Atom: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
kTahrir izohi yoʻq |
|||
Qator 6:
Modda juda mayda zarrachalardan tuzilganligi haqidagi fikr qadimgi [[Yunon olimlari| yunon olimlari]] tomonidanoq aytilgan edi. Ular ana shu zarrachalarni atomlar deb atashdi. Qadimgi yunonlar atomlar muntazam ko’pyoqliklar shakliga ega, deb faraz qilganlar: [[Kub|Kub]] (“Yer atomlari”), [[Tetraedr|Tetraedr]] (“Olov atomlari”), [[Oktaedr|Oktaedr]] (Havo atomlari), [[Ikosaedr|Ikosaedr]] (“suv atomlari”). [[Modda|Modda]]ning atomlardan tuzilganligi g’oyasining eksperimental isboti olingunga qadar yigirma asrdan ortiq vaqt o’tdi. Bu g’oya fanda [[Kimyo|kimyo]] va [[Kinetik nazariya|kinetik nazariyaning]] yutuqlari tufayli [[XIX asr|XIX asrning]] ikkinchi yarmida qat’iy qaror topdi. [[XX asr|XX asr]] boshiga kelib, fiziklar atomlarning o’lchamlari 10 <sup>-10</sup> [[metr|m]] va massasi 10 <sup>-27</sup> [[Kilogramm|kg]] atrofida bo’lishini bilar edilar. Bu vaqtga kelib atomlar umuman “bo’linmas” emas, ular ma’lum ichki tuzilishiga ega, buni bilish esa [[D. I. Mendeleyev|D. I. Mendeleyev]] aniqlagan [[Kimyoviy elementlar hossalarining davriyligi|kimyoviy elementlar hossalarining davriyligi]]ni tushuntirishga imkon berishi aniq bo’lib qoldi.
== Tomson atomi modeli ==
[[Elektron|Elektron]] kashf etilgandan bir oz vaqt o’tgandan keyin, 1903 yilda ingliz fizigi [[Jozef Jon Tomson|Jozef Jon Tomson]] diametri tahminan 10 <sup>-10</sup> m, ichiga elektronlar “sochilgan”, hajmi bo’yicha musbat zaryadlangan [[sfera|sfera]] shaklidagi atom modelini taklif etdi. Elektronlarning sfera markaziga nisbatan tebranganda, atom [[yorug'lik|yorug’lik]] nurlantiradi. Tosmon, elektronlar sfera markazi atrofida qatlam bo’lib guruhlanadi, deb hisobladi.▼
[[Tasvir:Thompson_Atom_Model_uz.png|200px|thumb|left|Tomson Atomi modeli]]
▲[[Elektron|Elektron]] kashf etilgandan bir oz vaqt o’tgandan keyin, 1903 yilda ingliz fizigi [[Jozef Jon Tomson|Jozef Jon Tomson]] diametri tahminan 10 <sup>-10</sup> m, ichiga elektronlar “sochilgan”, hajmi bo’yicha musbat zaryadlangan [[sfera|sfera]] shaklidagi atom modelini taklif etdi. Elektronlarning sfera markaziga nisbatan tebranganda, atom [[yorug'lik|yorug’lik]] nurlantiradi. Tosmon, elektronlar sfera markazi atrofida qatlam bo’lib guruhlanadi, deb hisobladi.
<br />
== Rezerford tajribasi ==
Tomson taklif etgan modelda atom massasi uning hajmi bo’yicha bir tekis taqsimlangan. Bunday farazning hato ekanligini tez orada ingliz fizigi [[Ernest Rezerford|Ernest Rezerford]] isbotladi. 1908-1911 yillarda uning rahbarligida [[alfa zarralar|α-zarralar]] ([[geliy yadrolari|geliy yadrolari]]) ning metal [[folga|folga (zar qog’oz)]] da sochilishiga oid tajribalar o’tkazilgan edi. (q. [[Alfa yemirilish|Alfa yemirilish]]). α-zarra yupqa folgadan (qalinligi 1 mkm) o’tib va [[oltingugurt|oltingugurtli]] [[qo'rg'oshin|qo’rg’oshindan]] qilingan ekranga tushib, [[mikroskop|mikroskopda]] yaxshi ko’rinadigan chaqnashni vujudga keltirar ekan. Ekranni α-zarraning dastlabki harakat yo’nalishida xar hil burchaklarda joylashtirildi va folgadan u yoki bu burchakka sochilgan zarralar soni sanaldi. Ko’pchilik zarralar folgadan bir oz og’ib o’tib ketishi aniqlandi, biroq ayrim hollarda (tahminan 10 000 lan bittasida) α-zarraning 90˚ dan katta burchakka og’gani kuzatildi.
[[Tasvir:Rezerford_tajribasi.PNG|400px|thumb|center|Rezerford tajribasi sxemasi]]
<br />
</blockquote> — deb keyinchalik eslagan edi Rezerford. α-zarrachalarning sochilishiga oid tajribalar shuni yaqqol koʻrsatdiki, atomning butun massasi juda kichik hajmda - atom [[yadro|yadrosida]] toʻplangan boʻlib, uning diametri atom diametridan 10 000 marta kichikdir. Koʻpchilik α-zarralar ogʻir yadro yonidan, unga tegib ketmasdan uchib oʻtadi, biroq bunda u orqaga «sakrab ketishi» mumkin.▼
----
▲
Rezerford tajribalari atomning yadro modeli ni yaratish uchun asos boʻldi. Bu model bizning atom tuzilishi haqidagi bugungi tasavvurlarimizni ifodalaydi.
== Atom tuzilishi ==
| |||