Hayvonlar: Versiyalar orasidagi farq

'''Hayvonlar''' haqida''' hayvonot dunyosi (AshtaNa) ''' — organik olam sistemasidagi yirik boʻlimlardan biri. H.ningHayvonlarning bundan 1  — 1,5 mlrd. milliard yil ilgari [[okean]] suvida mikroskopik, xlo-rofillsiz[[xlorofil]]siz amyobasimon[[amyoba]]simon [[xivchinlilar]] shaklida paydo boʻlganligi taxmin qilinadi. H.ningHayvonlarning eng qad.qadimgi qazilma qoldiqlari yoshi 0,8 mlrd. milliard yildan oshmaydi. Koʻp hujayrali H. hayvonlar — boʻshliq-ichlilarboʻshliqichlilar, [[chuvalchanglar]], tuban boʻgʻim-oyoqlilarnpntoyoqlilarning dastlabki qoldiqlari soʻnggi kembriy qatlamlaridan boshlab (mil.dan 690—570 mln. million yil av.avval) uchraydi. Kembriy davri boshlarida (mil.dan 570—490 mln. million yil av.avval) tashqi mineral skeletli (chigʻanoqli yoki xitinli) dengiz umurtqasizlarining koʻpchilik guruxlari (trilobitalar, jabraoyoqlilar, mollyuskalar, arxeotsiatlar) rivojlangan. Kembriyning oxirida tashqi skeletga ega boʻlgan umurtqasizlar (toʻgarak ogʻizlilartsht qadimgi ajdodlari) kelib chiqqan. Silurda (mil.dan 445—400 mln. million yil av.avval) H.hayvonlar oʻsimliklar bilan bir vaqtda quruqtik yuzasini egallay boshlaydi. Silurning keyingi davrida, dastlabki chayonlar, devon oxiridan boshlab (mil.dan 400—345 mln. million yil av.avval) dastlabki quruqlikda yashovchi umurtqa-lilar umurtqalilar — suvda hamda quruqlikda yashovchilar rivojlangan. Karbon davrida (mil.dan 345—280 mln. million yil av.avval) quruqlikda umurtqasizlardan hasharotlar, umurtqalilardan tuban tuzilishga ega boʻlgan sudralib yuruv-chilaryuruvchilar va suvda hamda quruqlikda yashovchilar, Mezozoyning trias, yura va boʻr davrlarida (mil.dan 230—66 mln. million yil av.avval) sudralib yuruvchilar hukmronlik qilgan. Trias oʻrtalarida (mil.dan 230—195 mln. million yil av.avval) di-nozavrlar[[dinozavr]]lar, bu davr oxirida sut emi-zuvchilaremizuvchilar kelib chiqqan. Qushlar yura davrining oxiridan (mil.dan 195— 136 mln.195—136 million yil av.avval) maʼlum. Boʻr davrining oxiriga kelib (mil.dan 136— 66 mln. million yil av.avval) koʻpchilik dengiz umurtqasizlari, dengiz va quruqlikda yashovchi sudralib yuruvchilar, jumladan. dinozavrlar qirilib ketadi; ular oʻrnini qushlar va sut emizuv-chilaremizuvchilar egallaydi.

H. Hayvonlar — geterotrof organizmlar, yaʼni ular tayyor organik moddalar bilan oziqlanadi. H.daHayvonlarda metabolizm faol kechishi tufayli ularning oʻsishi cheklangan. Evolyutsiya jarayonida har xil organlar funksional sistemasi: mus-kulmuskul, ayirish, nafas olish, qon aylanish, jinsiy va nerv sistemalarining shakllanishi H.hayvonlar uchun xos boʻlgan eng muhim xususiyatlardan hisoblanadi. Hayvonlar hujayrasi qattiq sel-lyulozasellyuloza qobiqning boʻlishi bilan oʻsimliklardan farq qiladi. Biroq H.hayvonlar bilan oʻsimliklar oʻrtasidagi farq nisbiy. MasMasalan, bir hujayrali hayvonlarning muskul, nerv va boshqa sistemalari boʻlmaydi; koʻp hujayrali hayvonlar orasida ham oʻtroq yashaydiganlari koʻp (masmasalan, gʻovaktanlilar, boʻshliqichlilar, mshankalar, assidiyalar, koʻp tukli chuvalchanglar). Ayrim organizmlarni oziqlanish usuli (fotosintez) va harakatlanishiga binoan bir vaqtning oʻzida H.gahayvonlarga ham, oʻsimliklarga ham kiritish mumkin (masmasalan, evglenasimonlar, volvokslar va boshqalar). H.Hayvonlar bilan oʻsimliklar oʻrtasida keskin chegaraning boʻlmasligi ularning kelib chiqishidagi umumiylik bilan bogʻliq. H.Hayvonlar va oʻsimliklarning hujayralardan tuzilganligi, ular tanasida boradigan moddalar almashinuvi jarayonining umumiyligi, irsiyat va oʻzgaruvchanlik qonuniyatlarining oʻxshashligi va boshqa ana shundan dalolat beradi.

H.Hayvonlar hujayraviy tuzilishga binoan [[Bir hujayralilar|bir hujayra]] va koʻp hujayralilarga ajratiladi. Bir hujayralilarda bitta [[Hujayra|hujayraning]] oʻzi tirik organizm uchun xos boʻlgan deyarli barcha xususiyatlarga ega. Tuban koʻp hujayralilar  — plastinkasimonlar tanasi bir necha funksiyani (harakatlanish, qoplash, oziqlanish) bajaradigan, kam ixtisoslashgan hujayralardan iborat. Gʻovaktanlilar, boʻshliqichlilar, taroqlilar tanasi 2 qavat (ektoderma va entoderma) boʻlib joylashgan nis-batannisbatan ixtisoslashgan hujayralardan iborat, lekin toʻqima va haqiqiy organlar shakllanmagan; birmuncha murakkab tuzilgan. H.Hayvonlar toʻqima va organlari ontogenezda 3 ta murtak varaqlari (ektoderma, endoderma va mezo-dermamezoderma) hisobidan hosil boʻladi. Mas, ektodermadan nerv sistemasi. sezgi organlari, teri va uning hosilalari; endodermadan ichak, nafas organlari, sekretsiya bezlari; mezodermadan suyak, muskul, qon aylanish, ayirish sistemasi organlari shakllanadi.

3Uch qavatli H.hayvonlar birlamchi ogʻizlilar (halqali chuvalchanglar, mollyuskalar, boʻgʻimoyokdilar) va ikkilamchi ogʻiz-lilarogʻizlilar (ignatanalilar, xordalilar)ga ajratiladi. Anʼanaga koʻra barcha H.hayvonlar umurtqasizlar (koʻpchilik H.hayvonlar) va umurtqalilar (xordalilar)ga boʻlinadi. Tuzilishi va oʻzaro filogenetik bogʻlanishiga binoan hayvonot dunyosi kenja dunyo, tip, sinf va boshqa taksonlarga ajratiladi. Odatda, hayvonot dunyosi 16—25 (baʼzan 10—33 ta) tipga ajratiladi. Ayniqsa tuban tuzilgan umurtqasizlarni sistemaga solishda koʻp chalkashliklar mavjud. MasMasalan, 20-asrning 60-yillarigacha bir hujayralilar faqat bitta tip sifatida oʻrganilgan boʻlsa, hozirgi davrda bir necha (5—7 ta) tipga ajratiladi. Barcha koʻp hujayralilar tiplari (qarang [[Tip]]) bitta koʻp hujayralilar kenja dunyosiga, bir hujayralilar esa bir hujayralilar kenja dunyosiga kiritiladi. H.ningHayvonlarning 1,5 mln. million (boshqa maʼlumotlarga koʻra 3—4,5 mln. million) turi maʼlum. Yer yuzida H.hayvonlar yaxshi oʻrganilmagan. Har yili toʻgarak chuvalchanglar, hasharotlardan yuzlab yangi turlar koʻrsatib berilmoqda. Aniqlangan H.ninghayvonlarning 2/3qismini hasharotlar tashkil etadi.

Tabiatda va odam hayotida H.hayvonlar katta ahamiyatga ega. H. Hayvonlar — barcha ekosistemalarda oziqlanish zanjirining asosiy tarkibiy qismi. H.Hayvonlar oʻsimliklar bilan oziqlanib, oʻzlashtirgan moddalarining yana tuproqqa qaytarilishiga, binobarin oʻsimliklarning oʻsishiga imkon beradi. Oʻsimlik va H.hayvonlar qoldigʻi bilan oziqlanadigan H.hayvonlar Yer yuzini organik qoldiqlardan tozalab, tabiiy sanitarlik vazifasini bajaradi. Yirtqich H.hayvonlar tabiatda zararkunanda H.ninghayvonlarning sonini cheklab turishga yordam beradi. H.Hayvonlar odam hayotida ham katta ahamiyatga ega. Ulardan bir qancha turlari ovlanadi; uy hayvonlari goʻsht, sut, jun, teri va boshqa qishloq xoʻjaligi mahsulotlari olish maqsadida va transport vositasi sifatida boqiladi. H.Hayvonlar orasida qishloq xoʻjaligi, odam va H.gahayvonlarga ziyon keltiradigan parazit turlari ham koʻp. Odam faoliyatining tabiatga taʼsiri tobora kuchayib borishi bir xil turlar sonining keskin qisqarib ketishiga olib keldi. Ayrim maʼlumotlarga koʻra hozirgi davrda har kuni H.ninghayvonlarning bitta turi yoʻqolib bormoqda. H.niHayvonlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish maqsa-didamaqsadida deyarli barcha mamlakatlarda qonunlar qabul qilingan; maxsus qoʻriqxonalar tashkil etilgan. Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobiga 184 hayvon turi kiritilgan.

== AdabiyotAdabiyotlar ==

* JiznjivotnmxJizn jivotnix, t. 1—6, M.Moskva, 1968— 1971;1968—1971.
* Mavlonov O., Xurramov Sh., Umurtqasizlar zoologiyasi, T.Toshkent, 1998.