Limfa sistemasi: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Chala maqolani to'ldirdim |
Tahrir izohi yoʻq |
||
Qator 1:
[[
'''Limfa sistemasi''' ({{lang-la|systema lymphaticum}})- odam va umurtqali hayvonlarda toʻqima va aʼzolardan limfa olib ketib, venoz sistemasiga quyadigan kapillyarlar va boshqa tomirlar, tuzilmalar. Odamning limfa sistemasi — limfa kapillyarlari turi, [[limfa tomirlari]] chitali, [[limfa tugunlari]] hamda ikkita limfa yoʻlidan tashkil topgan. Limfa sistemasi toʻqimalararo suyuqlikning ortiqchasini chiqarish va uni venoz oqimga qayta oʻtkizishda, toʻqimalardan kapillyar qon tomirlarga soʻrilmagan oqsil moddalar, kolloid eritmalarning oʻzlashtirilishida qatnashadi. Limfa sistemasi yuraktomir sistemasiga kiradi. Limfa kapillyarlari bosh qismi berk sirtmoq va boʻrtmalar hosil qiluvchi turli shakldagi naychalardan iborat. Ular bosh va orqa miya, taloq, togʻay, koʻz oqi hamda gavhari va platsentadan tashqari barcha aʼzolarda mavjud. Limfa kapillyarlarining diametri qon tomir kapillyarlarnikidan bir necha marta ortiq. Ular devori yuqori oʻtkazuvchanlikka ega. Limfa kapillyarlari toʻridan limfa tomirlari shakllanib, ularda limfa oqimini yoʻnaltirib turadigan klapanlar (qopqoqchalar) boʻladi. [[Limfa tomirlari]] qovuzloqli chigallar hosil qiladi. Bu chigallardan aʼzolar ichidagi limfa tomirlari shakllanib, ular aʼzodan chiqadigan [[limfa tomirlari]]ga aylanadi. Har bir ichki aʼzoda yuza va chuqur joy-lashgan limfa tomirlari farq qilinadi. Odam tanasida ham teridan, teri osti yog' qatlami va fassiyalardan boshlanuvchi yuza limfa kapillyarlari bor. Chuqur limfa tomirlari suyak, suyak ust pardasi, boʻgʻimlar, muskullar, nervlar va qon tomirlardan kapillyarlar bilan boshlanadi. [[Limfa tomirlari]] tegishli joylarda yoʻgʻonlashib, [[limfa tugunlari]]ni hosil qiladi. Toʻqima suyuqligining bosimi, limfa yigilishi hamda gavda muskullarining qis-qarishi tufayli limfa Limfa sistemasi boʻylab harakatlanadi. Aʼzodan tashqaridagi limfa tomirlari yaqinda joylashgan limfa tugunlariga quyiladi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
Limfa sistemasi tuzilishi va vazifasiga ko‘ra vena sistemasiga yaqinroq turadi. Limfa sistemasi quyidagi qismlardan iborat:
1. Hujayra va to‘qima oralig'idan boshlanadigan boshi berk yoriq yo‘llar.
Qator 16 ⟶ 13:
4. Yirik limfa yo'llari.
[[Fayl:Limfa2.png|thumb|444x444px|Odam limfa tizimi]]
Limfa tomirlari hujayra va to ‘qima oralig‘idagi boshi berk yoriq yo'llardan boshlanib, kapillarlarga, keyin mayda limfa tomirchalariga, so‘ngra limfa tomirlariga o‘tib, oxiri eng katta ko‘krak limfa yo‘lini hosil qiladi. Bu limfa yo'li yurakka quyiluvchi yuqori kovak vena burchagiga quyiladi. Limfa kapillarlari va tom irlari juda keng tarmoqlanib, o'zaro boy anastomoz
hosil qiladi, ular terida, shilliq qavatlarda va barcha a’zolarda (miyadan tashqari) joylashgan. Limfa tomirlarida oqib yurgan limfa suyuqligi rangsiz bo‘lib, tarkibida limfositlar, monositlar bor. Limfa tomirlari ichki devorida klapanlar bo'lishi bilan kapillarlardan farq qiladi. Limfa tomirlari ikki xil bo‘lib, a’zolar ichida joylashgan ichki limfa tomirlari o ‘zaro qo‘shilib, limfa to‘rini hosil qiladi. Yiriklashib, a’zo tashqarisiga chiqqan tashqi limfa tomirlariga o'tadi. Limfa tomirlarining devorlari ularning katta-kichikligiga qarab tuzilgan. Kichik diametrli limfa tomirlarining devorlari faqat endoteliydan tuzilgan bo‘lsa, katta diametrli limfa tomirlar devori xuddi vena tomirlari devorlariga o'xshab tuzilgan, ya’ni ular uch (ichki, o ‘rta va tashqi) qavatdan iborat bo‘lib, ichki tomonda klapanlar ko‘p joylashgan. Klapanlar limfani faqat bir tomonga (limfa tomiridan limfa yo‘liga) yo'naltirish uchun xizmat qiladi.
Limfa tomirlari gavdaning turli qismlarida joylashib, limfa tugunlari (bezlari) orqali sezilib turadi. Limfa tugunlari yakka-yakka yoki to dato ‘da bo'lib joylashadi. Limfa tugunlari moshdan no‘xatgacha kattalikda bo‘lib, ular sirti fibroz parda bilan o‘ralgan. Pardadan yo‘nalgan to'siqlar bezni bo'lakchalar (trabekulalar)ga ajratadi. Limfa tugunga kiradigan limfa tomirlar orqali kelib, bez ichida tozalanadi. Limfa trabekulalari organizmga keraksiz narsalarni yoki mikroblami ishlab (filtrlab), limfani tozalab beradi. Tozalangan limfa bezdan chiqadigan limfa tomiri orqali oqadi.
=== Ko‘krak limfa yo‘li ===
Ko'krak limfa yo'li birinchi bel umurtqasi ro'parasida oyoqlardan, beldan yig'ilib kelayotgan o 'ng va chap bel limfa tomirlarining ichaklardan yig'ib kelayotgan limfa yo'li
bilan qo'shilishidan hosil bo'lgan limfa xaltachasidan boshlanadi. Ko'krak limfa yo'li limfani tananing bosh va bo'yinning chap yarmi bilan chap ko'krak qafasidan, qorin va chanoq bo'shliqlari, oyoqlardan yig'adi. Limfa bosh va bo'yinning hamda ko'krak qafasining o'ng yarmidan va o'ng qo'ldan yig'ilib, o'ng limfa yo'lini hosil qiladi. Bu yo'lning
uzanligi 10— 12 sm bo'lib, o'ng bo'yinturuq venasiga quyiladi.
=== Oyoqning limfa tomirlari ===
Oyoqda ham gavdaning boshqa qismlariga o'xshash yuza va chuqur joylashgan limfa tomirlari tafovut qilinadi. Yuz limfa tomirlari teri ostida venalar bilan yonma-yon joylashgan. Oyoq panjasidan boshlangan yuzia limfa tomirlari ikkita tomirga to'planib, boldirning ichkari (medial) va oldingi tomonidan limfani yig'ib, katta «yashirin» vena bilan yonmayon yuqoriga ko'tarilib, taqimdagi limfa bezlariga qo'shiladi. Oyoqning chuqur limfa tomirlari muskullardan, bo'g'im kapsulalaridari yig'ilib, taqim osti chuqur limfa tugunlariga boradi. Taqimdagi limfa tugunlaridan chiqqan limfa tomirlari son arteriyasi bilan birgalikda ko‘tarilib, chov sohasidagi limfa tugunlariga boradi. Bu yerdan limfa tomirlari qon tomirlari bilan chanoq sohasiga, so‘ngra bel limfa yo‘llariga quyiladi.
Chanoq sohasidagi limfa tomirlari dumba, jinsiy a’zolardan yig‘ilgan yuza limfa tomirlari — qov limfa tugunlariga boradi. Chanoq bo‘shlig‘ida joylashgan a’zolar (qovuq, to‘g‘ri ichak, jinsiy a’zolar)dan chiqadigan limfa tomirlari ana shu a’zolar qon tomirlari bilan birga yo‘nalib, har qaysi a’zoga tegishli limfa tugunlariga quyadi, chanoq bo‘shlig‘idagi
limfa yo‘llari umumiy yonbosh arteriyasi bo‘ylab qorin bo‘shlig‘i limfa yo‘llariga quyiladi.
=== Qorin sohasidagi limfa tomirlari ===
Qorin sohasidagi lim fa tomirlari — qorin b o ‘shlig‘ining oldingi devoridagi limfa tomirlarining bir qismi (kindikdan yuqori) qo‘ltiq limfa tugunlariga quyilsa, kindikdan pastki qismi chov limfa tugunlariga quyadi. Qorin bo‘shlig‘ining orqa devori sohasida joylashgan limfa tugunlari aorta bilan pastki kovak venasi orasida joylashgan bo'lib, ular aortadan
chiqqan toq arteriyalar bilan yonma-yon yotgan (visseral) ichki a’zolar tugunidan iborat. Visseral limfa tugunlari qaysi arteriya bilan birga yo‘nalishiga qarab o‘sha nom bilan ataladi (mas., jigar arteriyasi, jigar limfa tuguni, ichak arteriyasi, ichak limfa tuguni va hokazo). Yo‘g‘on ichakdan chiqayotgan limfa tomirlari ham shu ichakning qon tomirlari bilan yonma-yon joylashgan va ana shu qon tomirlar nomi bilan ataladi. Ingichka va yo‘g‘on ichaklardagi limfa tugunlarining soni L50— 200 taga yetadi. Qorin bo‘shlig‘ining orqa devoridagi tugunlar soni esa o ‘rtacha 40— 60 ta.
=== Ko‘krak qafasidagi limfa tomirlari ===
Ko‘krak qafasi limfa tomirlari pariyetal va visseral limfa tomirlari hamda tugunlaridan iborat. Parietal limfa tomirlari qovurg‘a oralig‘ida, umurtqa pog‘onasi sohasida joylashgan bo‘lib, arteriyalar bilan birga yo‘naladi. Visseral limfa tomirlari va tugunlari ko‘ks oralig‘ida, qizilo‘ngach, kekirdak va boshqa a’zolar atrofida joylashgan limfa tugunlari
va tomirlaridan iborat. Ko‘krak qafasi devoridagi limfa tomirlari va ko‘krak bezi limfa tomirlari, asosan, qo‘ltiq limfa tugunlariga, qisman bo‘yindagi chuqur limfa tugunlariga quyadi. Ko‘krak qafasi ichkarisidan va a’zolardan chiqadigan limfa tomirlari ko‘krak limfa yo‘liga va o‘ng limfa yo‘liga quyiladi.
=== Qo‘l limfa tomirlari ===
Kaftdan, bilak va yelkadan oqib kelayotgan limfa yo'liga yig‘iladi. O'ng tomondagi o‘mrov osti limfa yo'li ichki bo‘yinturuq venasining o‘mrov osti venasi bilan qo‘shilishidan hosil bo‘lgan vena burchagiga, chap tomondagi limfa yo‘li esa ko‘krak limfa yo‘liga quyiladi. Qo‘ldagi limfa tomirlarining yo‘lida (tirsak va yelka bo‘g ‘imlari sohasida) limfa tomirlari yuza, teri ostida chuqur joylashadi. Limfa tugunlari, asosan, teri osti venalari va chuqur joylashgan arteriya hamda venalar bilan yonma-yon joylashgan.
=== Bosh va bo‘yindagi limfa tomirlari ===
Bosh va bo‘yindagi limfa tomirlari va tugunlari ham boshqa sohadagi limfa tomirlariga o ‘xshash yuza va chuqur joylashgan. Bosh va bo‘yin sohasidagi limfa tugunlari ensa, quloq suprasi atrofida, quloq oldi bezi sohasida va pastki jag‘ ostida joylashgan bo‘lib, ulardan chiqqan limfa tomirlari yig‘ilib, o ‘ng tomondagisi o‘ng ko‘krak limfa yo'liga, chap
tomondagisi esa chap ko'krak limfa yo‘liga qo‘shiladi. Bo‘yinning chuqur limfa tugunlariga qizilo‘ngach, kekirdak, halqum hiqildoq va qalqonsimon bezdan limfa tomirlari keladi<ref>{{Kitob manbasi|title=NORMAL ANATOMIYA VА FIZIOLOGIYA|author=N. AHMEDOV, Z. SODIQOVA|publisher=«O'zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti Toshkent-2008}}</ref>
== Manbalar ==
| |||