasida tanglik holatiga tushib qolgan edi. Bundan foydalangan
Qoraxoniylar hukmdorlari - Hasan va Nasr Bug’roxonlar etakchiligidagi
qo’shin Somoniylar qarshiligini qiyinchiliksiz engib, ikki bor (992 va 999
yillarda) Buxoroni egallaydi, somoniylar sulolasining so’nggi vakili Ismoil al99
Muntasir (1000-1005) hukmronligi barham topdi. Oqibatda butun Movarounnahr hududlari Qoraxoniylar tasarrufiga o’tadi. Shu tariqa, Qoraxoniylar hukmronligi katta hududlarga yoyiladi.
XI asr o’rtalariga kelib Qoraxoniylar hokimiyati 2 ga bo’linib ketdi:
􀂾 Markazi Samarqand bo’lgan, Movarounnahrning katta hududlarini o’zida jam etgan G’arbiy xonlik.
􀂾 Markaziy bolasog’un bo’lgan Talas, Isfijob,Shosh (Toshkent), Sharqiy Farg’ona, Ettisuv va
Qoshg’ar erlarini tarkibiga olgan Sharqiy xonlik
Eloqxonlar -mahalliyhukmdorlar
􀂾 Ulug’ xojib
􀂾 Munshiy
􀂾 Bitikchi
􀂾 Qushchi
􀂾 Oshchi
􀂾 Og’ichi
􀂾 Biruk
􀂾 Tavochi
Hoqon Qoraxoniylarning davlat boshqaruv tizimi bosh vazir devoni
􀂾 Devoni mustovfiy
􀂾 Devoni mushrif
􀂾 Devoni barid
􀂾 Devoni amid
􀂾 Devoni ushrot
􀂾 Devoni vaqf
􀂾 Voley-bek
Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy hududiy boshqarish
tartibiga asoslangan. Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon bo’lganligidan, har bir yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar) tomonidan nisbatan mustaqil tarzda idora qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro, Ettisuv v.b.). Eloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki to’lovlarni markaziy xokimiyat hukmdori - Tamg’achxonga yuborib, amalda o’z mulklarini mustaqil
boshqarganlar. Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab ijtimoiysiyosiyvaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida
kechgan. Ayniqsa xonlikning muhim hayotiy markazlari hisoblangan
Samarqand, Buxoro, Balx va Termiz kabi joylarni qo’lga kiritish uchun
saljuqiylar, qoraxitoylar bilan ko’p bor urush harakatlari olib borilgan.
Xususan, saljuqiylarning so’ngi podshohi Sulton Sanjar (1118-1157)
Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmdori Arslonxon (1102-1130)ning
100 zaiflashib qolganligidan va mahalliy ruhoniylar fitnasidan foydalanib,
Samarqand va uning atroflarini bosib oladi. Shundan so’ng Qoraxoniylar
sulolasiga mansub mahalliy xonlar amalda Sulton Sanjarga tobe bo’lib qoladilar.
Biroq ko’p o’tmay bu hududlar yangidan sharqdan bostirib kelgan Qoraxitoylar
ta’siriga tushib qoladi.Faqat 1211 yilga kelib, ya’ni so’nggi Horazmshoh Alouddin Muhammad (1200-1220) davrida Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi rasmiy boshqaruvi butunlay barham topadi.
Qoraxoniylar davrida Movarounnahrning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida bir
qator muhim o’zgarishlar yuz beradi. Birinchidan, Qoraxoniylar o’lkani zabt
etgach, bu erda ko’p asrlardan buyon hukm surib kelgan erga egalik qilishning
muhim shakli – dehqon mulkchiligini tugatib, bu mulklarni davlat tasarrufiga
oladilar. Bu mulklar o’z navbatida qoraxoniylarga tobe bo’lgan sodiq amaldorlar,harbiy lashkarboshilar, davlat xizmatchilari yoki ularga yon bosgan yuqori ruhoniylar, din peshvolariga mulk qilib beriladi. “Dehqon” tushunchasi shundan boshlab amalda erni ishlovchi, unda mehnat qilib kun kechiruvchi ijtimoiy toifa maqomiga ko’chdi. Ikkinchidan, Qoraxoniylar davriga kelib er-mulkka egalik qilishning “iqto’” va iqtodorlik munosabatlari yanada chuqur ildiz otadi. Iqtodorlar o’z tasarrufidagi hududlarda yashovchi aholidan olinadigan soliqlar evaziga katta daromadlar olganlar. Uchinchidan, O’rta Osiyo hududlarining Qoraxoniylar davlati tarkibiga o’tishi erli aholi etnik tarkibida ham muhim o’zgarishlarni vujudga keltiradi. Qoraxoniylar hokimiyatining bu hududga yoyilishi ayni zamonda sharqiy hududlardan turkiy qavmlar, elatlarning bu erlarga kelib, o’rnashib, o’troqlashuviga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Bu esa, shubhasiz, o’zbek xalqining etnik shakllanish jarayoniga ta’sir etadi. Ayni chog’da turkiy tilning iste’mol doirasi to’xtovsiz kengayib bordi.
Shu bilan birga bu tilning mahalliy xalq, elatlarning adabiy tili sifatidagi
mavqei va maqomi ham tarkib topib bordi. Go’zal va nafis qadimgi turkiy, ya’ni
eski o’zbek adabiyotining yuksak badiiy namunalari hisoblangan Mahmud
Qoshg’ariy, Yusuf Xos Hojib va Ahmad Yugnakiylarning betakror ijodiyoti
bunga yorqin dalil bo’la oladi.
 
 
{{Qoraxoniylar}}