Iosif Stalin: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k Hasanov Jasurbek Iosif Stalin sahifasini Josef Stalinga koʻchirdi: Boshqa tillarda shu holatda yozilgan |
Qo'shimcha ma'lumotlar, tarjima Teglar: Qaytarildi Koʻrib tahrirlagich |
||
Qator 1:
{{Davlat arbobi bilgiqutisi|ismi=Stalin Losif Vissarionovich|asl ismi={{lang-ka|იოსებ ბესარიონის ძე სტალინი}}|tasvir=CroppedStalin1943.jpg|tasvir tavsifi=Losif Stalin [[Tehron konferensiyasi|Tehron konferensiyasi]] 1943 yil|lavozim=[[SSSR Vazirlar Kengashining Raisi]] <br> Uning o'zi [[SSSR Xalq Komissarlari Kengashi|SSSR SNK]] Raisi etib tayinlandi.|bayroq=Coat of arms of the Soviet Union (1946–1956).svg|bayroq2=Flag of the Soviet Union (1924–1955).svg|boshlanish davri=1946-yil, 15-mart|tugash davri=1953-yil 5-mart|hukumat boshligʻi=[[Kalinin, Mixail Ivanovich|Mikhail Kalinin]] <br>(1938—1946)</small><br>[[Shvernik, Nikolay Mixaylovich|Nikolay Shvernik]] <br>(1946—1953)</small>|vorisi=[[Malenkov, Georgiy Maximilianovich|Georgiy Malenkov]]|tugʻilgan joyi=Goridagi Tiflis gubernatorligi, [[Rossiya imperiyasi]]|vafot joyi=Dacha yaqinidagi [[Volinskoye (Moskva)|Volinskoye]], [[Kuntsevskiy tumani (Moskva viloyati)|Kuntsevskiy tumani]], [[Moskva viloyati]], [[Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi|RSFSR]] , [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|SSSR]]|dafn qilingan joyi=Lenin maqbarasida (1953) <br> Kreml devori yaqinidagi nekropol (1961)|dini=[[Ateist]]|milliy ismi=Losif Vissarionovich Djugashvili<br>{{lang-ka|Ioseb Bessarionning o'g'li Djugashvili}}|otasi=[[Djugashvili, Vissarion Ivanovich | Vissarion Ivanovich Djugashvili]] (taxminan 1850-1909)|onasi=[[Djugashvili, Yekaterina Georgievna|Ekaterina Georgievna Djugashvili (Geladze)]] (1858-1937)|partiya=[[Rossiya sotsial-demokratik mehnat partiyasi|RSDLP]] / [[Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi#oktabr 1917-1921|RKP(b)]] / [[Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi#1921-1941|VKP(b) ]] / [[Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi|KPSS]]|rafiqasi=1) [[Svanidze, Ekaterina Semenovna|Ekaterina Semyonovna Svanidze]] (1885-1907)<br>2) [[Alliluyeva, Nadejda Sergeevna|Nadejda Sergeevna Alliluyeva]] (1901-1932)|hukumat boshligʻi_2=[[Kalinin, Mixail Ivanovich|Mikhail Kalinin]] <br>(1938—1946)</small><br>[[Shvernik, Nikolay Mixaylovich|Nikolay Shvernik]] <br>(1946—1953)</small>}}
'''Josef Losif Stalin''' yoki '''Stalin''' <ref name="cibd"><cite class="citation web">Peixoto da Fonseca, F. V. [https://ciberduvidas.iscte-iul.pt/consultorio/perguntas/a-grafia-de-lenine-e-estaline/16400 «A grafia de Lenine e Estaline»]. ''ciberduvidas.iscte-iul.pt''. [[Ciberdúvidas da Língua Portuguesa]]<span class="reference-accessdate">. Consultado em 12 de agosto de 2020</span></cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AJosef+Stalin&rft.atitle=A+grafia+de+Lenine+e+Estaline&rft.aufirst=F.+V.&rft.aulast=Peixoto+da+Fonseca&rft.genre=unknown&rft.jtitle=ciberduvidas.iscte-iul.pt&rft_id=https%3A%2F%2Fciberduvidas.iscte-iul.pt%2Fconsultorio%2Fperguntas%2Fa-grafia-de-lenine-e-estaline%2F16400&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal"><span style="display:none;"> </span></span></ref> [nota 1] ( [[Gori]], 1878-yil 18-dekabr – [[Moskva]], 1953-yil 5-mart) — asli
[[Gruzinlar|gruzin]] boʻlgan [[Kommunizm|kommunistik]] inqilobchi va [[sovet]] siyosatchisi. U 1920-yillarning oʻrtalaridan vafotigacha [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|Sovet Ittifoqini]] (SSSR) boshqargan, 1922—1952 yillarda [[Sovet Ittifoqi Kommunistik Partiyasi|Kommunistik partiyaning]] [[Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Bosh kotibi|Bosh kotibi]], 1941—1953 yillarda oʻz mamlakati [[Sovet Ittifoqi Bosh vaziri|Bosh vaziri lavozimlarida ishlagan]] . Dastlab [[kollektiv rahbarlik|jamoaviy rahbarlik]] tizimi bilan boshqariladigan bir [[bir partiyaviylik|partiyali davlatga]] raislik qilgan holda, u 1930-yillardayoq Sovet Ittifoqining [[Diktator|diktatori]] yoki [[Avtokratiya|avtokratiga]] aylanib, hokimiyatni mustahkamladi. [[Marksizm|Marksizmning]] [[Leninizm|lenincha]] talqini bilan mafkuraviy bog'liq bo'lib, u bu g'oyalarni [[marksizm-leninizm]] sifatida rasmiylashtirishga yordam berdi, o'z siyosati esa [[Stalinizm]] deb nomlandi.
== Tarjimai holi ==
[[Rossiya imperiyasi|Rossiya imperiyasining]] Gori shahrida kambag'al oilada tug'ilgan u o'zining inqilobiy faoliyatini yoshligida [[Rossiya Sotsial-demokratik Mehnat partiyasi|Rossiya Sotsial-demokratik Mehnat partiyasiga]] (RSDLP) qo'shilganidan keyin boshlagan. U erda u " ''[[pravda|Pravda]]'' " partiya gazetasiga muharrirlik qildi va talonchilik, o'g'irlash va xavfsizlik tarmoqlari orqali [[Vladimir Lenin|Vladimir Leninning]] [[bolsheviklar]] fraktsiyasi uchun mablag' to'pladi. Bir necha marta qamoqqa olingan, u bir necha marta ichki surgunlarga uchragan. 1917 [[Oktabr inqilobi|yil oktyabr inqilobida]] Rossiyada hokimiyatni bolsheviklar qoʻlga kiritgach, u partiyaning [[siyosiy byuro|Siyosiy byuro]] qoʻmitasiga aʼzo boʻldi. U 1922 yilda [[Sovet Ittifoqini yaratish to'g'risidagi shartnoma|Sovet Ittifoqining tuzilishini]] nazorat qilishdan oldin [[Rossiyada fuqarolar urushi|Rossiya fuqarolar urushida]] qatnashgan. 1924 yilda Lenin kasal bo'lib vafot etganida, Stalin [[Iosif Stalinning yuksalishi|asta-sekin mamlakat rahbariyatini o'z qo'liga oldi]] . Uning hukmronligi davrida " [[Bir mamlakatda sotsializm]] " partiya dogmalarining markaziy tamoyiliga aylandi va o'zidan oldingi [[Yangi iqtisodiy siyosat|Yangi Iqtisodiy Siyosat]] [[Buyruqbozlik usuli|markazlashgan iqtisodiyot]] bilan almashtirildi. [[Besh yillik reja (SSSR)|Besh yillik reja]] tizimiga ko'ra, mamlakat [[Sovet Ittifoqida majburiy kollektivlashtirish|kollektivlashtirish]] va tez sanoatlashtirishni boshdan kechirdi, ammo [[1932-1933 yillardagi sovet ochligi|1932 va 1933 yillar oralig'ida ocharchilikka]] sabab bo'lgan oziq-ovqat ishlab chiqarishda sezilarli uzilishlarga duch keldi. " [[Xalq dushmani|Ishchi sinfining dushmanlari]] " deb hisoblanganlarni yo'q qilish uchun u " [[Katta tozalash|Buyuk tozalash]] " ni joriy qildi, unda 1934 yildan 1939 yilgacha bir milliondan ortiq odam qamoqqa tashlangan va kamida 700 000 kishi qatl etilgan.
Uning hukumati [[kommunistik xalqaro|Kommunistik Internasional]] orqali chet elda marksizm-leninizmni targ'ib qildi va 1930-yillarda butun Evropada, xususan [[Ispaniya fuqarolar urushi|, Ispaniya fuqarolar urushida]] [[antifashizm|antifashistik]] harakatlarni qo'llab-quvvatladi. 1939 yilda u [[Uchinchi reyx|fashistlar Germaniyasi]] bilan [[Molotov-Ribbentrop pakti|hujum qilmaslik to'g'risida shartnoma imzoladi]], natijada [[Sovetlarning Polshaga bostirib kirishi|Polshaga bostirib kirishdi]] . Germaniya 1941 [[Barbarossa rejasi|yilda Sovet Ittifoqiga bostirib]] kirish bilan shartnomani tugatdi. Dastlabki muvaffaqiyatsizliklarga qaramay, [[Qizil Armiya]] nemis bosqinini qaytardi va 1945 yilda [[Berlin operatsiyasi|Berlinni egallab oldi]] [[Ikkinchi jahon urushi Evropa teatri|va Evropada Ikkinchi Jahon urushini]] tugatdi. Sovetlar [[Boltiqbo'yi respublikalarining bosib olinishi|Boltiqboʻyi davlatlarini anneksiya qilib,]] Markaziy va Sharqiy Yevropa, [[Xitoy fuqarolar urushi|Xitoy]] va [[Sovet fuqarolik boshqaruvi|Shimoliy Koreyada]] [[sovet imperiyasi|birlashgan hukumatlar]] oʻrnatishga yordam berdi. Sovet Ittifoqi va Qo'shma Shtatlar urushdan dunyoning ikkita [[Super kuch|super kuchi]] sifatida chiqdi. Sovet qo'llab-quvvatlagan [[Sharqiy blok]] va Amerika tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan [[g'arbiy blok|G'arbiy blok]] o'rtasida keskinlik paydo bo'lib [[Sovuq urush|, Sovuq urushga]] sabab bo'ldi. Urushdan keyingi davrda Stalin o'z mamlakatini qayta qurish orqali olib bordi, bu davrda u 1949 yilda [[Sovet atom bombasi loyihasi|yadro qurolini ishlab chiqdi]] . Bu yillarda mamlakat [[1946-47 yillardagi sovet ocharligi|yana bir katta ocharchilik]] va [[Sovet Ittifoqidagi antisemitizm|antisemit kampaniyasini]] boshdan kechirdi [[shifokorlarning fitnasi|, bu shifokorlar fitnasining]] cho'qqisiga chiqdi. Stalin 1953 yilda vafot etdi va uning o'rnini [[Nikita Xrushchyov|Nikita Xrushchov]] [[Destalinizatsiya|egalladi]], [[Yashirin nutq|u o'zidan oldingi rahbarni qoraladi]] va butun Sovet jamiyatida destalinizatsiya jarayonini boshladi.
XX asrning eng muhim arboblaridan biri sifatida tan olingan uning qiyofasi xalqaro marksistik-leninistik harakatda keng tarqalgan [[Stalin shaxsiga sig'inish|shaxsga sig'inish]] mavzusi bo'lib, u erda u [[sotsializm]] va ishchilar sinfining chempioni hisoblangan. 1991-yilda [[Sovet Ittifoqining parchalanishi|Sovet Ittifoqi parchalanganidan]] beri u Sovet Ittifoqini yirik jahon kuchiga aylantirgan urush davridagi g'alabali yetakchi sifatida Rossiya va Gruziyada mashhurligini saqlab qoldi. Boshqa tomondan, uning ba'zi [[Totalitarizm|totalitarizmda]] ayblangan hukumati [[Sovet Ittifoqidagi siyosiy repressiyalar|ommaviy qatag'onlarni]], [[etnik tozalash|etnik tozalashlarni]], [[Sovet Ittifoqida aholining ko'chirilishi|deportatsiyalarni]], yuz minglab qatllarni va millionlab odamlarning hayotiga zomin bo'lgan ikki ocharchilikni nazorat qilgani uchun keng qoralangan.
== Ilk yillar ==
[[Fayl:Stalin_1894.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b5/Stalin_1894.jpg/170px-Stalin_1894.jpg|thumb|Stalin 1894 yilda, taxminan 15 yoshda]]
=== Bolalik va ta'lim: 1878-1899 ===
Iosif Stalin [nota 2] 1878-yil 18-dekabrda [[Rossiya imperiyasi|Rossiyaning]] [[Tiflis viloyati|Tiflis]] (hozirgi [[Gruziya]] ) viloyatidagi [[Gori]] shahrida <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=2}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=11}}.</ref> tugʻilgan. [nota 3] <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=14}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=23}}.</ref> [[Besarion Jugashvili]] va [[Ketevan Geladze|Yekaterinning]] oʻgʻli edi. [[Ketevan Geladze|"Keke" Geladze]], <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=2}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=5}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=14}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=19}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=11}}.</ref> 1872 yil may oyida turmushga chiqqan <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=14}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=19}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=16}}.</ref> va tug'ilishidan oldin ikki farzandini go'dakligida yo'qotgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=5}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=16}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=22}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=17}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=11}}.</ref> Ular [[Gruzinlar|gruzin]] millatiga mansub bo'lib, Stalin [[Gruzin tili|gruzin tilida]] gaplashib o'sgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=1}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=11}}.</ref> Gori Rossiya imperiyasining bir qismi bo'lib, gruzin, arman, rus va yahudiy jamoalarining aralashmasi bo'lgan. {{Sfn|Service|2004}} Stalin 29 dekabrda suvga cho'mdi. {{Sfn|Service|2004}} U "Soso" laqabini oldi, "Ioseb" ning qisqartmasi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=11}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=16}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=23}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=17}}.</ref>
Besarion boshqa birovning ustaxonasida ishlagan poyabzalchi edi; <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=5}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=14}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=22}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=16}}.</ref> dastlab moliyaviy jihatdan muvaffaqiyatli edi, lekin keyinchalik tanazzulga yuz tutdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=16}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=22, 32}}.</ref> va oila qashshoqlikda yashadi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=11}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=19}}.</ref> Ota [[Alkogolizm|ichkilikboz]] bo‘lib <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=17}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=25}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=20}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=12}}.</ref> xotini va bolasini kaltaklagan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=10}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=5}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=17}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=29}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=24}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=12}}.</ref> Ekaterina va Stalin 1883 yilda uyni tark etishdi va o'n yil ichida ijaraga olingan to'qqizta xonadan o'tib, sarson-sargardon hayot kechirishni boshladilar. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=30–31}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=20}}.</ref> Ikkalasi ham 1886 yilda oilaviy do'sti, [[Ruhoniy|otasi]] Kristofer Charkvianining uyiga ko'chib o'tdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=12}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=31}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=20–21}}.</ref> U mahalliy oilalar uchun farrosh ayol va kir yuvish mashinasi bo'lib ishlagan; {{Sfn|Montefiore|2007}} o'g'lini maktabga yuborishga qaror qildi, bu oilada ilgari hech kim qila olmagan. {{Sfn|Montefiore|2007}} 1888 yil oxirida, 10 yoshida Stalin Gori cherkov maktabiga o'qishga kirdi. Bu odatda ruhoniylarning bolalari uchun ajratilgan, ammo Charkviani bolaga joy berilishini ta'minlagan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=11}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=20}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=32–34}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=21}}.</ref> Stalin rasm va drama darslarida iqtidor ko'rsatib, {{Sfn|Montefiore|2007}} [[Iosif Stalin she'riyati|o'z she'rlarini yozdi]] {{Sfn|Montefiore|2007}} va xor bolasi sifatida qo'shiq kuylab, akademik jihatdan a'lo darajada edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=13}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=30}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=43}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=26}}.</ref> U ko'p janjalga tushdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=20}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=36}}.</ref> va bolalikdagi do'sti u sinfdagi "eng yaxshi, lekin ayni paytda eng jirkanch o'quvchi" ekanligini ta'kidladi. {{Sfn|Montefiore|2007}} U bir nechta jiddiy sog'liq muammolariga duch keldi; 1884 yilda [[Chechak|chechakka chalingan]] va yuzida chandiqlar qolgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=12}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=5}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=19}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=31}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=20}}.</ref> 12 yoshida u [[Fayton (arava)|fayton]] urib, og'ir jarohat oldi, bu uning chap qo'lining umrbod nogironligiga sabab bo'lgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=12}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=25}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=35, 46}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=20–21}}.</ref>
[[Fayl:The_Orthodox_Theological_Seminary.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/The_Orthodox_Theological_Seminary.jpg/220px-The_Orthodox_Theological_Seminary.jpg|left|thumb|1894 yilda Stalin Tiflis ruhiy seminariyasida o'qishni boshladi (bu erda 1870-yillardagi rasm)]]
Professorlarining tavsiyasiga ko'ra, u 1894 yil avgust oyida [[Tbilisi|Tiflisdagi]] [[Tbilisi ruhiy seminariyasi|Ma'naviyat seminariyasiga]] o'qishga kirdi, bu unga imtiyozli stavkada o'qish imkonini beruvchi [[stipendiya]] bilan ta'minlandi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=28}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=51-53}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=15}}.</ref> Bu erda u seminariyaga kirgan 600 nafar stajyor ruhoniylarga qo'shildi. {{Sfn|Montefiore|2007}} U yana akademik muvaffaqiyatga erishdi va yuqori ball oldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=19}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=36}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=56}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=32}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=16}}.</ref> U she'r yozishni davom ettirdi; Uning beshta she'ri [[Ilya Chavchavadze|Ilya Chavchavadzening]] "Iveriya" ("Gruziya") jurnalida " ''Soselo'' " taxallusi bilan nashr etilgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=18}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=57}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=33}}.</ref> Tematik jihatdan ular tabiat, yer, vatanparvarlik kabi mavzularni ko'rib chiqdilar. {{Sfn|Service|2004}} Tarixchi [[Simon Sebag Montefiore|Simon Sebag Montefiorening]] soʻzlariga koʻra, ular “kichik gruzin klassiklari”ga aylangan {{Sfn|Montefiore|2007}} va kelgusi yillarda gruzin sheʼriyatining bir qancha antologiyalariga kiritilgan. {{Sfn|Montefiore|2007}} Yoshi ulg‘aygan sari u o‘qishga qiziqishini yo‘qotdi; uning baholari tushib ketdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=69}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=32}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=18}}.</ref> va u isyonkor xatti-harakatlari uchun bir necha marta kameraga qamalgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=19}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=69}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=36–37}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=19}}.</ref> O'qituvchilar u o'zini [[Ateizm|ateist]] deb e'lon qilganidan shikoyat qilishdi, sinfda suhbatlashdi va rohiblarga shlyapasini berishdan bosh tortdi. {{Sfn|Montefiore|2007}}
Juntou-se a um clube de livros proibidos ativo na escola;<ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=19}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=62}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=36, 37}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=18}}.</ref> foi particularmente influenciado pelo romance pró-revolucionário ''[[Que Fazer?]]'' (1863), de [[Nikolay Chernishevskiy|Nikolai Tchernichevski]].{{Sfn|Montefiore|2007}} Outra obra que o influenciou foi ''[[O Parricida]]'', de [[Alexander Kazbegi]], do qual adotou o apelido "Koba" do protagonista bandido.<ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=14}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=5}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=27–28}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=63}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=23–24}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=17}}.</ref> Também leu ''[[O Capital]]'' (1867), do teórico alemão [[Karl Marx]].{{Sfn|Montefiore|2007}} Dedicou-se à teoria social e política do [[Marksizm|marxismo]],{{Sfn|Montefiore|2007}} que estava em ascensão na Geórgia, uma das várias formas de [[Sotsializm|socialismo]] que se opunham às autoridades [[Czarismo|czaristas]] do império.<ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=40}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=43}}.</ref> À noite assistia reuniões secretas de trabalhadores{{Sfn|Montefiore|2007}} e foi apresentado a Silibistro "Silva" Jibladze, o fundador marxista do [[Mesame Dasi]] ('Terceiro Grupo'), um grupo socialista georgiano.<ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=65}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=44}}.</ref> Em abril de 1899, Stalin deixou o seminário e nunca mais voltou,<ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=41}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=71}}.</ref> embora a escola o encorajasse.{{Sfn|Montefiore|2007}}
[[Fayl:Stalin_1902.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Stalin_1902-1.jpg/220px-Stalin_1902-1.jpg|thumb|368x368px|Stalin 1902 yil]]
=== Rossiya Sotsial-demokratik mehnat partiyasi: 1899-1904 ===
1899 yil oktyabr oyida Stalin Tiflisdagi rasadxonada meteorolog bo'lib ishlay boshladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=54}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=27}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=43–44}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=76}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=47–48}}.</ref> U sotsialistik nazariyadagi sinflari orqali bir guruh tarafdorlarini o'ziga tortdi {{Sfn|Montefiore|2007}} va 1900 yil [[Xalqaro mehnatkashlar kuni|Mehnat kuni]] uchun yashirin ishchilar yig'ilishini tashkil qildi <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=54}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=27}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=78}}.</ref>, unda u ko'plab erkaklarni ish tashlashga muvaffaqiyatli da'vat etdi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Bu vaqtga kelib, imperiyaning maxfiy politsiyasi - [[ohrana|Oxrana]] - ularning shaharning inqilobiy muhitidagi faoliyatidan xabardor edi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Ular 1901-yilning mart oyida uni hibsga olishga harakat qilishdi, lekin u qochib, yashirinib ketdi, <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=27}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=45}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=81–82}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=49}}.</ref> doʻstlari va xayrixohlarining xayr-ehsonlari evaziga kun kechirdi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Yashirin qolgan holda, u 1901 yil 1-mayga mo'ljallangan namoyishni rejalashtirishga yordam berdi, unda 3000 namoyishchi hokimiyat bilan to'qnashdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=28}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=82}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=50}}.</ref> U taxalluslar yordamida hibsdan qochish va turli xonadonlarda uxlashda davom etgan. {{Sfn|Montefiore|2007}} Oʻsha yilning noyabr oyida u 1898 yilda asos solingan marksistik partiya [[Rossiya Sotsial-demokratik Mehnat partiyasi|boʻlgan Rossiya Sotsial-demokratik mehnat partiyasi]] (RSDLP) Tiflis qoʻmitasiga saylandi <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=63}}; {{Harvard citation no brackets|Rieber|2005|pp=37–38}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=87–88}}.</ref>
O'sha oy u port shahri [[Batumi|Batumiga]] sayohat qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=29}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=52}}; {{Harvard citation no brackets|Rieber|2005|p=39}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=101}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=51}}.</ref> Uning jangari ritorikasi shahardagi marksistlar orasida bo'linish uyg'otdi, ularning ba'zilari uni hukumat uchun ishlaydigan " [[provakator|agent provokator]] " deb gumon qilishdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=91, 95}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=53}}.</ref> U [[Rothschild oilasi|Rotshild]] neftni qayta ishlash zavodi omborida ish topdi va u erda ikki ishchining ish tashlashini ham tashkil qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=90–93}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=51}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=22–23}}.</ref> Bir necha ish tashlash rahbarlari hibsga olingandan so'ng, u qamoqxonani egallab olishga olib kelgan ommaviy namoyishni tashkil etishga yordam berdi; qo'shinlar namoyishchilarga qarata o'q uzdi, ulardan 13 nafari halok bo'ldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=29}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=49}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=94–95}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=52}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=23}}.</ref> U 1902 yilning aprelida hibsga olinishidan oldin {{Sfn|Montefiore|2007}} dafn marosimi kuni ikkinchi ommaviy namoyish uyushtirdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=29}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=49}}; {{Harvard citation no brackets|Rieber|2005|p=42}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=98}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=52}}.</ref> U dastlab Batumi qamoqxonasida saqlangan <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=67}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=52}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=101}}.</ref> va keyinchalik xavfsizroq Kutaisi qamoqxonasiga o‘tkazilgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=67}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=29}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=52}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=105}}.</ref> 1903 yil o'rtalarida u Sharqiy Sibirda uch yillik surgunga hukm qilindi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=68}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=29}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=107}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=53}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=23}}.</ref>
Stalin oktyabr oyida Batumidan chiqib, noyabr oyi oxirida Sibirning [[Novaya Uda (Irkutsk viloyati)|Novaya Uda]] shahriga yetib keldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=75}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=29}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=52}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=108–110}}.</ref> U erda u ikki xonali dehqon uyida yashab, binoning oshxonasida uxlardi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Stalin ikki marta qochishga urindi; avvaliga [[Balagansk]] shahriga yetib borib, [[muzlash|sovuqqonlik]] tufayli qaytib kelgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=52}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=114–115}}.</ref> Uning ikkinchi urinishi muvaffaqiyatli bo‘lib, 1904-yil yanvarida Tiflisga yetib keldi <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=52}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=115–116}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=53}}.</ref> U erda u [[Filipp Maxaradze]] bilan birga mahalliy marksistik " ''[[Brdzola proletariati|Proletariatis Brdzola]]'' " ("Proletar kurashi") gazetasiga muharrirlik qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=57}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=123}}.</ref> U Gruziya marksistik harakatini rus hamkasbidan ajralib chiqishga chaqirdi, natijada bir necha RSDLP a'zolari uni [[proletar internatsionalizmi|marksistik internatsionalizm]] axloqiga zid qarashlarda ayblashdi va uni partiyadan chiqarib yuborishga chaqirishdi; tez orada u o'z nuqtai nazaridan qaytdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=54}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=117–118}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=77}}.</ref> Surgun paytida RSDLP [[Vladimir Lenin|Vladimir Leninning]] [[bolsheviklar]] va [[Yuliy Martov|Yuliy Martovning mensheviklari]] [[Mensheviklar|o'rtasida]] bo'lindi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=33–34}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=53}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=113}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=78–79}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=24}}.</ref> Stalin Gruziya mensheviklarining ko'pini yomon ko'rardi va bolsheviklar tomonida edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=76}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=59}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=80}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=24}}.</ref> U konchilar shaharchasi [[Chiatura|Chiaturada]] bolsheviklar qal'asini o'rnatgan bo'lsa-da, {{Sfn|Montefiore|2007}} harakat mensheviklar hukmronlik qilgan Gruziya inqilobiy sahnasida ozchilikni tashkil etishda davom etdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=38}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=59}}.</ref>
=== 1905 yilgi inqilob va uning oqibatlari: 1905-1912 ===
1905 yil yanvar oyida hukumat qo'shinlari [[Sankt-Peterburg|Sankt-Peterburgda]] [[Qonli yakshanba (1905)|namoyishchilarni qirg'in]] qildilar. Tez orada tartibsizliklar butun Rossiya imperiyasi bo'ylab tarqaldi, bu [[1905 yilgi rus inqilobi|1905 yilgi inqilob]] deb nomlandi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=80}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=56}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=126}}.</ref> Gruziya ayniqsa jabrlangan hududlardan biri edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|pp=84–85}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=56}}</ref> Stalin fevral oyida armanlar va [[ozarbayjonlar]] o'rtasida etnik zo'ravonlik avj olgan paytda [[Boku|Bokuda]] edi; kamida 2000 kishi halok bo'ldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=58}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=128–129}}.</ref> U podshoh [[Nikolay II]] ning "o'zining jirkanch taxtini mustahkamlash" urinishlarining bir qismi sifatida "yahudiylar va armanlarga qarshi pogromlarni" ochiq tanqid qildi. {{Sfn|Montefiore|2007}} U Bolsheviklar jangovar vzvodini tuzdi va u Bokudagi urushayotgan etnik guruhlarni bir-biridan ajratib turishga harakat qildi; ham tartibsizliklarni bosib chiqarish uskunalarini o'g'irlash uchun qopqoq sifatida ishlatgan. {{Sfn|Montefiore|2007}} Gruziya boʻylab zoʻravonlik kuchayib borayotgan bir paytda u mensheviklar bilan birga boshqa jangovar otryadlarni tuzdi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Stalin otryadlari mahalliy politsiya va qoʻshinlarni qurolsizlantirdi, {{Sfn|Montefiore|2007}} hukumat arsenallariga reydlar uyushtirdi {{Sfn|Montefiore|2007}} va yirik kompaniyalar va mahalliy konlarda himoya qilish sxemalari orqali mablagʻ toʻpladi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Ular hukumat [[Kazaklar|kazak]] qoʻshinlari va chor [[qora yuzlar|qora yuzliklariga]] qarshi hujumlar uyushtirdilar, <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=87}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=135, 144}}</ref> mensheviklar militsiyasi bilan baʼzi operatsiyalarni muvofiqlashtirdilar. {{Sfn|Montefiore|2007}}
[[Fayl:LeninEnSuizaMarzo1916--barbaroussovietr00mcbr.png|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/LeninEnSuizaMarzo1916--barbaroussovietr00mcbr.png/220px-LeninEnSuizaMarzo1916--barbaroussovietr00mcbr.png|left|thumb|Stalin Vladimir Lenin bilan (rasmda) 1905 [[Rossiya Sotsial-demokratik Mehnat partiyasining I konferentsiyasi|yil Tamperedagi konferentsiyada]] uchrashdi. Lenin "Stalinning ajralmas ustozi" bo'ldi {{Sfn|Kotkin|2014}}]]
Noyabr oyida gruzin bolsheviklari Sankt-Peterburgdagi guruh konferensiyasida Stalinni o‘z delegatlaridan biri etib sayladilar. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=89–90}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=60}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=145}}.</ref> [[Nadejda Krupskaya|Kelgach, u Leninning rafiqasi Nadejda Krupskaya]] bilan uchrashdi va u unga sayt [[Finlyandiya Buyuk Gertsogligi|Finlyandiya Buyuk]] Gertsogligining [[Tampere]] shahriga ko'chirilganligini aytdi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Konferentsiyada Stalin [[Vladimir Lenin]] bilan uchrashdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=90}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=37}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=60}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=81}}.</ref> U buni chuqur hurmat bilan qabul qilgan bo'lsa-da, Stalin bolsheviklar [[Rossiya imperiyasining Davlat Dumasi|Davlat Dumasiga]] [[1906 yilgi Rossiya qonunchilik saylovlari|bo'lajak]] saylovga nomzodlarni ko'rsatishi kerak degan fikrga qo'shilmasligini bildirdi; u parlament jarayonini vaqtni behuda sarflash deb bildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=92}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=147}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=105}}.</ref> 1906 yil aprel oyida [[Stokgolm|Stokgolmda]] bo'lib o'tgan [[Rossiya Sotsial-demokratik Mehnat partiyasining IV Kongressi|IV RSDLP kongressida]] qatnashdi; bu uning Rossiya imperiyasidan tashqaridagi birinchi sayohati edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=94}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=39–40}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=61, 62}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=156}}.</ref> Konferentsiyada, o'sha paytda mensheviklar ko'pchilik tomonidan boshqariladigan RSDLP qurolli talonchilik yordamida mablag' yig'maslikka rozi bo'ldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=96}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=40}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=62}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=26}}.</ref> Lenin va Stalin bu qarorga rozi bo'lmadilar <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=96}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=62}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=113}}.</ref> va keyin bolsheviklar ishini talon-taroj qilish qanday davom etishi mumkinligini alohida muhokama qildilar. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=168}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=113}}.</ref>
Stalin 1906 yil iyul oyida [[Senaki|Senakidagi]] cherkov marosimida [[Ekaterina Svanidze|Yekaterina Svanidzega]] turmushga chiqdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=64}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=159}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=105}}.</ref> 1907 yil mart oyida u [[Yakov Djugashvili|Yakov]] ismli o'g'il tug'di. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=64}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=167}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=106}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=25}}.</ref> O'sha yili - tarixchi [[Robert xizmati|Robert]] Servizning so'zlariga ko'ra - inqilobchi o'zini "Gruziyaning etakchi bolsheviki" sifatida ko'rsatdi. {{Sfn|Service|2004}} U 1907-yilning may-iyun oylari orasida Londonda boʻlib oʻtgan [[Rossiya sotsial-demokratik mehnat partiyasining V qurultoyi|RSDLP V kongressida]] qatnashdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=41}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=65}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=168–170}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=108}}.</ref> Tiflisga qaytib kelgach, u iyun oyida [[Tiflis bankini o'g'irlash|Imperator bankidan katta miqdordagi pulni o'g'irlashni tashkil qildi]] . Uning to'dasi [[Ozodlik maydoni (Tbilisi)|Yerevan maydonida]] o'qotar qurollar va qo'lbola bombalar bilan qurollangan karvonga pistirma uyushtirgan. Taxminan 40 kishi halok bo'ldi, lekin uning butun to'dasi tirik qoldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=41–42}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=75}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=113}}.</ref> O‘g‘irlikdan so‘ng xotini va o‘g‘li bilan Bokuda qo‘nim topgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=100}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=180}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=114}}.</ref> U erda mensheviklar o'g'irlik haqida unga duch kelishdi va uni partiyadan chiqarib yuborish uchun ovoz berishdi, lekin u ularga e'tibor bermadi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=100}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=43–44}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=76}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=184}}.</ref>
Bokuda u mahalliy RSDLP boʻlimida bolsheviklar hukmronligini taʼminladi {{Sfn|Montefiore|2007}} va ikkita partiya gazetasi – ''Bakinskiy proletariy'' va “ ''Gudok'' ” (“Hushtak”) gazetalariga muharrirlik qildi. {{Sfn|Montefiore|2007}} 1907 yil avgustda Germaniyaning [[Stuttgart|Shtutgart]] shahrida boʻlib oʻtgan Xalqaro sotsialistik tashkilot [[ikkinchi xalqaro|II Internasionalning]] [[Sotsialistik Internasional kongressi, 1907 yil|VII kongressida]] qatnashdi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Noyabr oyida xotini [[Qorin bo'shlig'i|tifdan]] vafot etdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=191}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=115}}.</ref> va u o'g'lini Tiflisda oilasi bilan qoldirdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=44}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=71}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=193}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=116}}.</ref> Poytaxtda u o'zining Enxoval guruhini qayta to'plagan edi {{Sfn|Montefiore|2007}}, ular qora yuzlarga hujum qilishni davom ettirdilar va moliyani ko'paytirdilar, himoya qilish sxemalarini yuritdilar, valyutalarni qalbakilashtirdilar va o'g'irliklarni amalga oshirdilar. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=74}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=196}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=115}}.</ref> Ular, shuningdek, to'lov pulini olish uchun turli badavlat shaxslarning bolalarini o'g'irlab ketishgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=197–198}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=115}}.</ref> 1908 yil boshida u Shveytsariyaning [[Jeneva]] shahriga borib, Lenin va taniqli rus marksisti [[Georgiy Plexanov|Gueorgi Plexanov]] bilan uchrashdi, garchi bu uni g'azablantirgan bo'lsa ham. {{Sfn|Montefiore|2007}}
1908 yil mart oyida u hibsga olinib, Bailov qamoqxonasiga joylashtirildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=44}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=68}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=203}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=116}}.</ref> U erda u qamoqqa olingan bolsheviklarni boshqargan, muhokama guruhlarini tashkil qilgan va gumon qilingan xabarchilarni o'ldirishni buyurgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=45}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=203–204}}.</ref> U [[Vologda viloyati|Vologda viloyatining]] [[Solvychegodsk|Solvichegodsk]] qishlog'ida ikki yilga surgunga hukm qilingan va u erga keyingi yilning fevral oyida kelgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=45}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=68}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=206, 208}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=116}}.</ref> Iyun oyida u qishloqdan qochib, ayol qiyofasida [[Kotlas|Kotlasga]] yetib keldi; u yerdan Sankt-Peterburgga yo'l oldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=46}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=212}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=117}}.</ref> 1910 yil mart oyida u yana hibsga olinib, Solvychegodskga qaytarildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=46}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=222, 226}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=121}}.</ref> U erda kamida ikkita ayol bilan aloqasi bor edi; egasi Mariya Kuzakova keyinchalik ikkinchi farzandi [[Konstantin Kuzakov|Konstantinni]] dunyoga keltirdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=79}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=227, 229, 230–231}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=121}}.</ref> 1911 yil iyun oyida Stalin [[Vologda|Vologdaga]] ko'chib o'tishga ruxsat oldi, u erda ikki oy qoldi, <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=47}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=80}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=231, 234}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=121}}.</ref> Pelageya Onufrieva bilan munosabatda bo'ldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=79}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=234}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=121}}.</ref> U Sankt-Peterburgga qochib ketdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=236}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=121}}.</ref>, u erda 1911 yil sentyabrda hibsga olindi va yana uch yil Vologda surguniga hukm qilindi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=237}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=121–22}}.</ref>
[[Fayl:First_Issue_of_PRAVDA.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0e/First_Issue_of_PRAVDA.jpg/220px-First_Issue_of_PRAVDA.jpg|thumb|Stalin muharriri bo'lgan bolsheviklar gazetasi " ''Pravda'' " ning birinchi nashri]]
=== Markaziy Qo'mita va " ''Pravda'' " ning yozilishi haqida: 1912-1917 ===
Stalin surgunda bo'lganida [[Praga konferentsiyasi|, Praga konferentsiyasida]] birinchi [[Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Markaziy Komiteti|bolsheviklar Markaziy qo'mitasi]] saylandi. <ref name="Não-nomeado-xXKe-1">{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=83}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=122–123}}.</ref> Ko'p o'tmay, Lenin va [[Grigoriy Zinovyev]] uni guruhga qo'shishga qaror qilishdi. <ref name="Não-nomeado-xXKe-1" /> Hali Vologdada bo'lganida, u rozi bo'ldi va umrining oxirigacha Markaziy Qo'mita a'zosi bo'lib qoldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=48}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=83}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=240}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=122–123}}.</ref> Lenin Stalin gruzin sifatida imperiyadagi etnik ozchiliklardan bolsheviklarni qo'llab-quvvatlashga yordam beradi, deb ishongan. {{Sfn|Montefiore|2007}} 1912 yil fevral oyida u yana Peterburgga qochib ketdi {{Sfn|Montefiore|2007}} bolsheviklarning haftalik “ ''Zvezda'' ” (“Yulduz”) gazetasini “ ''[[pravda|Pravda]]'' ” (“Haqiqat”) kundalik gazetasiga aylantirish bilan shug‘ullanadi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=84}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=243}}.</ref> Yangi gazeta 1912 yil aprel oyida nashr etilgan <ref name="Não-nomeado-xXKe-2">{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=84}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=247}}.</ref>, garchi Stalinning muharrir sifatidagi roli sir saqlangan. <ref name="Não-nomeado-xXKe-2" />
1912 yil may oyida u yana hibsga olindi va Shpalerxi qamoqxonasiga qamaldi, keyin Sibirda uch yillik surgunga hukm qilindi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=51}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=248}}.</ref> Iyul oyida u Sibirning [[narim|Narim]] qishlog'iga keldi <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=249}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=133}}.</ref> u erda bolshevik [[Sverdlov|Yakov Sverdlov]] bilan bir xonada bo'lishdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=86}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=250}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=154}}.</ref> Ikki oydan keyin ikkalasi ham Sankt-Peterburgga qochib ketishdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=51}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=86–87}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=250–251}}.</ref> Qisqa vaqt ichida Tiflisda Stalin va Trousso pochtachini pistirmaga tushirishni rejalashtirdilar, bu vaqtda guruhning aksariyati, garchi o'zi bo'lmasa ham, hukumat tomonidan hibsga olingan. {{Sfn|Montefiore|2007}} Stalin Sankt-Peterburgga qaytib keldi va u erda " ''Pravda'' " gazetasida tahrirlash va maqolalar yozishni davom ettirdi. {{Sfn|Montefiore|2007}}
[[Fayl:Stalin_in_exile_1915.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Stalin_in_exile_1915.jpg/220px-Stalin_in_exile_1915.jpg|left|thumb|Stalin 1915 yil]]
[[1912 yilgi Rossiya qonunchilik saylovlari|1912 yil oktyabr oyida bo'lib o'tgan Duma saylovlaridan]] so'ng, oltita bolsheviklar va olti nafar mensheviklar saylandi, Stalin ikki marksistik fraktsiyani yarashtirishga chaqiruvchi maqolalar yozdi, buning uchun Lenin uni tanqid qildi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Yil oxirida u Leninni ziyorat qilish uchun [[Krakov|Krakovga]] ikki marta [[Avstriya-Vengriya imperiyasi|Avstriya-Vengriya imperiyasini]] kesib o'tdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=52}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=87–88}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=256–259}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=133}}.</ref>, oxir-oqibat bolsheviklar rahbarining mensheviklar bilan birlashishga qarshi chiqishiga taslim bo'ldi. {{Sfn|Montefiore|2007}} 1913 yil yanvarda u [[Vena (shahar)|Vena]] shahriga sayohat qildi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=54}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=89}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=263}}.</ref>, "milliy masala"ga e'tibor qaratib, bolsheviklar Rossiya imperiyasining milliy va etnik ozchiliklari bilan qanday munosabatda bo'lishlari kerak edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=89}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=264–265}}.</ref> Stalinni bu mavzuda maqola yozishga undagan Lenin <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=59}}.</ref> bu guruhlarga Rossiya davlatidan ajralib chiqish huquqini taklif qilib, ularni bolsheviklar g‘oyalariga jalb qilmoqchi edi, lekin ayni paytda ular bundan keyin ham shunday bo‘lishlariga umid qilgan edi. Bolsheviklar tomonidan boshqariladigan kelajakdagi Rossiyaning bir qismi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Uning yakuniy maqolasi " ''[[Marksizm va milliy va mustamlakachilik muammosi|Marksizm va milliy va mustamlaka muammosi]]'' " deb nomlangan bo'lib, u birinchi marta 1913 yil mart, aprel va may oylaridagi bolsheviklar " ''[[Proveshcheniye|Prosveshcheniye]]'' " jurnalida chop etilgan; <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=53}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=85}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=266}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=133}}.</ref> Lenin bu ishdan juda mamnun edi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Montefiorening soʻzlariga koʻra, bu “Stalinning eng mashhur asari” edi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Maqola “K.Stalin” taxallusi ostida chop etilgan, {{Sfn|Montefiore|2007}} 1912 yildan buyon ishlatib kelayotgan ism <ref>{{Harvard citation no brackets|Himmer|1986|p=269}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=7}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=85}}.</ref> Ruscha [[poʻlat]] ( ''stal'' ) soʻzidan olingan <ref>{{Harvard citation no brackets|Himmer|1986|p=269}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=85}}.</ref> bu “Poʻlat odam” deb tarjima qilingan; <ref>{{Harvard citation no brackets|Himmer|1986|p=269}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=7}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=268}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=133}}.</ref> Stalin Lenin taxallusiga taqlid qilishni maqsad qilgan bo‘lishi mumkin. {{Sfn|Himmer|1986}} Stalin bu ismni umrining oxirigacha saqlab qoldi, ehtimol u maqolada bolsheviklar orasida obro'sini mustahkamlagani uchun ishlatilgan. {{Sfn|Montefiore|2007}}
1913 yil fevralda Peterburgda hibsga olindi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=268–270}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=28}}.</ref> U to'rt yillik surgunga hukm qilingan, Sibirning olis qismi bo'lgan [[Turukhansk|Turuxanskdan]] qochish juda qiyin edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=54}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=102–103}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=270, 273}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=29}}.</ref> Avgust oyida u Monastyrskoe qishlog'iga keldi, garchi to'rt hafta o'tgach, u Kostino qishlog'iga ko'chirildi. {{Sfn|Montefiore|2007}} 1914-yil mart oyida qochishga urinish ehtimolidan xavotirlangan hukumat uni [[Arktika doirasi]] chekkasidagi [[Kureika|Kureyka]] qishlog'iga ko'chirdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=55}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=105–106}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=277–278}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=29}}.</ref> Qishloqda Stalin o'sha paytda o'n uch yoshda bo'lgan Lidiya Pereprigiya bilan munosabatda bo'lgan va shuning uchun chor Rossiyasidagi [[rozilik yoshi|qonuniy rozilik yoshidan]] bir yoshga kichik edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=107}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=282–285}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=155}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=30}}.</ref> Taxminan 1914 yil dekabr oyida Pereprygia Stalinning o'g'lini tug'di, garchi bola tez orada vafot etdi. {{Sfn|Montefiore|2007}} U 1917-yil aprel atrofida yana bir farzandi Iskandarni dunyoga keltirdi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Kureykada u [[Sibirning tub aholisi|mahalliy]] [[Evenklar|Evenke]] va [[Xantilar|Ostakiylar]] {{Sfn|Montefiore|2007}} bilan yaqin hamkorlikda yashagan va koʻp vaqtini baliq ovlash bilan oʻtkazgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=56}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=110}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=288–289}}.</ref>
=== Rossiya inqilobi: 1917 yil ===
Surgunda Rossiya [[Birinchi jahon urushi|Birinchi Jahon urushiga]] kirdi va 1916 yil oktyabr oyida Stalin va boshqa surgun qilingan bolsheviklar [[Rossiya imperiyasida harbiy xizmat|Rossiya armiyasiga chaqirilib]], Monastyrskoyega jo'nab ketishdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=57}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=113–114}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=300}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=155}}.</ref> Ular 1917-yil fevral oyida [[Krasnoyarsk|Krasnoyarskka]] yetib kelishdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=57}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=301–302}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=155}}.</ref>, u yerda tergovchi qo‘li cho‘loq bo‘lgani uchun uni harbiy xizmatga yaroqsiz deb topdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=114}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=302}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=155}}.</ref> U surgunda yana to'rt oy xizmat qilishga majbur bo'ldi va yaqin atrofdagi [[Achinsk]] shahrida xizmat qilishni muvaffaqiyatli so'radi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=114}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=302}}.</ref> [[Fevral inqilobi]] sodir bo'lganida men shaharda edim; Petrogradda qo'zg'olon ko'tarildi - Sankt-Peterburg nomi o'zgartirilgandan beri - va podshoh Nikolay II zo'ravonlik bilan ag'darilishdan qutulish uchun taxtdan voz kechdi. Rossiya imperiyasi [[Liberalizm|liberallar]] hukmron bo'lgan [[Muvaqqat hukumat]] boshchiligidagi ''de-fakto'' respublikaga aylandi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=57–58}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=116–117}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=302–303}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=178}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=42}}.</ref> Bayramona kayfiyatda u mart oyida Petrogradga poyezdda yo‘l oldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|pp=15, 19}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=117}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=304}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=173}}.</ref> U erda u bolsheviklar [[Lev Kamenev]] bilan birga " ''Pravda'' " ni nazorat qilishni o'z qo'liga oldi <ref>{{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=19}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=120}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=310}}.</ref> va Stalin shahardagi nufuzli ishchilar kengashi - [[Petrograd Soveti]] Ijroiya qo'mitasiga bolsheviklar vakili etib tayinlandi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=59–60}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=310}}.</ref> Aprel oyida partiya Markaziy Qo'mitasiga bolsheviklar saylovida Stalin uchinchi o'rinni egalladi; Lenin birinchi, Zinovyev ikkinchi o'rinni egalladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=64}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=131}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=316}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=193}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=46}}.</ref> Bu uning o‘sha paytdagi partiya ichidagi yuksak mavqeini aks ettirdi. {{Sfn|Montefiore|2007}}
{{Quotebox
| quote = Mavjud yer egalari va kapitalistlar hukumati o'rniga ishchilar va dehqonlardan iborat yangi hukumat paydo bo'lishi kerak. Xalq tomonidan saylanmagan va xalq oldida hisobdor bo'lmagan mavjud soxta hukumat o'rniga xalq tomonidan tan olingan, ishchilar, askarlar va dehqonlar vakillari tomonidan saylangan va ularning vakillari oldida javobgar bo'lgan hukumat almashtirilishi kerak.
| author = — Stalinning ''Pravda'' gazetasi tahririyati, 1917 yil oktabr{{sfn|Service|2004|p=144}}
| align = left
| width = 25em
}}
Stalin bolsheviklar partizanlari tomonidan qurolli kuch namoyishi bo'lgan [[iyul kunlari]] qo'zg'olonini tashkil etishga yordam berdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=65}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=319–320}}.</ref> Namoyish bostirilgandan so'ng, Muvaqqat hukumat partiya a'zolariga qarshi " ''Pravda'' "ga hujum boshladi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Ushbu hujum paytida Stalin Leninni gazeta idorasidan olib chiqdi va bolsheviklar rahbarining xavfsizligini o'z zimmasiga oldi va uni [[Razliv poezd stantsiyasi|Razlivga yashirincha]] olib o'tishdan oldin uni Petrograddagi xavfsiz uylar orasida o'tkazdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=322–324}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=203}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=48–49}}.</ref> Lenin yo'qligida Stalin " ''Pravda'' "ni tahrir qilishni davom ettirdi va bolsheviklar rahbari vazifasini bajaruvchi bo'lib, partiyaning yashirin ravishda o'tkazilgan VI qurultoyini nazorat qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=326}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=204}}.</ref> Lenin bolsheviklardan Muvaqqat hukumatni ag'darib, [[davlat to'ntarishi]] orqali hokimiyatni qo'lga olishni so'ray boshladi. Stalin va uning safdoshi bolshevik [[Lev Trotskiy|Leon Trotskiy]] Leninning harakat rejasini ma'qulladi, lekin dastlab Kamenev va boshqa partiya a'zolari unga qarshi chiqdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=68}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=138}}.</ref> Lenin Petrogradga qaytib keldi va 10 oktyabrda Markaziy Komitetning yig'ilishida davlat to'ntarishini qo'llab-quvvatladi. {{Sfn|Montefiore|2007}}
24-oktabrda politsiya bolsheviklar gazetasining idoralariga bostirib kirib, mashina va presslarni yo‘q qildi; Stalin o'z faoliyatini davom ettirish uchun ushbu jihozlarning bir qismini qaytarib oldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=144}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|pp=337–338}}.</ref> 25 oktyabr kuni tongda u [[Smolniy instituti|Smolniy institutida]] bo'lib o'tgan Markaziy Qo'mita yig'ilishida Lenin bilan birga bo'lib, bolsheviklar to'ntarishi - [[Oktabr inqilobi|Oktyabr inqilobi]] boshqariladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=145}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=341}}.</ref> Bolsheviklar militsiyasi Petrograd elektr stantsiyasini, bosh pochtani, davlat bankini, telefon stansiyasini va bir qancha ko'priklarni egallab oldi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Bolsheviklar tomonidan boshqariladigan " ''[[Aurora (kreyser)|Avrora]]'' " kemasi [[Qishki saroy|Qishki saroyga]] qarata o't ochdi; Muvaqqat hukumatning yig‘ilgan delegatlari taslim bo‘lib, bolsheviklar tomonidan hibsga olindi. {{Sfn|Montefiore|2007}} Garchi unga [[Butunrossiya Sovetlar Kongressi|Sovetlarning Ikkinchi Qurultoyi]] bolsheviklar delegatlarini rivojlanayotgan vaziyat toʻgʻrisida xabardor qilish vazifasi qoʻyilgan boʻlsa-da, Stalinning davlat toʻntarishidagi roli ommaga koʻrinmas edi. {{Sfn|Service|2004}} Trotskiy va Stalinga qarshi boʻlgan boshqa bolsheviklar bundan ularning davlat toʻntarishidagi roli ahamiyatsiz ekanligiga dalil sifatida foydalanishgan, garchi keyinchalik tarixchilar buni rad etishgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=144–146}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=224}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=52}}.</ref> Tarixchi [[Oleg Xlevnyuk|Oleg Xlevnyukning]] so'zlariga ko'ra, Stalin "[Oktyabr inqilobida] muhim rol o'ynagan ... muhim bolshevik, partiya Markaziy Qo'mitasining a'zosi va uning bosh gazetasi muharriri"; {{Sfn|Khlevniuk|2015}} tarixchi [[Stiven Kotkin]] ham xuddi shunday ta'kidlaganidek, u davlat to'ntarishini amalga oshirishda "qalinlikda" bo'lgan. {{Sfn|Kotkin|2014}}
== Lenin hukumati ==
=== Hokimiyatning mustahkamlanishi: 1917–1918 yillar ===
26 oktyabrda Lenin oʻzini yangi hukumat [[Xalq Komissarligi Kengashi|— Xalq Komissarlari Kengashi]] (“Sovnarkom”) prezidenti deb eʼlon qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=147–148}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=227–228, 229}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=52}}.</ref> Stalin, [[Chap sotsialistik inqilobchilar|so'l sotsialistik inqilobchilar]] bilan koalitsion hukumat tuzganiga qaramay, prezidentning mensheviklar va [[Inqilobiy sotsialistik partiya (Rossiya)|Sotsialistik inqilobchilar partiyasi]] bilan koalitsiya tuzmaslik haqidagi qarorini qo'llab-quvvatladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|pp=28–29}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=148}}.</ref> Stalin hukumatni Lenin, Trotskiy va Sverdlov bilan birga boshqargan norasmiy kvartetning bir qismiga aylandi; <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=71}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=228}}.</ref> Ulardan Sverdlov muntazam ravishda yo'q edi va 1919 yil mart oyida vafot etdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=71, 90}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=318}}.</ref> Stalinning kabineti Smolniy institutidagi Leninnikining yonida edi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=71}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=229}}.</ref> va u va Trotskiyga prezident idorasiga ruxsatsiz kirishga ruxsat berilgan yagona shaxslar edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|p=27}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=226}}.</ref> Lenin yoki Trotskiy kabi taniqli bo'lmasa-da, {{Sfn|Service|2004}} Bolsheviklar orasida Stalinning ahamiyati ortib bordi. {{Sfn|Montefiore|2003}} U Sovet rahbarining dushman gazetalarni yopish toʻgʻrisidagi farmonlarini imzoladi {{Sfn|Service|2004}} va Sverdlov bilan birga yangi [[Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi|Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasining]] [[1918 yil Rossiya Konstitutsiyasi|konstitutsiyasi]] loyihasini ishlab chiquvchi qoʻmitaning sessiyalariga raislik qildi. {{Sfn|Service|2004}} U [[tekshirish|Cheka]] xavfsizlik xizmatining shakllanishini va undan keyin boshlangan [[Qizil Terror|Qizil Terrorni]] qattiq qo'llab-quvvatladi; davlat zo'ravonligi kapitalistik kuchlar uchun samarali vosita bo'lganini ta'kidlab, u Sovet hukumati uchun ham xuddi shunday bo'lishiga ishondi. {{Sfn|Service|2004}} Kamenev va [[Nikolay Buharin|Nikolay Buxarin]] kabi eski bolsheviklardan farqli o'laroq, Stalin hech qachon Cheka va Terrorning tez o'sishi va kengayishidan xavotir bildirmagan. {{Sfn|Service|2004}}
“ ''Pravda'' ” muharriri {{Sfn|Service|2004}} lavozimini tark etib, Millatlar xalq komissari etib tayinlandi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=70}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=30}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=148}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=228}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=52}}.</ref> U oʻziga kotib sifatida [[Nadejda Alliluyeva|Nadejda Alliluyevani]] <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=72}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=151}}.</ref> tanladi va qachondir turmushga chiqdi, garchi sanasi nomaʼlum. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=72}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=167}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=264}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=49}}.</ref> 1917 yil noyabr oyida u Rossiyada yashovchi etnik va milliy ozchiliklarga ajralib chiqish va o'z taqdirini o'zi belgilash huquqini e'lon qilgan " [[Rossiya xalqlarining huquqlari deklaratsiyasi|Milliyat to'g'risida" gi dekretni]] imzoladi. {{Sfn|Conquest|1991}} Farmonning maqsadi birinchi navbatda strategik edi; bolsheviklar etnik ozchiliklar o'rtasida iltifot qozonishni xohlashdi, lekin ular mustaqillikni xohlashlarini kutmadilar. <ref name="Não-nomeado-xXKe-3">{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=71}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=152}}.</ref> O'sha oy u [[Finlyandiya sotsial-demokratik partiyasi|Finlyandiya sotsial-demokratlari]] bilan suhbatlashish uchun [[Helsinki|Xelsinkiga]] borib [[Finlyandiya mustaqilligi|, dekabr oyida Finlyandiyaning mustaqillik so'rovini qondirdi]] . <ref name="Não-nomeado-xXKe-3" /> Uning bo'limi turli etnik ozchiliklar tillarida matbuot va maktablar tashkil etish uchun mablag' ajratdi. {{Sfn|Service|2004}} Sotsialistik inqilobchilar Stalinning nutqini [[Federatsiya|federalizm]] va milliy o'z taqdirini o'zi belgilashda Sovnarkomning markazlashtiruvchi va [[Imperializm|imperialistik]] siyosati uchun front sifatida aybladilar. {{Sfn|Service|2004}}
Rossiyaning [[Germaniya imperiyasi|Germaniya]] va [[Avstriya-Vengriya imperiyasi|Avstriya-Vengriyaning]] [[Markaziy kuchlar|markaziy kuchlari]] bilan kurashayotgan Birinchi jahon urushi tufayli Lenin hukumati 1918 yil mart oyida Petrograddan Moskvaga ko'chib o'tdi. U erda ular [[Kreml (qalʼa)|Kremlga]] asoslanishdi; bu erda Stalin, Trotskiy, Sverdlov va Lenin yashagan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=72}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=150–151}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=259–264}}.</ref> Bu Leninning hududdagi xarajatdan qat'i nazar, markaziy kuchlar bilan sulh tuzish istagini qo'llab-quvvatladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=75}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=158–161}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=250}}.</ref> Stalin buni zarur deb hisobladi, chunki prezidentdan farqli o'laroq, u Yevropa [[proletar inqilobi]] yoqasida ekanligiga ishonchi komil emas edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=159–160}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=250}}.</ref> Oxir-oqibat Lenin boshqa oliy bolsheviklarni ham o‘z qarashlariga ishontirdi, natijada 1918 yil mart oyida [[Brest sulhi|Brest-Litovskiy shartnomasi]] imzolandi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=75}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=161}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=257–258}}.</ref> Shartnoma Markaziy kuchlarga katta yer va resurslarni berdi va Rossiyada ko'pchilikni g'azablantirdi; so'l sotsialistik inqilobchilar bu masala bo'yicha koalitsion hukumatdan chiqib ketishdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=161}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=258–259, 265}}.</ref> Sovet Rossiyasining hukmron partiyasi tez orada [[Sovet Ittifoqi Kommunistik Partiyasi|Rossiya Kommunistik partiyasi]] deb o'zgartirildi. {{Sfn|Kotkin|2014}}
=== Harbiy qo'mondonlik: 1918-1921 ===
Bolsheviklar hokimiyatni qo'lga kiritgandan so'ng, o'ng va siyosiy chap qo'shinlar ularga qarshi to'planib, [[Rossiyada fuqarolar urushi]] boshlandi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=165}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=268–270}}.</ref> 1918 yil may oyida Sovnarkom kamayib borayotgan oziq-ovqat ta'minotiga kirishni ta'minlash uchun Stalinni Rossiyaning janubidagi oziq-ovqat ta'minotini boshqarish uchun [[Volgograd|Tsaritsinga]] yubordi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=77}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=39}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|p=27}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=163}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=300–301}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=54}}.</ref> O'zini qo'mondon sifatida ko'rsatishga ishtiyoqmand {{Sfn|Service|2004}}, u erda bir marta mintaqaviy harbiy operatsiyalarni nazorat qilishni o'z zimmasiga oldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=164}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=302–303}}.</ref> U ikki harbiy arbob - [[Kliment Voroshilov|Kliment Vorochilov]] va [[Semion Mixaylovich Budionniy|Semion Budionniy]] bilan do'stlashdi, ular uning harbiy va siyosiy tayanch bazasini tashkil qiladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=78, 82}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=28}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=55}}.</ref> G'alaba son jihatidan ustunlik bilan ta'minlanganiga ishonib, u mintaqadagi bolsheviklarga qarshi [[Oq harakati|oq qo'shinlarga]] qarshi jangga katta miqdordagi [[Qizil Armiya]] qo'shinlarini yubordi, bu esa katta yo'qotishlarga olib keldi; Lenin bu qimmat taktikadan xavotirda edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=81}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=170}}.</ref> Tsaritsinda u Chekaning mahalliy boʻlimiga aksilinqilobchilarni baʼzan sudsiz qatl qilishni buyurdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=46}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=27}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=305, 307}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=56–57}}.</ref> va hukumat buyruqlariga zid ravishda harbiy va oziq-ovqat yigʻish idoralarini oʻrta toifadagi mutaxassislardan tozaladi, baʼzilarini esa qatl qildi. .. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=78–79}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=40}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=166}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=55}}.</ref> Uning davlat zo'ravonligi va terrorini qo'llashi ko'pchilik bolshevik rahbarlari ma'qullaganidan ko'ra kattaroq edi; {{Sfn|Service|2004}} masalan, u oʻzining oziq-ovqat xarid qilish dasturiga muvofiqligini taʼminlash uchun bir nechta qishloqlarni yoqib yuborishni buyurdi. {{Sfn|Service|2004}}
[[Fayl:За_единую_Россію.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/%D0%97%D0%B0_%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%83%D1%8E_%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8E.jpg/220px-%D0%97%D0%B0_%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%83%D1%8E_%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8E.jpg|left|thumb|"Birlashgan Rossiya uchun" (1919). Oq armiya propagandist plakatida bolsheviklar qizil ajdaho, Oq ish esa salibchi ritsar sifatida tasvirlangan.]]
1918 yil dekabr oyida Stalin [[Aleksandr Kolchak|Aleksandr Kolchakning]] oq qo'shinlari qizil qo'shinlarni qanday qilib yo'q qilishga muvaffaq bo'lganligini tekshirish uchun [[Perm|Permga]] yuborildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=83–84}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=172}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=314}}.</ref> U 1919 yil yanvar-mart oylari orasida {{Sfn|Service|2004}}, Petrograddagi G'arbiy frontga tayinlanishidan oldin Moskvaga qaytib keldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=85}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=172}}.</ref> Uchinchi Qizil polk qochib ketganida, u asirga olinganlarni omma oldida qatl qilishni buyurdi. {{Sfn|Service|2004}} Sentyabrda u Janubiy frontga qaytarildi. {{Sfn|Service|2004}} Urush paytida u qatʼiyatlilik, qatʼiyat va ziddiyatli vaziyatlarda masʼuliyatni oʻz zimmasiga olishga tayyorligini namoyish qilib, Markaziy Qoʻmita oldida oʻzining munosibligini isbotladi. {{Sfn|Service|2004}} Shu bilan birga, u buyruqlarni e'tiborsiz qoldirdi va bir necha bor haqorat qilinganida iste'foga chiqish bilan tahdid qildi. {{Sfn|Service|2004}} 1919 yil noyabr oyida hukumat uni urush davridagi xizmatlari uchun [[Qizil Bayroq ordeni|Qizil Bayroq ordeni bilan]] taqdirladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=86}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=45}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=331}}.</ref>
1919 yil oxirida bolsheviklar fuqarolar urushida g'alaba qozondilar. {{Sfn|Service|2004}} Sovnarkom o'z e'tiborini proletar inqilobining chet elda tarqalishiga qaratdi, shu maqsadda 1919 yil martida [[kommunistik xalqaro|Kommunistik Internasionalni]] tuzdi; Stalin uning ochilish marosimida ishtirok etdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=91}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=175}}.</ref> U Leninning Evropa proletariati inqilob yoqasida ekanligi haqidagi fikriga qo'shilmagan bo'lsa-da, u yolg'iz qolar ekan, Sovet Rossiyasi zaif bo'lib qolishini tan oldi. {{Sfn|Service|2004}} 1918 yil dekabrda u [[Estoniya mehnatkashlar kommunasi|Estoniya]], [[Litva Sovet Sotsialistik Respublikasi (1918-1919)|Litva]] va [[Latviya Sotsialistik Sovet Respublikasi|Latviyada]] marksistik hukmronlik qilgan sovet respublikalarini tan olish toʻgʻrisidagi dekretlar loyihasini ishlab chiqdi; {{Sfn|Service|2004}} Fuqarolar urushi davrida bu marksistik hukumatlar agʻdarildi va Boltiqboʻyi mamlakatlari Rossiyadan toʻliq mustaqil boʻldi, Stalin bu harakatni noqonuniy deb hisobladi. {{Sfn|Service|2004}} 1920 yil fevral oyida u [[Rabkrin|Ishchilar va dehqonlar inspektsiyasi]] boshlig'i etib tayinlandi; {{Sfn|Service|2004}} oʻsha oyda u ham Kavkaz frontiga oʻtkazildi. {{Sfn|Service|2004}}
Polsha va rus qo'shinlari o'rtasidagi [[Sovet qo'shinlarining g'arbga hujumi, 1918-1919|oldingi to'qnashuvlardan]] so'ng, 1920-yillarning boshlarida [[Polsha-Sovet urushi]] boshlandi, polyaklar [[Kiyev|Ukrainaga]] bostirib kirib, Kiyevni egallab olishdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=176}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=352–354}}.</ref> Stalin janubi-g'arbiy frontda Ukrainaga ko'chirildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=178}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=357}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=59}}.</ref> Qizil Armiya Polsha qo'shinlarini o'z mamlakatiga qaytarishga majbur qildi. {{Sfn|Service|2004}} Lenin Polsha proletariati [[Józef Piłsudski|Iózef Piłsudski]] mahalliy hukumatiga qarshi ruslarni qo'llab-quvvatlash uchun ko'tariladi, deb ishongan. Stalin bundan ogohlantirgan edi; u [[millatchilik]] Polsha ishchi sinflarini hukumatining urush harakatlarini qo'llab-quvvatlashga undaydi, deb ishongan. U, shuningdek, Qizil Armiya hujumkor urush olib borishga tayyor emasligiga ishondi va bu Oq armiyalarga [[Qrim|Qrimda]] qayta tiklanish imkoniyatini beradi va bu fuqarolar urushini qayta boshlashi mumkin. {{Sfn|Service|2004}} Stalin argumentda mag'lub bo'ldi, shundan so'ng u Leninning qarorini qabul qildi va uni qo'llab-quvvatladi. {{Sfn|Service|2004}} Janubi-gʻarbiy front boʻylab u [[Lvov|Lvovni]] zabt etishga qaror qildi; Shu maqsadda diqqatini jamlagan holda, u o'z qo'shinlarini [[Mixail Tuxachevskiy]] qo'shinlariga yordam berish uchun o'tkazish buyrug'iga bo'ysunmadi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=87}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=179}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=362}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=60}}.</ref> Avgust oyida polyaklar [[Varshava jangi (1920)|ruslarning yurishini qaytardilar]] va Stalin Moskvaga qaytib keldi. {{Sfn|Service|2004}} [[Riga tinchligi|Polsha-Sovet tinchlik shartnomasi]] imzolandi; u buni muvaffaqiyatsizlik sifatida ko'rdi va u Trotskiyni aybladi. {{Sfn|Service|2004}} Trotskiy, o'z navbatida, [[Rossiya Kommunistik partiyasining IX s'ezdi (bolsheviklar)|IX bolsheviklar konferentsiyasida]] Stalinni urushni boshqarishda "strategik xatolar"da aybladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Davies|2003|p=211}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=183–185}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=376–377}}.</ref> Stalin o'zini xafa va qadrsiz his qildi; sentyabr oyida u harbiylarning iste'foga chiqishini talab qildi, bunga ruxsat berildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=182–183}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=365}}.</ref>
[[Fayl:Lenin_and_stalin_crop.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Lenin_and_stalin_crop.jpg/220px-Lenin_and_stalin_crop.jpg|thumb|Stalin (o'ngda) Gorkiyda kasal Lenin bilan suhbatlashmoqda, 1922 yil sentyabr]]
=== Leninning so'nggi yillari: 1921-1923 ===
Sovet hukumati qo'shni davlatlarni o'z ta'siri ostiga olishga harakat qildi; [[Sovetlarning Gruziyaga bostirib kirishi|1921 yil fevralda]] ular mensheviklar hukmronligidagi [[Gruziya Demokratik Respublikasi|Gruziyaga]] bostirib kirishdi, {{Sfn|Kotkin|2014}} aprel oyida Stalin [[Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi|Turkistondagi]] Qizil Armiyaga Rossiya davlati nazoratini tiklashni buyurdi. {{Sfn|Kotkin|2014}} Millatlar ishlari boʻyicha xalq komissari sifatida u har bir milliy va etnik guruh oʻz fikrini bildirish huquqiga ega boʻlishi kerak, deb hisoblardi {{Sfn|Service|2004}} Rossiya davlati tarkibidagi “ [[Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi|avtonom respublikalar]] ” orqali ular turli mintaqaviy ishlarni nazorat qilishlari mumkin edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=199–200}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=371}}.</ref> Bu nuqtai nazarni qabul qilib, ba'zi marksistlar uni [[burjua millatchiligi|burjua millatchiligiga]] haddan tashqari moyillikda ayblashsa, boshqalari uni bu xalqlarni Rossiya davlati tarkibida saqlab qolishga harakat qilishda o'ta rusparastlikda aybladilar. {{Sfn|Service|2004}}
Stalinning vatani Kavkaz o'zining ko'p millatli aralashmasi tufayli alohida muammo tug'dirdi. {{Sfn|Service|2004}} U Gruziya, Armaniston va Ozarbayjon avtonom respublikalarini ajratish gʻoyasiga qarshi chiqdi va bu respublikalar oʻz hududlaridagi etnik ozchiliklarga zulm qilishlari mumkinligini taʼkidladi; Buning o'rniga, u [[Zakavkazye Sotsialistik Federativ Sovet Respublikasi|Transkavkaz Federativ Sotsialistik Respublikasini]] chaqirdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=194–196}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=400}}.</ref> [[Gruziya Kommunistik partiyasi (Sovet Ittifoqi)|Gruziya Kommunistik partiyasi]] bu g'oyaga qarshi chiqdi, natijada [[Gruziya ishi]] bo'ldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=194–195}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=479–481}}.</ref> 1921 yil o'rtalarida Stalin Janubiy Kavkazga qaytib, gruzin kommunistlarini Gruziyadagi [[Abxazlar|abxaziya]], [[Osetinlar|osetin]] va [[Ajarlar|adjara]] ozchiliklarini chetga surgan shovinistik gruzin millatchiligidan qochishga chaqirdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=203–205}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=400}}.</ref> Bu safarda u o'g'li Yakovni uchratib, uni Moskvaga qaytardi; <ref name="Não-nomeado-xXKe-4">{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=127}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=232}}.</ref> Nadya oʻsha yilning mart oyida Stalinning yana bir farzandi [[Stalin Vasiliy|Vasiliyni]] dunyoga keltirgan edi. <ref name="Não-nomeado-xXKe-4" />
Fuqarolar urushidan keyin Rossiya boʻylab ishchilarning ish tashlashlari va dehqonlar qoʻzgʻolonlari, asosan, Sovnarkomning oziq-ovqat mahsulotlarini talab qilish loyihasiga qarshi chiqdi; antidot sifatida Lenin bozorga yo'naltirilgan islohotlarni kiritdi: [[Yangi iqtisodiy siyosat]] (NEP). <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=89}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=187}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=344}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=64}}.</ref> Trotskiy kasaba uyushmalarini tugatishga chaqiruvchi fraksiyaga rahbarlik qilgani uchun Kommunistik partiya ichida ham tartibsizliklar yuz berdi; Lenin bunga qarshi edi, Stalin esa Trotskiyning harakatlariga qarshiliklarni birlashtirishga yordam berdi. {{Sfn|Service|2004}} Shuningdek, u Markaziy Qoʻmita Kotibiyatining tashviqot va tashviqot boʻlimiga rahbarlik qilishga rozi boʻldi. {{Sfn|Service|2004}} 1922 [[Rossiya Kommunistik partiyasining (bolsheviklar) XI s'ezdi|yildagi XI partiya qurultoyida]] Lenin uni Kommunistik partiyaning yangi [[Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Bosh kotibi|Bosh kotibi]] etib tayinladi. Boshqalarga qo'shimcha ravishda bu yangi lavozimni qabul qilish uning ish yukini ko'tarishi va unga haddan tashqari ko'p vakolat berishi mumkinligidan xavotirlar bildirilgan bo'lsa-da, Stalin nomzodi ilgari surildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=96}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|pp=78–70}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=189–190}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=411}}.</ref> Lenin uchun bu muhim lavozimda asosiy ittifoqchiga ega bo'lish foydali edi. {{Sfn|Service|2004}}
{{Quotebox
| quote = Stalin juda shafqatsiz va bizning oramizda va kommunistlar orasida to'liq chidab bo'lmaydigan bu nuqson Bosh kotib lavozimida chidab bo'lmas holga keladi. Shuning uchun men o‘rtoqlarga Stalinni qanday qilib boshqa lavozimga ko‘chirish va bu lavozimga o‘rtoq Stalindan faqat bir afzalligi bilan farq qiladigan boshqa odamni tayinlash haqida o‘ylashni taklif qilaman, ya’ni u ko‘proq bag‘rikeng, sadoqatliroq. , to'g'riroq. va o'rtoqlarga ko'proq e'tiborli, kamroq injiq va hokazo.
| author = — Leninning vasiyatnomasi, 1923 yil 4 yanvar;<ref>{{harvnb|Xizmat|2000|p=369}}; {{harvnb|Xizmat|2004|p=209}}; {{harvnb|Kotkin|2014|p=504}}.</ref> o'zi emas, balki Krupskaya tomonidan yozilgan{{sfn|Kotkin|2014|p=501}}
| align = left
| width = 25em
}}
1922 yil may oyida insult Leninni qisman falaj qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=97}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=53}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=191}}.</ref> [[Gorkiy Leninskiy|Gorkiy]] dalasida yashab, Sovnarkom bilan asosiy aloqasi doimiy tashrif buyuruvchi Stalin orqali edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=191–192}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=413}}.</ref> Lenin o'z joniga qasd qilishi uchun ikki marta zahar so'radi, ammo Stalin hech qachon undan voz kechmadi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=192}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=414}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=68}}.</ref> Bunday do‘stlikka qaramay, bolsheviklar yetakchisiga gruziyalikning “osiyolik” makkorligi yoqmadi va singlisi [[Mariya Ilyinichna Ulyanova|Mariyaga]] “aqlli emasligini” aytdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=102}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=191–192}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=528}}.</ref> Har ikkisi tashqi savdo masalasini muhokama qildilar; Lenin Sovet davlati tashqi savdoda monopoliyaga ega bo'lishi kerak deb hisoblardi, ammo Stalin [[Grigoriy Sokolnikov|Grigoriy Sokolnikovning]] hozirgi bosqichda buni amalga oshirish maqsadga muvofiq emas degan fikrini qo'llab-quvvatladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=98}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=193}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=483}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=69–70}}.</ref> Gruziya ishi bo'yicha yana bir kelishmovchilik yuzaga keldi, bolsheviklar rahbari Gruziya Markaziy Qo'mitasining Gruziya Sovet Respublikasiga bo'lgan istagini Bosh kotibning Zaqafqaziya Respublikasi g'oyasini qo'llab-quvvatladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=95}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=195}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=71–72}}.</ref>
Ular Sovet davlatining tabiati haqida ham ixtilof qildilar. Lenin mamlakatni "Yevropa va Osiyo Sovet Respublikalari Ittifoqi" deb o'zgartirishga chaqirdi, bu uning ikkala qit'ada kengayish istagini aks ettirdi. Stalin bu etnik ozchiliklar Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi tarkibidagi avtonom respublikalar sifatida qanoatlanishdan ko'ra, rus bo'lmaganlar o'rtasida mustaqillik tuyg'usini uyg'otadi, deb hisoblardi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=71}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=194}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=475–476}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=68–69}}.</ref> Lenin Stalinni “buyuk rus shovinizmida” aybladi; Stalin uni “milliy liberalizm”da aybladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=98–99}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=195}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=477, 478}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=69}}.</ref> Murosaga erishildi, unga ko'ra mamlakat " [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi]] " (SSSR) deb o'zgartirildi. {{Sfn|Service|2004}} SSSRning tashkil topishi 1922 yil dekabrda ratifikatsiya qilingan; rasman federal tizim boʻlsa-da, barcha muhim qarorlar Moskvadagi [[Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Siyosiy byurosi|hukmron Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Siyosiy byurosi]] tomonidan qabul qilingan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=74}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=206}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=485}}.</ref>
Ularning farqlari ham shaxsiy bo'lib qoldi; Ayniqsa, Stalin telefon orqali suhbat chog‘ida rafiqasi Krupskayaga qo‘pollik qilgani Leninni qattiq g‘azablantirdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=99–100, 103}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|pp=72–74}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=210–211}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=70–71}}.</ref> Umrining so'nggi yillarida Krupskaya hukumat arboblariga [[Leninning vasiyatnomasi|"Lenin vasiyatnomasi" ni]], Stalin haqida tobora kamsituvchi eslatmalarni taqdim etdi. Bular uning qo'pol xulq-atvori va haddan tashqari kuchini tanqid qilib, uni Bosh kotiblik lavozimidan chetlashtirishni taklif qilishdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=100–101}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|pp=53, 79–82}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=208–209}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=71}}.</ref> Ba'zi tarixchilar ularni Lenin yaratganmi yoki yo'qmi, degan savol tug'dirib, ularni o'zi bilan shaxsiy farqlari bo'lgan rafiqasi yozgan bo'lishi mumkinligini taxmin qilishadi; {{Sfn|Kotkin|2014}} Biroq, Stalin hech qachon uning haqiqiyligi haqida tashvish bildirmagan. {{Sfn|Kotkin|2014}}
== Hokimiyatga ko'tarilish ==
[[Fayl:Stalin_Rykov_Kamenev_Zinoviev_1925.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Stalin_Rykov_Kamenev_Zinoviev_1925.jpg/220px-Stalin_Rykov_Kamenev_Zinoviev_1925.jpg|thumb|Chapdan o'ngga: Stalin, [[Aleksey Rikov]], [[Lev Kamenev]] va [[Grigoriy Zinovyev]] 1925 yil]]
=== Lenindan keyin: 1924-1927 ===
Lenin 1924 yil yanvarida vafot etdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=104}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|p=30}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=219}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=534}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=79}}.</ref> Stalin dafn marosimida qatnashdi va tobutni ko'targanlardan biri edi; Siyosiy byuro marhumning bevasining xohishiga qarshi uning jasadini mumiyaladi va Moskvaning [[Qizil maydon|Qizil maydonidagi]] [[Lenin maqbarasi|maqbara]] ichiga qo'ydi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=110}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|p=30}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=219}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=542–543}}.</ref> Bu Sovet rahbariga bag'ishlangan kuchayib borayotgan [[shaxsiyatga sig'inish|shaxsga sig'inishga]] kiritildi, o'sha yili Petrograd "Leningrad" deb o'zgartirildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=130}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|p=30}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=221}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=540}}.</ref> O'zining fidoyi leninchi sifatidagi qiyofasini mustahkamlash uchun Stalin [[Sverdlov Kommunistik universiteti|Sverdlov universitetida]] " [[Leninizm asoslari haqida|Leninizm asoslari]] " bo'yicha to'qqizta ma'ruza o'qidi va keyinchalik kitob shaklida nashr etildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=111–112}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|pp=117–118}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=221}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=544}}.</ref> Keyingi [[Rossiya Kommunistik partiyasining XIII syezdi (bolsheviklar)|XIII Rossiya Kommunistik Qurultoyida]] "Lenin vasiyatnomasi" yuqori mansabdor shaxslar tomonidan o'qildi. Uning mazmunidan xijolat bo'lgan Stalin bosh kotib lavozimidan ketishni taklif qildi; bu kamtarlik harakati uni qutqardi va u o'rnida ushlab turildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=111}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|pp=93–94}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=222–224}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=546–548}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=79}}.</ref>
Bosh kotib sifatida u o'z xodimlari bilan uchrashuvlar tashkil etishda erkin bo'lib, partiya va ma'muriyatda o'z dindoshlarini joylashtirgan. {{Sfn|Kotkin|2014}} Kommunistik partiyaning koʻp sonli ishchi va dehqonlardan boʻlgan yangi aʼzolarini universitet maʼlumotiga ega boʻlgan “ [[Qadimgi bolshevik|eski bolsheviklar]] ”dan ustun qoʻyib, {{Sfn|Kotkin|2014}} oʻzining tarafdorlarini mamlakatning barcha hududlarida tarqatib yuborishini taʼminladi. Mamlakat. {{Sfn|Kotkin|2014}} partiyaning yosh amaldorlari bilan koʻp aloqada boʻlgan {{Sfn|Kotkin|2014}} va koʻtarilish istagi koʻplab viloyat arboblarini Stalinni hayratda qoldirib, uning iltifotiga sazovor boʻlishga intilishlariga olib keldi. {{Sfn|Kotkin|2014}} Shuningdek, u maxfiy politsiyaning markazida joylashgan uchlik (avval Cheka, keyinroq uning oʻrnini bosuvchi [[Davlat siyosiy ma'lumotnomasi|Davlat siyosiy boshqarmasi]] ): [[Feliks Edmundovich Dzerjinskiy|Feliks Dzerjinskiy]], [[Genrix Yagoda|Guenrix Yagoda]] va [[Vyacheslav Menjinskiy]] bilan yaqin aloqalarni oʻrnatdi. {{Sfn|Kotkin|2014}} Shaxsiy hayotida u vaqtini Kremldagi kvartirasi va Zubalovadagi [[dacha]] oʻrtasida taqsimlagan; <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=127}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=235}}.</ref> uning rafiqasi 1926 yilning fevralida [[Svetlana Alliluyeva|Svetlana]] ismli qizni dunyoga keltirdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=127}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=238}}.</ref>
Leninning o'limidan so'ng, uning vorisi bo'lish uchun kurashda bir nechta qahramonlar paydo bo'ldi: Stalin bilan birga Trotskiy, Zinovyev, Kamenev, Buxarin, [[Aleksey Rikov]] va [[Mixail Tomskiy]] ham bor edi. {{Sfn|Fainsod|Hough|1979}} Stalin Trotskiyni - shaxsan u nafratlangan {{Sfn|Volkogonov|1991}} partiya ichidagi hukmronligi uchun asosiy to'siq sifatida ko'rdi. {{Sfn|Montefiore|2003}} Lenin kasal boʻlganida, u dushmaniga qarshi Kamenev va Zinovyev bilan ittifoq tuzdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=98}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=474}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=52}}.</ref> Zinovyev Stalinning kuchayib borayotgan obro'sidan xavotirda bo'lsa-da, u XIII Kongressda unga qo'shildi, hozirda partiyaning [[chap muxolifat]] deb nomlanuvchi fraktsiyasini boshqargan Trotskiyga qarshi kurashdi. {{Sfn|Service|2004}} Bu guruh NEP kapitalizmga juda ko'p bo'ysungan deb hisoblardi; Stalin siyosatni qo'llab-quvvatlagani uchun "o'ngchi" deb ataldi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Ikkinchisi Markaziy Qo'mitada o'z tarafdorlari atrofidagilar to'pladi {{Sfn|Service|2004}}, chap muxolifat esa asta-sekin o'z ta'sir pozitsiyalaridan chetlashtirildi. {{Sfn|Service|2004}} Uni Buxarin qoʻllab-quvvatladi, u ham xuddi Stalin kabi chap muxolifatning takliflari Sovet Ittifoqini beqarorlikka olib kelishiga ishongan. {{Sfn|Service|2004}}
[[Fayl:Ordzhonikidze,_Stalin_and_Mikoyan,_1925.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Ordzhonikidze%2C_Stalin_and_Mikoyan%2C_1925.jpg/220px-Ordzhonikidze%2C_Stalin_and_Mikoyan%2C_1925.jpg|left|thumb|Stalin va uning sheriklari [[Anastas Mikoyan]] va [[Grigoriy Orjonikidze|Sergo Orjonikidze]] Tiflisda, 1925 yil]]
1924 yil oxirida u Kamenev va Zinovyevga qarshi harakat qilib, ularning tarafdorlarini asosiy lavozimlardan olib tashladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=228}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=563}}.</ref> Keyingi yili Kamenev va Zinovyev Stalin va Buxaringa ochiq qarshilik ko'rsatishdi. {{Sfn|Service|2004}} Ular [[Rossiya Kommunistik partiyasining XIV s'ezdi (bolsheviklar)|partiyaning XIV qurultoyida]] bir-birlariga hujum qilishdi, unda Stalin ikkalasini ham partiyaga fraksiyachilikni va shuning uchun beqarorlikni qayta joriy etishda aybladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=240–243}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=82–83}}.</ref> 1926-yil oʻrtalarida Kamenev va Zinovyev Trotskiy tarafdorlari safiga qoʻshilib, bosh kotibga qarshi [[Birlashgan muxolifat|yagona muxolifat tuzdilar]] ; <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=126}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|2008|p=11}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=614}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=83}}.</ref> oktabr oyida ular haydalish tahdidi ostida fraksiya faoliyatini to‘xtatishga kelishib oldilar, keyin esa Stalin davridagi o‘z qarashlaridan ommaviy ravishda voz kechdilar. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=137, 138}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=614}}.</ref> Fraksiyachilar bahsi davom etdi, Stalin oktabrda, keyin 1926 yil dekabrda va yana 1927 yil dekabrda iste'foga chiqish bilan tahdid qildi <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=247}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=614, 618}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=91}}.</ref> 1927 yil oktabrda Zinovyev va Trotskiy Markaziy Komitetdan chetlashtirildi; {{Sfn|Khlevniuk|2015}} ikkinchisi Qozogʻistonga surgun qilingan, keyin esa 1929 yilda mamlakatdan deportatsiya qilingan <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=139, 151}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=282–283}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|2008|pp=11–12}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=676–677}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=85}}.</ref> Tavba qilgan birlashgan muxolifatchilarning bir qismi keyinchalik tuzatilib, hukumatga qaytarildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=164}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=282}}.</ref>
Stalin endi partiyaning oliy rahbari edi {{Sfn|Service|2004}}, lekin [[hukumat rahbari|hukumat boshlig'i]] bo'lmasa ham, bu vazifani u o'zining asosiy ittifoqchisi [[Vyacheslav Molotov|Vyacheslav Molotovga]] ishonib topshirdi. {{Sfn|Service|2004}} Siyosiy byuroning boshqa muhim tarafdorlari Voroshilov, [[Lazar Kaganovich]] va [[Grigoriy Orjonikidze|Sergo Orjonikidze]] edi <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=277, 280}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|2008|pp=12–13}}.</ref>, Stalin esa uning ittifoqchilari davlatning turli institutlarini boshqarishini taʼminladi. {{Sfn|Service|2004}} Montefiorening so'zlariga ko'ra, bu vaqtda "Stalin oligarxlarning rahbari edi, lekin u diktatordan uzoq edi". {{Sfn|Montefiore|2003}} Uning ortib borayotgan taʼsiri uning sharafiga bir nechta saytlarni nomlashda namoyon boʻldi; 1924 yil iyun oyida Ukrainaning konchilar shahri [[Donetsk|Yuzovka Stalinoga]] aylandi {{Sfn|Conquest|1991}} va 1925 yil aprelda Tsaritsin [[Mixail Kalinin]] va [[Avel Yenukidze]] buyrug'i bilan Stalingrad deb o'zgartirildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=130}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=160}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=689}}.</ref>
1926 yilda u ''"Leninizm masalalari to'g'risida"'' ni nashr etdi. {{Sfn|Service|2004}} Bu yerda u " [[Bir mamlakatda sotsializm]] " tushunchasini kiritdi, uni pravoslav lenincha nuqtai nazar sifatida taqdim etdi. U sotsializmni bir mamlakatda o'rnatish mumkin emas, balki faqat [[jahon inqilobi]] jarayoni orqali global miqyosda erishish mumkin, degan bolshevik tushunchalari bilan to'qnash keldi. {{Sfn|Service|2004}} Keyingi yili partiyada Sovet Ittifoqining Xitoyga nisbatan siyosati bo'yicha ba'zi tortishuvlar bo'ldi. Stalin [[Mao Zedong|Mao Tszedun]] boshchiligidagi [[Xitoy Kommunistik partiyasi|Xitoy Kommunistik partiyasini]] [[Chiang Kai-shek|Chiang Kay-Shekning]] [[gomindan]] (KMT) millatchilari bilan ittifoq tuzishga chaqirib, Kommunistik-Komintang ittifoqini yapon imperial ekspansionizmiga qarshi eng yaxshi tayanch deb hisobladi. Buning o'rniga, KMT kommunistlarni bosdi va ikki tomon o'rtasida [[Xitoy fuqarolar urushi|fuqarolar urushi boshlandi]] . <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=392}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=626–631}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=89–90}}.</ref>
=== Dekulyatsiya, kollektivlashtirish va sanoatlashtirish: 1927-1931 ===
==== Iqtisodiy siyosat ====
{{Quotebox
| quote = Biz ilg'or mamlakatlardan 50-100 yil orqadamiz. Biz bu kamchilikni 10 yil ichida to‘ldirishimiz kerak. Yoki biz buni qilamiz yoki yo'q bo'lib ketamiz. SSSR ishchilari va dehqonlari oldidagi majburiyatlarimiz bizga shuni taqozo qilmoqda.
| author = — Stalin, 1931 yil fevral{{sfn|Xizmat|2004|p=273}}
| align = direita
| width = 25em
}}
Sovet Ittifoqi Gʻarb davlatlarining sanoat rivojlanishidan ortda qoldi {{Sfn|Service|2004}} va gʻalla taqchilligi mavjud edi; 1927 yilda o'tgan yili ishlab chiqarilgan donning atigi 70 foizi ishlab chiqarilgan. {{Sfn|Service|2004}} Hukumat Yaponiya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Polsha va Ruminiya hujumidan qoʻrqdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=172–173}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=256}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=638–639}}.</ref> Ko'pgina kommunistlar, jumladan, [[Butunittifoq leninchi kommunistik yoshlar soyuzi|komsomol]], [[Yagona davlat siyosiy yo'nalishi|OGPU]] va Qizil Armiya NEP va uning bozorga yo'naltirilgan yondashuvidan xalos bo'lishga intilishdi; <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=144, 146}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=258}}.</ref> siyosatdan foyda ko'ruvchilar: " [[kulaque|kulaklar]] " deb nomlanuvchi boy dehqonlar va kichik biznes egalari yoki " [[NEPman]] "lar haqida xavotirda edilar. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=256}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=571}}.</ref> Bu vaqtda Stalin NEPga qarshi chiqdi va uni hatto Trotskiy yoki Zinovyevning "chap" holatiga qo'ydi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=253}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=101}}.</ref>
1928 yil boshida u [[Novosibirsk|Novosibirskka]] yo'l oldi va u erda quloqlar g'alla yig'ishayotganini da'vo qildi va ularni hibsga olishni va daromadlarni musodara qilishni buyurdi, Stalin esa fevral oyida Moskvaga o'zi bilan mintaqadagi donning katta qismini olib keldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=147–148}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=257–258}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=661, 668–669, 679–684}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=102–103}}.</ref> Uning buyrug'i bilan G'arbiy Sibir va Uralda don yig'ish otryadlari paydo bo'ldi, bu otryadlar va dehqonlar o'rtasida zo'ravonlik sodir bo'ldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=258}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=103}}.</ref> U quloqlarni ham, "o'rta dehqonlarni" ham o'z hosilini bo'shatishga majburlash kerakligini e'lon qildi. Buxarin va Markaziy Komitetning yana bir qancha a'zolari bu harakatni ular bilan maslahatlashmaganidan g'azablandilar va bu harakatni aqlsizlik deb hisobladilar. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=258}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=105}}.</ref> 1930 yil yanvarda Siyosiy byuro quloqlar sinfini tugatishni ma'qulladi; ayblanuvchilar yig'ilib, mamlakatning boshqa hududlariga yoki kontslagerlarga surgun qilindi. {{Sfn|Service|2004}} Sayohat chogʻida katta qismi halok boʻldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=160}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=166}}.</ref> Iyul oyiga kelib 320 mingdan ortiq oila qulaklarga qarshi siyosatdan zarar ko'rdi. {{Sfn|Service|2004}} Tarixchi [[Dmitriy Volkogonov|Dmitriy Volkogonovning]] soʻzlariga koʻra, deskulatsiya “Stalin oʻz mamlakatida qoʻllagan birinchi ommaviy terror” edi. {{Sfn|Volkogonov|1991}}
[[Fayl:Stakhanov.JPG|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Stakhanov.JPG/220px-Stakhanov.JPG|left|thumb|[[Aleksey Staxanov|Aleksey Grigorievich Staxanov]] hamkasbi konchi bilan; Stalin hukumati qattiq mehnatni rag'batlantirish uchun Staxanovchilar harakatini boshladi. 1930-yillarda ishlab chiqarishning sezilarli o'sishiga qisman javobgar edi {{Sfn|Sandle|1999}}]]
1929 yilda Siyosiy byuro [[Sovet Ittifoqida majburiy kollektivlashtirish|qishloq xo'jaligini ommaviy kollektivlashtirishni]] e'lon qildi, <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=265–266}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=110–111}}.</ref> kolxozlar ( ''[[Kolxoz|kolxozlar]]'' ) va sovxozlar ( ''[[Sovxoz|sovxozlar]]'' ) tashkil etdi. {{Sfn|Sandle|1999}} Stalin quloqlarning bu jamoalarga qoʻshilishiga toʻsqinlik qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=266}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=112}}.</ref> Rasmiy ravishda ko'ngilli bo'lsa-da, ko'plab dehqonlar kulaklar taqdiriga duch kelishdan qo'rqib, jamoalarga qo'shilishdi; boshqalari partiya a'zolarining qo'rqitish va zo'ravonliklari ostida qo'shildi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} 1932 yilda qishloq xoʻjaligi bilan shugʻullanuvchi oilalarning 62% ga yaqini jamoalarga aʼzo boʻlgan boʻlsa, 1936 yilga kelib bu koʻrsatkich 90% ga koʻtarildi. {{Sfn|Service|2004}} Koʻpchilik dehqonlar oʻzlarining shaxsiy yerlaridan ayrilganidan norozi boʻldilar {{Sfn|Service|2004}} va hosildorlik pasaydi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=270}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=116}}.</ref> Ko‘p hududlarda ocharchilik boshlandi <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=272}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=116}}.</ref>, Siyosiy byuro bu hududlarga tez-tez shoshilinch oziq-ovqat tarqatishni buyurdi. {{Sfn|Service|2004}}
Ukraina, Shimoliy Kavkaz, Janubiy Rossiya va Oʻrta Osiyoda deskulatsiya va kollektivlashtirishga qarshi qurolli dehqon qoʻzgʻolonlari koʻtarilib, 1930-yil martida oʻzining eng yuqori choʻqqisiga chiqdi; ular Qizil Armiya tomonidan bostirildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=270}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=113–114}}.</ref> Stalin qo'zg'olonlarga jamoalashtirish ixtiyoriy ekanligini ta'kidlab, har qanday zo'ravonlik va boshqa haddan tashqari harakatlarni mahalliy hokimiyatni ayblagan [[Muvaffaqiyatning bosh aylanishi|maqola]] bilan javob berdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=160}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=114}}.</ref> Garchi Stalin va Buxarin ko'p yillar davomida yaqin bo'lgan bo'lsa-da, {{Sfn|Volkogonov|1991}} ikkinchisi bunday siyosatdan xavotir bildirdi; u ularni Leninning eski " [[urush kommunizmi]] " siyosatiga qaytish deb hisobladi va bu barbod bo'lishiga ishondi. 1928 yil o'rtalariga kelib, u islohotlarga qarshi turish uchun partiyada etarli darajada qo'llab-quvvatlay olmadi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=172}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=260}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=708}}.</ref> Keyingi yilning noyabr oyida Stalin uni Siyosiy byuro a'zoligidan olib tashladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=158}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=266}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|2008|p=18}}.</ref>
Rasmiy ravishda Sovet Ittifoqi [[Bozor iqtisodiyoti|bozor iqtisodiyotining]] "mantiqsizligi" va "isrofgarchiligi" o'rnini uzoq muddatli, aniq va ilmiy asosda tashkil etilgan [[Buyruqbozlik usuli|rejali iqtisodiyot]] bilan almashtirdi; aslida sovet iqtisodiyoti markaz tomonidan berilgan ''maxsus mandatlarga'' asoslanib, ko‘pincha qisqa muddatli maqsadlarni qo‘yadi. {{Sfn|Sandle|1999}} 1928 yilda [[Besh yillik reja (SSSR)|birinchi besh yillik reja]] ishga tushirildi, uning asosiy yo'nalishi og'ir sanoatni rag'batlantirish edi; {{Sfn|Service|2004}} muddatidan bir yil oldin, 1932 yilda yakunlandi. {{Sfn|Service|2004}} SSSR ulkan iqtisodiy oʻzgarishlarni boshidan kechirdi. {{Sfn|Service|2004}} Yangi shaxtalar ochildi, [[Magnitogorsk]] kabi yangi shaharlar qurildi va [[Oq dengiz-Boltiq kanali|Oq dengiz-Boltiq kanalida]] ishlar boshlandi. {{Sfn|Service|2004}} Millionlab dehqonlar shaharlarga koʻchib oʻtdi, garchi shahar uy-joy qurilishi talabga javob bermasa ham. {{Sfn|Service|2004}} Katta qarzlar xorijiy mashinalarni sotib olish orqali to'plangan. {{Sfn|Khlevniuk|2015}}
Ko'pgina yirik qurilish loyihalari, jumladan Oq dengiz-Boltiq kanali va [[Moskva metropoliteni|Moskva metrosi]] asosan majburiy mehnat orqali qurilgan. {{Sfn|Conquest|1991}} Sanoat ustidan ishchilar nazoratining oxirgi elementlari olib tashlandi, zavod rahbarlari oʻz vakolatlarini oshirib, imtiyoz va imtiyozlarga ega boʻldilar; {{Sfn|Sandle|1999}} Stalin Marksning sotsializmning quyi bosqichlarida zarurligi haqidagi argumentiga ishora qilib, ish haqi farqini himoya qildi. {{Sfn|Sandle|1999}} Ishni faollashtirish uchun bir qator medallar va mukofotlar, shuningdek, [[Staxanovizm|Staxanovchilar harakati]] joriy etildi. {{Sfn|Sandle|1999}} Uning xabari SSSRda sotsializm o'rnatilayotgani, kapitalizm [[qora payshanba|Uoll-strit ''qulashi'']] paytida qulab tushayotgani edi. {{Sfn|Service|2004}} Uning nutqlari va maqolalarida Sovet Ittifoqining insoniyat taraqqiyotining mislsiz cho'qqilariga ko'tarilishi, " [[yangi sovet odami]] "ni yaratish haqidagi [[Utopiya|utopik]] qarashlari aks etgan. {{Sfn|Service|2004}}
==== Madaniyat siyosati ====
1928 yilda Stalin proletariat va uning dushmanlari o'rtasidagi sinfiy urush sotsializm rivojlanishi bilan kuchayishini e'lon qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=152–153}}; {{Harvard citation no brackets|Sandle|1999|p=214}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=107–108}}.</ref> U "o'ngdan xavf", shu jumladan Kommunistik partiyaning o'zida ham ogohlantirdi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} SSSRdagi birinchi yirik [[Sud farsi|koʻrgazmali sud]] 1928-yildagi [[Shaxti hukmi|Shaxti sudi]] boʻlib, unda bir necha oʻrta tabaqadagi “sanoat mutaxassislari” sabotajda ayblangan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=152–155}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=259}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=687, 702–704, 709}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=107}}.</ref> 1929 yildan 1930 yilgacha muxolifatni qo'rqitish uchun ko'proq sud jarayonlari o'tkazildi: {{Sfn|Service|2004}} bularga [[Sanoat partiyasining qarori|sanoat partiyasi]] sudi, [[mensheviklar sudi]] va [[Metropolitan-Vikkers hukmi|Metropolitan-Vikkers]] sudlari kiradi. {{Sfn|Conquest|1991}} Rus etnik koʻpchiligi gruzinlar tomonidan boshqarilishidan xavotirda boʻlishi mumkinligini tushunib, {{Sfn|Service|2004}} u butun davlat ierarxiyasida etnik ruslarni ilgari surdi va mahalliy tillar bilan birgalikda ishlatilishi boʻlsa-da, rus tilini barcha maktablar va hunarmandchilikda majburiy qilib qoʻydi. ko'pchilik rus bo'lmagan hududlardagi tillar. {{Sfn|Service|2004}} Etnik ozchiliklar oʻrtasida millatchilik tuygʻusi bostirildi. {{Sfn|Service|2004}} Ijtimoiy intizomni yaxshilash va aholi oʻsishini ragʻbatlantirish maqsadida konservativ ijtimoiy siyosat ilgari surildi; Bunga kuchli oila birliklari va onalikka e'tibor qaratish [[Rossiyada jinsiy xilma-xillik|, gomoseksualizmni qayta]] kriminallashtirish, abort va ajralishga cheklovlar qo'yish va ayollar bo'limi, ''[[Genotdel|Genotdelni]]'' bekor qilish kiradi. {{Sfn|Sandle|1999}}
[[Fayl:Christ_saviour_explosion.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Christ_saviour_explosion.jpg/220px-Christ_saviour_explosion.jpg|left|thumb|1931 yilda Moskvadagi [[Najotkor Masihning sobori|Najotkor Masih sobori]] [[Sovetlar saroyi|Sovetlar saroyiga]] yo'l ochish uchun buzib tashlanganidan olingan surat]]
U “madaniy inqilob”ni {{Sfn|Service|2004}} xohlardi, bu ham “omma” uchun madaniyat yaratishni, ham oldingi elita madaniyatini kengroq yoyishni nazarda tutadi. {{Sfn|Service|2004}} Maktablar, gazetalar va kutubxonalarning ko'payishi, shuningdek, savodxonlik va hisob-kitoblarning rivojlanishini nazorat qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|pp=111, 127}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=308}}.</ref> " [[sotsialistik realizm|Sotsialistik realizm]] " san'at orqali targ'ib qilindi <ref>{{Harvard citation no brackets|Sandle|1999|p=246}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|p=85}}.</ref>, Stalin esa [[Maksim Gorkiy]], [[Mixail Sholoxov]] va [[Aleksey Tolstoy|Aleksey Nikolaevich Tolstoy]] kabi ko'zga ko'ringan yozuvchilar bilan shaxsan tanishdi. {{Sfn|Service|2004}} U, shuningdek, tadqiqoti oʻzining marksizm haqidagi oldindan oʻylagan talqiniga mos keladigan olimlarga ham homiylik koʻrsatdi; u, masalan, biolog va agronom [[Trofim Lisenko|Trofim Lisenkoning]] tadqiqotini ma'qulladi, garchi uni ko'pchilik ilmiy tengdoshlari [[Soxta fan|psevdofan]] deb rad etishgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=211, 276–277}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=307}}.</ref> Hukumatning dinga qarshi kampaniyasi kuchaytirildi, {{Sfn|Conquest|1991}} [[Jangari ateistlar ligasi|Jangari ateistlar ligasiga]] ajratilgan mablag' ko'paydi. {{Sfn|Service|2004}} Xristian, musulmon va buddist ruhoniylar ta'qibga uchradilar. {{Sfn|Service|2004}} Ko'pgina diniy binolar vayron qilingan, xususan, Moskvadagi [[Najotkor Masihning sobori|Najotkor Masih sobori,]] 1931 yilda vayron qilingan (hech qachon tugallanmagan) [[Sovetlar saroyi|Sovetlar saroyiga]] o'tish uchun. {{Sfn|Conquest|1991}} Din aholining koʻp qismiga taʼsirini saqlab qoldi; 1937 yilgi aholini ro'yxatga olishda respondentlarning 57 foizi o'zlarini dindor deb bilishgan. {{Sfn|Khlevniuk|2015}}
1920-yillar davomida va undan keyingi davrda Stalin tashqi siyosatga katta ahamiyat berdi. {{Sfn|Service|2004}} U shaxsan turli gʻarblik mehmonlar, jumladan [[George Bernard Shaw|Jorj Bernard Shou]] va [[Herbert Wells|HG Uells]] bilan uchrashdi, ikkalasi ham undan hayratda qoldi. {{Sfn|Conquest|1991}} Kommunistik Internasional orqali uning hukumati dunyoning boshqa qismlaridagi marksistik partiyalarga kuchli taʼsir oʻtkazdi; {{Sfn|Service|2004}} Dastlab Stalin tashkilotga rahbarlikni asosan Buxaringa qoldirdi. {{Sfn|Service|2004}} 1928 yil iyul oyida boʻlib oʻtgan [[Kommunistik Internasionalning VI Kongressi|VI Qurultoyda]] u delegatlarga sotsializm uchun asosiy tahdid oʻngdan emas, balki marksistik boʻlmagan sotsialistlar va “ [[sotsialfashizm|sotsial-fashistlar]] ” deb atagan sotsial- [[sotsial demokratiya|demokratlardan]] kelib chiqqanligini maʼlum qildi; <ref>{{Harvard citation no brackets|McDermott|1995|pp=410–411}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=176}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=261, 383}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=720}}.</ref> Stalin koʻp mamlakatlarda sotsial-demokratlar ishchilar sinfini qoʻllab-quvvatlashda asosiy marksistik-leninistik raqib ekanligini tan oldi. {{Sfn|Conquest|1991}} Qarama-qarshi bo'lgan so'lchilar bilan mashg'ullik Buxarinni xavotirga soldi, u Yevropa bo'ylab [[fashizm]] va [[eng o'ngga|o'ta]] o'nglarning rivojlanishini yanada kattaroq tahdid deb hisobladi. {{Sfn|Service|2004}} Buxarin ketganidan keyin u Kommunistik Internasionalni [[Dmitriy Manuilski|Dmitriy Manuilskiy]] va [[Osip Pyatnitskiy|Osip Piatnitskiy]] boshqaruviga topshirdi. {{Sfn|Service|2004}}
Stalin oilaviy hayotida muammolarga duch keldi. 1929 yilda uning o'g'li Yakov o'z joniga qasd qilishga urinib ko'rdi; uning muvaffaqiyatsizligi unga otasining nafratiga sabab bo'ldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=289}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=595}}.</ref> Uning Nadya bilan munosabatlari ham ularning tortishuvlari va ruhiy salomatlik muammolari tufayli keskinlashgan. {{Sfn|Service|2004}} 1932-yil noyabr oyida, Kremlda Stalin boshqa ayollar bilan noz-karashma qilgan guruh kechki ovqatidan soʻng, Nadya oʻzini oʻldirdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=169}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|p=90}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=291–292}}.</ref> Ommaviy ravishda o'lim sababi [[appenditsit]] sifatida ko'rsatilgan; u farzandlarining o'limining asl sababini ham yashirgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|pp=94, 95}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=292, 294}}.</ref> Uning do'stlari uning o'z joniga qasd qilganidan keyin sezilarli o'zgarishlarga duch kelganini va hissiy jihatdan qiyinlashganini payqashdi. {{Sfn|Service|2004}}
[[Fayl:Famine_en_URSS_1933.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Famine_en_URSS_1933.jpg/220px-Famine_en_URSS_1933.jpg|thumb|[[1932-1933 yillardagi sovet ochligi]] . Eng halokatli ocharchilik hududlari qora rang bilan belgilangan]]
=== Buyuk inqirozlar: 1932-1939 ===
==== Ochlik davri ====
Sovet Ittifoqida Stalin boshqaruviga qarshi keng tarqalgan norozilik mavjud edi. {{Sfn|Service|2004}} Bir paytlar asosan qishloqda boʻlgan ijtimoiy tartibsizliklar shaharlarda tobora koʻproq namoyon boʻlib, 1932-yilda uni iqtisodiy siyosatining bir qismini yumshatishga undadi. {{Sfn|Service|2004}} May oyida u dehqonlar oʻz mahsulotlarini sotishlari mumkin boʻlgan ''kolxoz'' bozorlari tizimini joriy qildi. ortiqcha. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=310}}; {{Harvard citation no brackets|Davies|Wheatcroft|2006|p=627}}.</ref> Shu bilan birga, jinoiy jazo choralari yanada qattiqlashdi; uning tashabbusi bilan o'sha yilning avgust oyida bir hovuch donni o'g'irlash o'lim jazosi bo'lishi mumkin degan farmon joriy etildi. Ikkinchi besh yillikda ishlab chiqarish kvotalari birinchisiga nisbatan qisqartirildi, endi asosiy e'tibor turmush sharoitini yaxshilashga qaratildi. {{Sfn|Service|2004}} Shu maqsadda u uy-joy maydonini kengaytirish va iste'mol tovarlari ishlab chiqarishni ta'kidladi. {{Sfn|Service|2004}} Oldingi rejaga o'xshab, bu reja ham o'zgaruvchan vaziyatlarni qondirish uchun qayta-qayta o'zgartirilgan; Masalan, 1933 yilda [[Adolf Hitler|Adolf Gitler]] [[Germaniya kansleri]] bo'lganidan keyin qurol-yarog' ishlab chiqarishga e'tibor kuchaydi. {{Sfn|Service|2004}}
Sovet Ittifoqi [[1932-1933 yillardagi sovet ochligi|1932-1933 yillar qishida eng yuqori cho'qqisiga chiqqan katta ocharchilikni]] boshdan kechirdi; <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=312}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|2008|pp=19–20}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=117}}.</ref> besh milliondan etti milliongacha odam halok bo'ldi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Eng koʻp jabrlangan mamlakatlar Ukraina va Shimoliy Kavkaz boʻldi, garchi ocharchilik Qozogʻiston va Rossiyaning bir qancha viloyatlariga ham taʼsir koʻrsatdi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Tarixchilar uzoq vaqtdan beri uning hukumati ocharchilik sodir bo'lishini niyat qilganmi yoki yo'qmi deb bahslashmoqda; {{Sfn|Ellman|2005}} Stalin yoki uning hukumati ocharchilikni aholiga qarshi qoʻllashni aniq daʼvat etgani maʼlum boʻlgan hujjatlar yoʻq. <ref>{{Harvard citation no brackets|Ellman|2005|p=824}}; {{Harvard citation no brackets|Davies|Wheatcroft|2006|pp=628, 631}}.</ref> 1931 va 1932 yillardagi hosil ob-havo sharoiti <ref>{{Harvard citation no brackets|Ellman|2005|pp=823–824}}; {{Harvard citation no brackets|Davies|Wheatcroft|2006|p=626}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=117}}.</ref> tufayli yomon edi va bir necha yillardan keyin hosildorlikning pastligi ishlab chiqarishning asta-sekin pasayishiga olib keldi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Hukumat siyosati, jumladan, tez sanoatlashtirish, chorvachilikni ijtimoiylashtirish va [[almashlab ekish]] maydonlariga eʼtibor qaratish — muammoni yanada kuchaytirdi; {{Sfn|Ellman|2005}} shtat ham ushbu favqulodda vaziyat uchun don zaxirasini yarata olmadi. {{Sfn|Davies|Wheatcroft|2006}} Stalin ocharchilikni dehqonlardagi dushman va buzg‘unchi unsurlar bilan bog‘lagan; <ref>{{Harvard citation no brackets|Ellman|2005|p=824}}; {{Harvard citation no brackets|Davies|Wheatcroft|2006|pp=627–628}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=120}}.</ref> uning hukumati ocharchilikdan aziyat chekkan qishloq joylarni oz miqdorda oziq-ovqat bilan taʼminladi, garchi bu ocharchilik darajasiga bardosh bera olmasdi. {{Sfn|Davies|Wheatcroft|2006}} Kommunistlar o'zlarining mafkuralariga muvofiq, shahar ishchi kuchi uchun oziq-ovqat ta'minoti ustuvor bo'lishi kerak, deb hisoblashgan; <ref>{{Harvard citation no brackets|Ellman|2005|p=833}}; {{Harvard citation no brackets|Kuromiya|2008|p=665}}.</ref> Stalin uchun Sovet sanoatlashtirish taqdiri dehqonlar hayotidan muhimroq edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Davies|Wheatcroft|2006|p=628}}; {{Harvard citation no brackets|Ellman|2007|p=664}}.</ref> Sovet Ittifoqining mashinasozlik uchun asosiy to'lov vositalaridan biri bo'lgan don eksporti keskin kamaydi. {{Sfn|Davies|Wheatcroft|2006}} U oʻz siyosati ocharchilikka hissa qoʻshganini tan olmadi, {{Sfn|Davies|Wheatcroft|2006}} uning mavjudligi xorijlik kuzatuvchilarga rad etildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p164}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=724}}.</ref>
==== Tashqi va mafkuraviy siyosat ====
1935-1936 yillarda Stalin yangi konstitutsiyani nazorat qildi; uning dramatik liberal xususiyatlari tashviqot quroli sifatida yaratilgan, chunki butun hokimiyat uning qo'lida va uning Siyosiy byurosi edi. {{Sfn|Service|2004}} U “bu mamlakatda kommunizmning birinchi bosqichi boʻlgan sotsializmga asosan erishilgan” deb eʼlon qildi. {{Sfn|Service|2004}} 1938 ''[[Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi (bolsheviklar) tarixi|yilda Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi (bolsheviklar) tarixi, xalq]]'' tilida ''qisqacha kurs'' sifatida tanilgan; <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=212}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|pp=552–443}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=361}}.</ref> Fath bu kitobni keyinchalik "stalinizmning markaziy matni" deb atagan. {{Sfn|Conquest|1991}} Rahbarning bir qancha vakolatli tarjimai hollari ham nashr etilgan, {{Sfn|Service|2004}}, garchi u odatda oʻz hayotini oʻrganishdan koʻra, Kommunistik partiyaning timsoli sifatida tasvirlanmoqchi boʻlgan. {{Sfn|Service|2004}} 1930-yillarning oxirida u "o'z buyukligiga sig'inish uchun ba'zi cheklovlar" qo'ydi. {{Sfn|Service|2004}} 1938 yil oxirida uning yaqin doirasi o'limiga qadar u erda qoladigan shaxslarni ishlatib, barqarorlik darajasiga erishdi. {{Sfn|Conquest|1991}}
[[Fayl:Soviet_armor_in_the_spanish_civil_war.png|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Soviet_armor_in_the_spanish_civil_war.png/300px-Soviet_armor_in_the_spanish_civil_war.png|thumb|300x300px|Ispaniya fuqarolar urushi davrida [[Respublika xalq armiyasi (Ispaniya)|respublika xalq armiyasini]] jihozlashda foydalanilgan sovet zirhli jangovar mashinalarining sharhi.]]
Xalqaro munosabatlarni yaxshilashga intilib, 1934 yilda Sovet Ittifoqi ilgari chiqarilmagan [[Millatlar ligasi|Millatlar Ligasiga]] a'zolikni ta'minladi. {{Sfn|Service|2004}} U Gitler bilan 1933-yil oktabrda, Gitler Germaniyada hokimiyat tepasiga kelganidan ko‘p o‘tmay, maxfiy aloqalarni boshladi. {{Sfn|Conquest|1991}} Stalin Gitlerni, ayniqsa uning [[Uzoq pichoqlar kechasi|uzoq pichoqlar kechasidagi]] [[Milliy sotsialistik nemis ishchilar partiyasi|fashistlar partiyasining]] raqiblarini yo'q qilish uchun qilgan manevrlarini hayratda qoldirdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=176}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|p=116}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=340}}.</ref> Biroq, u fashizm tahdidini tan oldi va G'arbiy Evropaning [[liberal demokratiya|liberal demokratik davlatlari]] bilan yaxshiroq aloqa o'rnatishga harakat qildi; <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=218}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=123, 135}}.</ref> 1935-yil may oyida Sovetlar Fransiya va Chexoslovakiya bilan [[Frantsiya-Sovet o'zaro yordam shartnomasi|oʻzaro yordam shartnomasini]] imzoladilar. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} 1935-yil iyul-avgust oylarida boʻlib oʻtgan [[Kommunistik Internasionalning VII Jahon Kongressi|Kommunistik Internasionalning VII Kongressida]] Sovet hukumati marksist-leninchilarni fashizmga qarshi [[mashhur front|xalq frontining]] bir qismi sifatida boshqa soʻlchilar bilan birlashishga undadi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Haslam|1979|pp=682–683}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=218}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=385}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=135}}.</ref> O'z navbatida Germaniya, [[fashistik Italiya]] va Yaponiyaning antikommunistik hukumatlari keyingi yili [[Antikomintern pakti|Antikomintern paktini]] imzoladilar. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=392}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=54}}.</ref>
1936 yil iyul oyida [[Ispaniya fuqarolar urushi]] boshlanganda, Sovetlar chap qanot [[respublika fraksiyasi|respublika fraksiyasiga]] 648 samolyot va 407 tank yubordi; Bularga 3000 sovet qo'shinlari va Kommunistik Internasional tomonidan yaratilgan [[Internatsional brigadalar|Xalqaro brigadalarning]] 42000 a'zosi hamrohlik qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=219}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=387}}.</ref> Stalin Ispaniyadagi vaziyatga kuchli shaxsiy aralashuvga ega edi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} {{Sfn|Service|2004}} va Italiya 1939 yil mart oyida g'alaba qozongan millatchi fraktsiyani qo'llab [[Ikkinchi Xitoy-Yaponiya urushi|-]] quvvatladi [[Xitoy-Sovet hujum qilmaslik shartnomasi|.]] keyingi avgust. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Stalin xitoylarga yordam berdi, chunki KMT va kommunistlar fuqarolar urushini to'xtatib, kerakli [[Ikkinchi Birlashgan front|Birlashgan frontni]] tuzdilar. {{Sfn|Service|2004}}
==== Buyuk terror ====
[[Fayl:Vinnycia16.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Vinnycia16.jpg/250px-Vinnycia16.jpg|thumb|250x250px|[[Vinnitsa qirg'ini|Vinnitsa qirg'inining]] eksgumatsiya qilingan jasadlari bilan qabr]]
Stalin davlat qatag'onlari haqida bir-biriga qarama-qarshi signallar bergan. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} 1933 yil may oyida u kichik jinoyatlar uchun koʻplab mahkumlarni qamoqxonadan ozod qildi va xavfsizlik xizmatlariga keyingi hibsga olish va ommaviy surgun qilmaslikni buyurdi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Keyingi yilning sentyabr oyida u soxta hibsga olishlarni tekshirish uchun komissiya boshladi; o'sha oyda u Yaponiyaga josuslikda ayblangan metallurgiya zavodida ishchilarni qatl qilishga chaqirdi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Bu aralash yondashuv 1934 yil dekabrida muhim partiya aʼzosi [[Sergey Kirov]] oʻldirilganidan keyin oʻzgara boshladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=179}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|pp=126–127}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=314}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=128–129}}.</ref> Bu voqeadan so‘ng Stalin suiqasd tahdidi haqida ko‘proq tashvishlana boshladi, shaxsiy xavfsizligini kuchaytirdi va kamdan-kam hollarda jamoat oldiga chiqa boshladi. {{Sfn|Overy|2004}} Kirov oʻlimidan soʻng davlat qatagʻonlari kuchaydi; {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Stalin xavfsizlikni boshqa mulohazalardan ustun qo'yishini aks ettirgan holda buni talab qildi. {{Sfn|Service|2004}} U [[NKVD|NKVD uchliklarini]] tuzish toʻgʻrisida farmon chiqardi, ular sudlarni jalb qilmasdan ham qabul qilinishi mumkin edi. {{Sfn|Service|2004}} 1935 yilda u NKVDga aksilinqilobiy gumon qilinganlarni shaharlardan haydab chiqarishni buyurdi; {{Sfn|Service|2004}} 1935 yil boshida 11 000 dan ortiq kishi Leningraddan chiqarib yuborildi. {{Sfn|Service|2004}} 1936 yilda [[Nikolay Yejov]] NKVD boshlig'i bo'ldi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}}
U Kommunistik partiyadagi ko'plab sobiq muxoliflarning [[Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasining XVII s'ezdi|, shuningdek, Markaziy Qo'mita a'zolarining]] hibsga olinishini uyushtirdi: G'arb tomonidan qo'llab-quvvatlangan yollanma askarlar sifatida qoralandi, ko'plari qamoqqa tashlangan yoki mamlakat ichida surgun qilingan. {{Sfn|Service|2004}} Birinchi [[Moskva da'volari|Moskva sudi]] 1936 yil avgustda boʻlib oʻtdi; Kamenev va Zinovyev qotillikni rejalashtirishda ayblanib, soxta sud jarayonida aybdor deb topilib, qatl etilganlar orasida edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|pp=139, 154–155, 164–172, 175–176}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=320}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=139}}.</ref> Ikkinchi Moskva huquqiy farsi 1937 yil yanvarida {{Sfn|Khlevniuk|2015}} va uchinchisi keyingi yilning martida bo'lib o'tdi, unda Buxarin va Rikov go'yoki trotskchi-zinovyevchi terrorchilik fitnasiga aloqadorlikda ayblanib, o'limga hukm qilindi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|pp=192–193}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=346}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|2008|p=24}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=140}}.</ref> 1937 yil oxiriga kelib, jamoaviy rahbarlikning barcha qoldiqlari butunlay bosh kotib tomonidan boshqariladigan Siyosiy byuroni tark etishdi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Partiyadan ommaviy haydashlar boʻldi {{Sfn|Service|2004}}, Stalin xorijiy kommunistik partiyalarga antistalinistik elementlarni ham tozalashni buyurdi. {{Sfn|Service|2004}}
1930-1940-yillarda NKVD guruhlari chet elda defektorlar va muxoliflarni o'ldirishdi; {{Sfn|Service|2004}} 1940-yil avgustida [[Lev Trotskiy|Trotskiy Meksikada oʻldirildi]], bu esa sobiq partiya yetakchilari orasidan Stalinning oxirgi raqiblarini yoʻq qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=230}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=394}}; {{Harvard citation no brackets|Overy|2004|p=338}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=174}}.</ref> May oyida Oliy qo'mondonlikning aksariyat harbiy a'zolari hibsga olingan va armiya bo'ylab ommaviy hibsga olingan, ko'pincha uydirma ayblovlar bilan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|p=201}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=349}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=140}}.</ref> Ushbu tozalashlar partiyaning eski gvardiyasining ko'p qismini Stalin rahbariyatidan oldingi vaqtni eslay olmaydigan va shaxsan unga sodiq hisoblangan yosh zobitlar bilan almashtirdi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Partiya amaldorlari uning amrlarini zudlik bilan bajardilar va tozalash qurboni bo'lmaslik uchun rahbarni rozi qilishga intildilar. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Bu amaldorlar koʻpincha Stalin markaziy hukumati tomonidan belgilangan kvotadan koʻra koʻproq hibsga olish va qatl qilishdi. {{Sfn|Montefiore|2003}}
Qatag'onlar 1936 yil dekabr oyida yanada kuchaydi va 1938 yil noyabrigacha, ya'ni " [[Katta tozalash|Buyuk tozalash]] " davriga qadar yuqori darajada saqlanib qoldi. {{Sfn|Service|2004}} 1937 yil oxiriga kelib, tozalashlar partiya doirasidan tashqariga chiqdi va aholining keng qatlamlariga ta'sir qildi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Iyul oyida Siyosiy byuro jamiyatdagi "antisovet unsurlarini" tozalashni buyurdi, antistalinizmga qarshi bolsheviklar, sobiq mensheviklar va sotsialistik inqilobchilar, ruhoniylar, sobiq Oq armiya askarlari va oddiy jinoyatchilarni nishonga oldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=350}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=150–151}}.</ref> O'sha oy Stalin va Yejov 00447 [[NKVD buyrug'i № 00447|-sonli buyruqni]] imzoladilar, unda 268 950 kishi hibsga olingan, ulardan 75 950 nafari qatl etilgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|pp=203–204}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=350–351}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=150}}.</ref> Shuningdek, u "milliy operatsiyalar" ni, jumladan, polyaklar, nemislar, latviyaliklar, finlar, yunonlar, koreyslar va xitoylarni o'z ichiga olgan nosovet guruhlarini ichki yoki tashqi surgun qilish orqali [[etnik tozalash|etnik tozalashni]] boshladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|p=204}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=351, 390}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=151}}.</ref> Bu yillarda taxminan 1,6 million kishi hibsga olindi, {{Sfn|Khlevniuk|2015}} 700 000 kishi otib tashlandi va noma'lum soni NKVD qiynoqlari ostida halok bo'ldi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}}
Stalin terror paytida barcha muhim qarorlarni qabul qildi, ularning ko'p operatsiyalarini shaxsan boshqardi va ularning amalga oshirilishidan manfaatdor edi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Uning buning sabablari tarixchilar tomonidan qizg'in bahs-munozaralarga sabab bo'lgan. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Uning o'sha davrdagi shaxsiy yozuvlari - Xlevnyukning so'zlariga ko'ra - "o'ta murakkab va tushunarsiz", uni o'rab olgan dushmanlar haqidagi da'volarga to'la edi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=347–248}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=125, 156–157}}.</ref> ayniqsa, Yaponiya va Germaniya bilan boʻlajak urush boʻlsa, ichki [[Beshinchi kolonna|beshinchi kolonnadan]] qoʻrqib, oʻng qanot kuchlarining Ispaniya soʻl hukumatini agʻdarishdagi muvaffaqiyatidan xavotirda edi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Yejov NKVD boshligʻi lavozimidan chetlashtirilgach, uning oʻrniga sovet rahbariga toʻliq sadoqatli [[Lavrentiy Beriya|Lavrenti Beriya]] {{Sfn|Service|2004}} tayinlangach, Buyuk terror tugadi. {{Sfn|Montefiore|2003}} Yejov 1939 yil aprelda hibsga olinib, 1940 yilda qatl etilgan <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=209}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=369}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=160}}.</ref> Terror Sovet Ittifoqining chet eldagi obro'siga putur etkazdi, xususan, so'lparastlar orasida. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Oxir-oqibat, u javobgarlikni o'zidan chetlashtirmoqchi bo'lib, {{Sfn|Khlevniuk|2015}} o'zining "ortiqchaliklari" va "qonun buzilishi" uchun Yejovni aybladi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Tarixchi Jeyms Xarrisga ko'ra, zamonaviy arxiv tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, tozalashlar ortida Stalin o'zining shaxsiy diktaturasini o'rnatishga urinmagan; dalillar shuni ko'rsatadiki, u Lenin o'ylagan sotsialistik davlatni qurishga sodiq bo'lgan. Tarixchining fikricha, terrorning asl sababi aksilinqilobdan qo'rqish edi. {{Sfn|Harris|2017}}
== Ikkinchi jahon urushi ==
=== Fashistlar Germaniyasi bilan shartnoma: 1939-1941 ===
Stalin marksist-leninchi sifatida raqobatlashgan kapitalistik kuchlar o'rtasida muqarrar to'qnashuvni kutgan; 1938 yilda [[Uchinchi reyx|fashistlar Germaniyasi]] [[Anshlyus|Avstriyani]] va [[Germaniyaning Chexoslovakiyani bosib olishi|Chexoslovakiyaning bir qismini]] anneksiya qilganidan keyin urush yaqinlashayotganini tan oldi. {{Sfn|Montefiore|2003}} U Germaniyaning [[Fransiya]] va [[Birlashgan Qirollik|Angliyaga]] qarshi urushi Yevropada Sovet hukmronligiga olib kelishiga umid qilib, sovet betarafligini saqlab qolishga harakat qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=220–221}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=380–381}}.</ref> Harbiy jihatdan sovetlar ham sharqda tahdidga duch keldi, rus qoʻshinlari 1930-yillarning oxirida [[Sovet Ittifoqi va Yaponiya o'rtasidagi chegara mojarolari|ekspansionist yaponlar bilan toʻqnash]] kelishdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=392–393}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=163, 168–169}}.</ref> . Bolsheviklar rahbari harbiy tayyorgarlikni boshladi, Qizil Armiya 1939-yilning yanvaridan 1941-yilning iyuniga qadar ikki baravar koʻpaydi, garchi kengayish chogʻida uning koʻplab ofitserlari yomon tayyorgarlikdan oʻtgan edi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} 1940—1941-yillar oraligʻida u harbiylarni ham tozalab, urush boshlanganda oʻqitilgan ofitserlarning keskin tanqisligini qoldirdi. {{Sfn|Conquest|1991}}
[[Fayl:Bundesarchiv_Bild_183-H27337,_Moskau,_Stalin_und_Ribbentrop_im_Kreml.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Bundesarchiv_Bild_183-H27337%2C_Moskau%2C_Stalin_und_Ribbentrop_im_Kreml.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-H27337%2C_Moskau%2C_Stalin_und_Ribbentrop_im_Kreml.jpg|left|thumb|Stalinning Kremlda Germaniya tashqi ishlar vaziri Yoaxim fon Ribbentropni tabriklashi, 1939 yil]]
Buyuk Britaniya va Frantsiya Sovet Ittifoqi bilan ittifoq tuzishni istamagandek tuyulganligi sababli, u nemislar bilan yaxshiroq kelishuvga erishdi. {{Sfn|Service|2004}} 1939 yil 3 mayda u oʻzining gʻarbparast tashqi ishlar vaziri [[Maksim Litvinov|Maksim Litvinovni]] [[Vyacheslav Molotov|Vyatcheslav Molotov]] bilan almashtirdi. {{Sfn|Nekrich|1997}} Oʻsha yilning may oyida Germaniya Sharqiy Yevropani ikki kuch oʻrtasida taqsimlashni taklif qilib, Sovetlar bilan muzokaralar boshladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=220}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=166}}.</ref> Rahbar buni hududni kengaytirish va mamlakat bilan vaqtinchalik tinchlik o'rnatish uchun imkoniyat sifatida ko'rdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=220}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=168, 169}}.</ref> Avgust oyida Sovet Ittifoqi Molotov va Germaniya tashqi ishlar vaziri [[Joachim von Ribbentrop|Yoaxim fon Ribbentrop]] tomonidan muzokaralar olib borilgan Germaniya bilan [[Molotov-Ribbentrop pakti|hujum qilmaslik to'g'risida shartnoma imzoladi]] . <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=221}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|1992|pp=57–78}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=399}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=166}}.</ref> Bir hafta o'tgach, [[Polsha bosqini|Germaniya Polshaga]] bostirib kirib, Buyuk Britaniya va Frantsiyani urush e'lon qilishga undadi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=222}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|1992|pp=57–78}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=169}}.</ref> 17 sentyabr kuni [[Sovetlarning Polshaga bostirib kirishi|Qizil Armiya Polsha davlatining qulashi paytida tartibni tiklash uchun rasmiy ravishda Polshaning sharqiy qismiga]] bostirib kirdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=222}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|2006|p=43}}.</ref> 28 sentabrda Germaniya va Sovet Ittifoqi yangi bosib olingan hududlarning bir qismini almashtirdilar; Germaniya Lyublin viloyatining Polshalar hukmron bo'lgan hududlarini va Varshava viloyatining bir qismini qo'lga kiritdi, Sovetlar Litvani bosib oldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=223}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=402–403}}; {{Harvard citation no brackets|Wettig|2008|p=20}}.</ref> Ko'p o'tmay, Stalin ishtirokida [[Germaniya-Sovet chegarasi shartnomasi]] imzolandi. {{Sfn|Conquest|1991}} Ikki davlat muzokaralarni davom ettirib, [[Germaniya blokadasi (1939-1945)|Britaniyaning nemislarni blokadasini]] buzdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=224}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=405}}.</ref>
Sovetlar Finlyandiyaning sharqiy qismlarini hali ham talab qilishdi, ammo mamlakat hukumati buni rad etdi. Ular 1939 yil noyabr oyida [[Sovet-Finlyandiya urushi|qo'shni xalqni bosib olishdi]], ammo ularning soni past bo'lishiga qaramay, Finlar Qizil Armiyani to'xtatib turishdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=228}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=403}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=172–173}}.</ref> Xalqaro fikr Finlyandiyani qo'llab-quvvatladi, Sovetlar Millatlar Ligasidan chiqarib yuborildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=279}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=173}}.</ref> Finlarni mag'lub eta olmaganliklaridan uyalib, [[Moskva tinchlik shartnomasi|ular vaqtinchalik tinchlik shartnomasini imzoladilar]], unda ular mamlakatdan hududiy imtiyozlar oldilar. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=403}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=173}}.</ref> 1940 yil iyun oyida Qizil Armiya Boltiqboʻyi davlatlarini bosib oldi, ular avgust oyida [[Boltiqbo'yi respublikalarining bosib olinishi|Sovet Ittifoqiga zoʻrlik bilan birlashtirildi]] ; <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=227}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=404–405}}; {{Harvard citation no brackets|Wettig|2008|pp=20–21}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=173}}.</ref> Ular Ruminiyaning bir qismi boʻlgan [[Bessarabiya va Shimoliy Bukovinaning Sovet tomonidan bosib olinishi|Shimoliy Bessarabiya va Bukovinani ham bosib]] olib, qoʻshib oldilar. <ref>{{Harvard citation no brackets|Brackman|2001|p=341}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=173}}.</ref> Ruslar ommaviy repressiyalar bilan Sharqiy Evropaning ushbu yangi hududlarida norozilikni to'xtatishga harakat qilishdi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Eng diqqatga sazovor holatlardan biri 1940 yil aprel va may oylarida [[Katin qatliomi|Katin qirgʻini]] boʻlib, unda Polsha qurolli kuchlari, politsiya va ziyolilarning 22 mingga yaqin aʼzosi qatl etilgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=229}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=170}}.</ref>
1940-yillarning o'rtalarida Germaniyaning Frantsiyani bosib olish ustidan qozongan g'alabasi Stalinni hayratda qoldirdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=229}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=405}}.</ref> U nemislar bilan har qanday mojaroni kechiktirish uchun ular bilan tinchlanishga ko'proq e'tibor qaratdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=229}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=406}}.</ref> 1940 yil oktyabr oyida Germaniya, Yaponiya va Italiya [[Berlin-Rim oʻqi|eksa davlatlari]] tomonidan [[Berlin pakti|uch tomonlama pakt]] imzolangandan so'ng, u [[Sovet Ittifoqining o'qga qo'shilishi bo'yicha muzokaralar|SSSRni ham o'qga qo'shishni]] taklif qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=231}}; {{Harvard citation no brackets|Brackman|2001|pp=341, 343}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|2006|p=58}}.</ref> Qo'shni davlatga nisbatan tinchlikparvar niyatlarini namoyish qilish uchun 1941 yil aprel oyida Sovetlar [[Yaponiya-Sovet pakti|Yaponiya bilan betaraflik shartnomasini imzoladilar]] . <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=233}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|2006|p=63}}.</ref> O'n yarim yil davomida ''amalda'' hukumat boshlig'i bo'lgan bo'lsa-da, u Germaniya bilan munosabatlar shu darajada yomonlashdiki, ''de-yure'' hukumat boshlig'i sifatida muammoni hal qilish kerak degan xulosaga keldi: 6 may kuni u Molotovni [[Sovet Ittifoqi Bosh vaziri|bosh vazir]] sifatida almashtirdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=234}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=180}}.</ref>
=== Germaniya istilosi: 1941-1942 ===
[[Fayl:Battle_of_Moscow.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Battle_of_Moscow.jpg/260px-Battle_of_Moscow.jpg|thumb|Jangda barcha erkaklar bilan Moskva ayollari 1941 yilda Moskvada [[tankga qarshi xandaq|tankga qarshi xandaqlar qazishdi]]]]
1941 yil iyun oyida Germaniya [[Barbarossa rejasi|Sovet Ittifoqiga bostirib kirdi]] [[Sharqiy front (ikkinchi jahon urushi)|va Sharqiy frontda]] urush boshladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=410–411}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|2006|p=82}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=198}}.</ref> Razvedka idoralari uni Germaniyaning niyati haqida bir necha bor ogohlantirgan bo'lsa-da, Stalin hayratda qoldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=408–409, 411–412}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|2006|p=67}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=199–200, 202}}.</ref> U [[Davlat mudofaa qo'mitasi|Davlat Mudofaa qoʻmitasini]] tuzdi, unga Oliy qoʻmondon <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=414–415}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=206–207}}.</ref>, shuningdek, Harbiy Oliy qoʻmondonlik ( [[Stavka]] ), {{Sfn|Service|2004}} [[Georgiy Jukov]] bosh shtab boshligʻi sifatida rahbarlik qildi. {{Sfn|Service|2004}} Nemis ''[[Yashin tezligidagi urush|blitskrieg]]'' taktikasi printsipial jihatdan juda samarali edi; g'arbiy chegaralarda sovet havo kuchlari ikki kun ichida yo'q qilindi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=417}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=201–202}}.</ref> Nemis ''[[Vermaxt|Vermaxti]]'' Sovet hududiga chuqur kirib bordi; <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=235}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=416}}.</ref> tez orada Ukraina, Belorussiya va Boltiqboʻyi davlatlari dushman ishgʻoli, [[Leningradni qamal qilish|Leningrad esa qamal ostida qoldi]] ; {{Sfn|Service|2004}} Sovet qochqinlari Moskva va uning atrofidagi shaharlarni suv bosgan edi. {{Sfn|Service|2004}} Iyul oyida Germaniyaning ''[[Luftwaffe]]'' samolyoti Moskvani bombardimon qildi {{Sfn|Service|2004}} va oktyabr oyida ''Vermaxt'' poytaxtga to'liq hujum qilish uchun yig'ildi. Sovet hukumatini [[Samara|Kuybishevga]] evakuatsiya qilish rejalari ishlab chiqilgan edi, garchi Stalin uning parvozi qo'shinlarning ruhiyatiga putur etkazishiga ishonib, poytaxtda qolishga qaror qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=248–249}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=420}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=214–215}}.</ref> Germaniyaning Moskvaga yurishi tobora og'ir ob-havo sharoitida [[Moskva jangi|ikki oylik janglardan]] so'ng to'xtatildi. {{Sfn|Glantz|2001}}
Jukov va boshqa generallarning maslahatiga qarshi Stalin hujumkor mudofaaga urg'u berdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=421, 424}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=220}}.</ref> 1941 yil iyun oyida u infratuzilma va oziq-ovqat zaxiralarini nemislar tortib olishdan oldin yo'q qilish bo'yicha [[Kuydirilgan yer taktikasi|kuydirilgan siyosatni]] buyurdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=482}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|2006|p=90}}.</ref>, shuningdek, NKVDga ''Vermaxt'' yaqinlashgan hududlarda 100 000 [[NKVD mahbuslarini qirg'in qilish|ga yaqin siyosiy mahbuslarni o'ldirishni]] buyurdi. . {{Sfn|Gellately|2007}} U harbiy qo'mondonlikni tozaladi; bir qancha yuqori martabali arboblar lavozimidan tushirildi yoki boshqa joyga ko'chirildi, boshqalari hibsga olinib, qatl etildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=239–240}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|2006|p=98}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=209}}.</ref> [[Buyurtma raqami 270|270-sonli buyrug'i]] bilan Stalin askarlarga qo'lga tushish xavfini tug'dirib, o'limgacha jang qilishni buyurdi va asirga olinganlarni xoinlar deb ta'rifladi; <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=241}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=210}}.</ref> Nemislar tomonidan [[Urush asiri|harbiy asirga]] olinganlar orasida hibsda vafot etgan oʻgʻli Yakov ham bor edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=241–242}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=521}}.</ref> U 1942 yil iyul oyida [[Buyruq № 227|227-sonli buyrug‘ini]] chiqardi, unga ko‘ra, ruxsatsiz chiqib ketganlar frontda to‘p sifatida ishlatiladigan “jazo batalyonlari”ga joylashtiriladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Roberts|2006|p=132}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=223}}.</ref> Janglar paytida nemis va sovet qo'shinlari [[Jeneva konvensiyalari|Jeneva konventsiyalarida]] belgilangan [[urush qonunlari|urush qonunlariga]] e'tibor bermadilar; {{Sfn|Service|2004}} Sovetlar natsistlarning kommunistlar, yahudiylar va [[Loʻlilar|lo'lilarni]] qirg'in qilishlarini ommaviy ravishda e'lon qildilar. {{Sfn|Service|2004}} Stalin natsistlarning antisemitizmidan foydalangan va 1942 yil aprel oyida [[Yahudiy antifashistik qo'mitasi|yahudiylarning anti-fashistik qo'mitasiga]] homiylik qilgan va Sovet urushi harakatlariga yahudiy va chet elliklarning yordamini to'plagan. {{Sfn|Overy|2004}}
[[Fayl:RIAN_archive_602161_Center_of_Stalingrad_after_liberation.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/RIAN_archive_602161_Center_of_Stalingrad_after_liberation.jpg/310px-RIAN_archive_602161_Center_of_Stalingrad_after_liberation.jpg|left|thumb|[[Volgograd|Stalingradning]] ozod qilingandan keyin markazi, 1943 yil 2 fevral]]
Sovetlar Buyuk Britaniya va AQSH bilan ittifoq tuzdilar; {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Garchi ular 1941 yilda Germaniyaga qarshi urushga kirishgan boʻlsalar ham, 1942 yil oxirigacha amerikaliklarning toʻgʻridan-toʻgʻri yordami Sovetlarga yetib bormadi. {{Sfn|Service|2004}} Bosqinga javoban ular Rossiyaning markaziy qismida sanoat korxonalarini faollashtirib, deyarli butunlay ishlab chiqarishga, harbiy sohaga eʼtibor qaratdilar. {{Sfn|Service|2004}} Ular sanoat unumdorligining yuqori darajasiga erishib, Germaniyanikidan oshib ketishdi. {{Sfn|Service|2004}} Urush paytida Stalin rus pravoslav cherkoviga nisbatan bagʻrikengroq boʻlib, unga oʻz faoliyatini baʼzi qayta boshlashga ruxsat berdi va 1943-yil sentabrida [[Moskvalik Sergius I|Patriarx Sergius]] bilan uchrashdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=442–443}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=242–243}}.</ref> Bundan tashqari, [[Anna Axmatova]] va [[Dmitriy Shostakovich]] kabi ilgari repressiyaga uchragan yozuvchilar va san'atkorlarga o'z asarlarini yanada erkinroq tarqatish imkonini beruvchi madaniy ifodalarning kengroq doirasiga ruxsat berdi. {{Sfn|Service|2004}} [[Xalqaro|Internationale]] [[Davlat madhiyasi|milliy madhiya]] sifatida olib tashlandi va o'rniga [[Sovet Ittifoqi Madhiyasi|ko'proq vatanparvarlik musiqasi]] keldi. {{Sfn|Service|2004}} Hukumat [[Kosmopolitizm|kosmopolitizmni]], xususan, sovet yahudiylari uchun oʻziga xos taʼsir koʻrsatuvchi “ildizsiz kosmopolitizm” gʻoyasini koʻproq tanqid qilishni ragʻbatlantirib, [[panslavizm|pan-slavyan]] kayfiyatini koʻproq targʻib qildi {{Sfn|Service|2004}} . {{Sfn|Service|2004}} 1943-yilda Komintern tarqatib yuborildi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=260}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=444}}.</ref> va Stalin xorijiy marksistik-leninistik partiyalarni oʻzlarining ichki jozibadorligini kengaytirish uchun internatsionalizmdan koʻra millatchilikni taʼkidlashga undadi. {{Sfn|Service|2004}}
1942 yil aprel oyida Stalin Stavkani to'xtatib, Sovetlarga birinchi jiddiy qarshi hujumni, Ukraina sharqidagi nemislar nazorati ostidagi [[Xarkov|Xarkovni]] egallab olishga urinishni buyurdi. Bu hujum muvaffaqiyatsiz tugadi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=254}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=424}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=221–222}}.</ref> O'sha yili Gitler o'zining asosiy maqsadini Sharqiy frontdagi umumiy g'alabadan Sovet Ittifoqining janubidagi neft konlarini himoya qilishga o'zgartirdi, bu uzoq muddatli Germaniya urushi harakatlari uchun juda muhimdir. {{Sfn|Roberts|2006}} Qizil Armiya generallari fashistlar yetakchisining sa'y-harakatlarini janubga yo'naltirishini isbotlovchi dalillarni ko'rgan bo'lsa-da, Stalin buni Moskvani egallashga qaratilgan yangi harakatdagi yonma-yon harakat sifatida ko'rdi. {{Sfn|Roberts|2006}} 1942 yil iyun oyida Germaniya armiyasi [[rossiya janubida|Rossiyaning janubida]] Stalingradga tahdid soladigan [[Moviy sumka|yirik hujumni]] boshladi; rahbar Qizil Armiyaga shaharni har qanday holatda ham ushlab turishni buyurdi. {{Sfn|Service|2004}} Bu uzoq davom etgan [[Stalingrad jangi|Stalingrad jangiga]] olib keldi. {{Sfn|Service|2004}} 1942 yil dekabr oyida u [[Konstantin Rokossovskiy|Konstantin Rokossovskiyni]] shaharni saqlash uchun mas'ul etib tayinladi. {{Sfn|Service|2004}} Keyingi yilning fevral oyida shaharga hujum qilgan nemis qoʻshinlari taslim boʻldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=428}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=225}}.</ref> Rossiyaning g'alabasi urushda katta burilish nuqtasi bo'ldi; {{Sfn|Khlevniuk|2015}} xotirlash marosimida Stalin oʻzini [[Sovet Ittifoqi marshali|Sovet Ittifoqining marshali]] deb eʼlon qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=429}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=226}}.</ref>
=== Sovet qarshi hujumi: 1942-1945 ===
[[Fayl:Teheran_conference-1943.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Teheran_conference-1943.jpg/220px-Teheran_conference-1943.jpg|thumb|Katta uchlik: Stalin, AQSh prezidenti [[Franklin D. Roosevelt|Franklin D. Ruzvelt]] va Buyuk Britaniya Bosh vaziri [[Winston Churchill|Uinston Cherchill]] [[Tehron konferensiyasi|Tehron konferentsiyasida]], 1943 yil noyabr]]
1942 yil noyabr oyida Sovet qo'shinlari [[Moviy sumka|Germaniyaning janubdagi strategik kampaniyasini]] qaytarishni boshladilar, bu ularga Sharqiy frontda urushning qolgan qismiga hujum qilish imkonini berdi, garchi mamlakatda 2,5 kishi bo'lsa ham. bu harakatda millionlab qurbonlar. {{Sfn|Roberts|2006}} Fashistlar qoʻshinlari [[Kursk jangi|Kursk shahriga qamal hujumini uyushtirishga]] urinib koʻrdilar, bu esa dushman tomonidan muvaffaqiyatli qaytarildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conques|1991|p=255}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|2006|p=156}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=227}}.</ref> 1943 yil oxirida Sovetlar {{Sfn|Roberts|2006}} yillarda nemislar tomonidan bosib olingan hududning yarmini qaytarib oldilar. bosqinlar va havo hujumlari. {{Sfn|Roberts|2006}}
Ittifoqdosh mamlakatlarda u butun urush davomida tobora ko'proq ijobiy tarzda tasvirlangan. {{Sfn|Service|2004}} 1941 yilda [[London filarmonik orkestri|London Filarmonik orkestri]] uning tug'ilgan kuni munosabati bilan kontsert uyushtirdi {{Sfn|Service|2004}} va 1942 yilda ''[[Time (jurnal)|Time]]'' jurnali uni " [[Time Yil kishisi|Yil odami]] " deb e'lon qildi. {{Sfn|Service|2004}} Gʻarb mamlakatlaridagi odamlar uni “Jo amaki” deb mehr bilan chaqirishlarini bilgach, dastlab uni noloyiq deb hisoblab, xafa boʻldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=317}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=466}}.</ref> Stalin, Buyuk Britaniya Bosh vaziri [[Winston Churchill|Uinston Cherchill]] va AQSh prezidenti [[Franklin D. Roosevelt|Franklin Ruzvelt]] o'rtasida o'zaro shubhalar saqlanib qoldi, ular birgalikda "katta uchlik" sifatida tanilgan edi. {{Sfn|Service|2004}} Cherchill 1942 yilning avgustida va yana 1944 yilning oktyabrida uni ziyorat qilish uchun Moskvaga uchib keldi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=252}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=460}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015}}.</ref> Urush paytida Stalin Moskvani zo'rg'a tark etdi {{Sfn|Service|2004}}, Ruzvelt va Cherchill ular bilan uchrashish uchun sayohat qilishni istamaganidan hafsalasi pir bo'ldi. {{Sfn|Service|2004}}
1943 yil noyabrda u Cherchill va Ruzvelt [[Tehron konferensiyasi|bilan Tehronda]] uchrashdi, u o'zi tanlagan joyda. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=262}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=460}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|2006|p=180}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=229–230}}.</ref> U erda Sovet rahbari va Amerika prezidenti urushdan [[Britaniya imperiyasi|keyin Britaniya imperiyasining]] parchalanishini xohlashdi. {{Sfn|Service|2004}} Konferentsiyada uchlik Germaniyaning yana harbiy kuchga aylanishiga yo'l qo'ymaslik uchun Germaniya davlatini bo'linishi kerak degan fikrga kelishdi. {{Sfn|Service|2004}} Ruzvelt va Cherchill ham Stalinning Germaniyaning [[Königsberg|Kenigsberg]] shahrini Sovet hududi deb eʼlon qilish haqidagi talabiga rozi boʻlishdi. {{Sfn|Service|2004}} Buyuk Britaniya va AQShning Sharq bosimini yumshatish uchun [[Ikkinchi front|G'arbiy front]] ochishiga sabrsiz edi; ular nihoyat 1944 yilning o‘rtalarida shunday qilishdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=244, 251}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=461, 469}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|2006|p=185}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=223, 229}}.</ref> . Stalin urushdan keyin uning mamlakati Cherchill qarshi bo'lgan Germaniya bilan Molotov-Ribbentrop paktiga muvofiq Polshaning bosib olgan qismlarini birlashtirishi kerakligini ta'kidladi. {{Sfn|Roberts|2006}} Bolqon mamlakatlari taqdirini muhokama qilar ekan, keyinchalik 1944 yilda Buyuk Britaniya bosh vaziri Sovet rahbarining urushdan keyin Bolgariya, Ruminiya, Vengriya va Yugoslaviya Sovet taʼsir doirasiga, Gretsiya esa Gretsiyaga oʻtishi haqidagi taklifiga rozi boʻldi. G'arb sohasi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=464–465}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=244}}.</ref>
[[Fayl:Soviet_soldiers_in_Polozk_(Belarus),_passing_by_propaganda_poster_celebrating_the_reconquest_of_the_city_and_urging_the_liberation_of_the_Baltic_from_Nazi_German_occupation._July_4,_1944.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Soviet_soldiers_in_Polozk_%28Belarus%29%2C_passing_by_propaganda_poster_celebrating_the_reconquest_of_the_city_and_urging_the_liberation_of_the_Baltic_from_Nazi_German_occupation._July_4%2C_1944.jpg/220px-thumbnail.jpg|left|thumb|Sovet askarlari [[Polatsk|Polatskda]], 1944 yil 4-iyul]]
1944-yilda Sovet Ittifoqi Sharqiy Yevropa boʻylab Germaniyaga {{Sfn|Roberts|2006}}, jumladan, [[Belorussiya operatsiyasi|“ ''Bagration'' ” operatsiyasi]], [[Belorussiya Sovet Sotsialistik Respublikasi|Sovet Belarusida]] Germaniya [[Harbiy guruh markazi|armiyasi guruhi markaziga]] qarshi keng koʻlamli hujumga erishdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=469}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|2006|pp=199–201}}.</ref> O'sha yili nemis qo'shinlari yana Sovet Ittifoqiga qo'shilgan Boltiqbo'yi davlatlaridan chiqarib yuborildi. {{Sfn|Service|2004}} Qizil Armiya Kavkaz va [[Qrim tatarlari|Qrimni]] qaytarib olgach, mintaqada yashovchi turli etnik guruhlar — [[qalmoqlar]], [[chechenlar]], ingushlar, [[Ingushlar|qorachaellar]], [[Qorachoylar|bolkarlar]] va [[Bolqorlar|qrimliklar]] nemislar bilan hamkorlikda ayblandi. [[jamoaviy javobgarlik|Kollektiv javobgarlik]] g'oyasini asos qilib olgan Stalin hukumati o'zining avtonom respublikalarini tugatdi va 1943 yil oxiri va 1944 yil oralig'ida o'z aholisining ko'p qismini O'rta Osiyo va Sibirga deportatsiya qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=258}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=492}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=232–233}}.</ref> Siyosat natijasida bir milliondan ortiq odam deportatsiya qilindi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}}
1945 yil fevral oyida uch rahbar [[Yalta konferensiyasi|Yalta konferentsiyasida]] uchrashdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=264}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=465}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=244}}.</ref> Ruzvelt va Cherchill Stalinning Germaniya Sovet Ittifoqiga 20 milliard dollar reparatsiya to'lashi va Yaponiyaga qarshi urushga kirish evaziga o'z mamlakatiga [[Saxalin]] va [[Kuril orollari|Kuril orollarini]] qo'shib olishga ruxsat berish haqidagi talabiga rozi bo'ldi. {{Sfn|Service|2004}} Urushdan keyingi Polsha hukumati kommunistik va konservativ elementlardan tashkil topgan koalitsiya boʻlishi toʻgʻrisida ham kelishuvga erishildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=465–466}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|2006|pp=241–244}}.</ref> Shaxsiy ravishda u Polshaning to'liq Sovet ta'siri ostida bo'lishini ta'minlashga harakat qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=471}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=245}}.</ref> Qizil Armiya [[Varshava qo'zg'oloni|Varshava qo'zg'olonida]] nemislarga qarshi kurashayotgan polshalik qarshilik jangchilariga yordamni to'xtatdi, Stalin har qanday g'alaba qozongan polshalik jangari kelajakdagi marksistik hukumat orqali mamlakatda hukmronlik qilish intilishlariga xalaqit berishi mumkinligiga ishondi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=471–472}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=244}}.</ref> Garchi u oʻz xohish-istaklarini boshqa ittifoqchi yetakchilardan yashirgan boʻlsa-da, birinchi navbatda Berlinni egallashga katta eʼtibor qaratdi va bu unga uzoq muddatda koʻproq Yevropani Sovet nazorati ostiga olish imkonini beradi, deb hisobladi. Cherchill shunday bo'lganidan xavotirda edi va AQShni G'arb ittifoqchilari xuddi shu maqsadni ko'zlashi kerakligiga ishontirishga urinib ko'rdi. {{Sfn|Service|2004}}
[[Fayl:Potsdam_conference_1945-8.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Potsdam_conference_1945-8.jpg/260px-Potsdam_conference_1945-8.jpg|thumb|Buyuk Britaniya bosh vaziri [[Clement Attlee|Klement Attlee]], AQSh prezidenti [[Harry S. Truman|Garri S. Truman]] va Iosif Stalin [[Berlin konferensiyasi|Potsdam konferentsiyasida]], 1945 yil iyul]]
=== G'alaba: 1945 yil ===
1945 yil aprel oyida Qizil Armiya Berlinni egallab oldi, [[Adolf Gitlerning o'limi|Gitler o'z joniga qasd]] qildi va may oyida Germaniya taslim bo'ldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=474}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=247}}.</ref> Stalin ''[[Führer|fyurerni]]'' tiriklayin qo'lga olishni xohladi; u fashistlar tarafdorlari uchun yodgorlik bo'lib qolmasligi uchun uning qoldiqlarini Moskvaga olib ketdi. {{Sfn|Service|2004}} Qizil Armiya Germaniya hududini bosib olgach, natsistlar hukumati boshqargan [[qirg'in lageri|oʻlim lagerlarini]] topdilar. {{Sfn|Service|2004}} Koʻplab sovet askarlari Germaniyada ham, Sharqiy Yevropaning bir qismida ham talonchilik, talonchilik va zoʻrlashda qatnashgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=265}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=473}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=234}}.</ref> Sovet rahbari tajovuzkorlarni jazolashdan bosh tortdi. {{Sfn|Service|2004}} Yugoslaviya kommunisti [[Milovan Đilas|Milovan Đilasdan]] ushbu voqealar haqida shikoyat olgandan so'ng, u urush jarohatlarini boshdan kechirgandan so'ng, qanday qilib askar "oddiy munosabatda bo'lishi mumkin?" Shuncha dahshatdan keyin ayol bilan ermak qilishning nimasi dahshatli? . <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=265–266}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=473}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=235}}.</ref>
Germaniya mag'lubiyatga uchragach, u [[Sovet-yapon urushi|Yaponiya bilan urushga]] e'tibor qaratdi va yarim million qo'shinni Uzoq Sharqqa o'tkazdi. {{Sfn|Service|2004}} U oʻz ittifoqchilari tomonidan urushga kirishish uchun bosim oʻtkazdi va Sovet Ittifoqining Osiyodagi strategik mavqeini mustahkamlamoqchi boʻldi. {{Sfn|Glantz|1983}} 8 avgustda [[Xirosima va Nagasakining atom bombalari|Xirosima va Nagasaki shaharlarini AQSH atom bombasi bilan bombardimon qilish]] oraligʻida Sovet Armiyasi [[Manjuriya operatsiyasi|Yaponiya bosib olgan Manchuriyaga bostirib]] [[Kvantun armiyasi|kirdi va Guangdong armiyasini]] magʻlub etdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=476}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=248–249}}.</ref> Bu voqealar [[Yaponiya taslim bo'ldi|Yaponiyaning taslim bo'lishiga]] va urushning tugashiga olib keldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=268}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=248}}.</ref> Sovet qo'shinlari dushmanning barcha hududiy imtiyozlarini egallab olmaguncha o'sishda davom etdi, ammo Qo'shma Shtatlar Stalinning Qizil Armiyaning [[Yaponiyaning bosib olinishi|Yaponiyani ittifoqchilar tomonidan bosib olinishida]] ishtirok etish istagini rad etdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=267}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=249}}.</ref>
U 1945 yil iyul-avgust oylari orasida [[Berlin konferensiyasi|Potsdam konferentsiyasida]] o'zining yangi hamkasblari, Buyuk Britaniya Bosh vaziri [[Clement Attlee|Klement Atli]] va AQSh Prezidenti [[Harry S. Truman|Garri S. Trumen]] bilan birga qatnashdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=267}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=475}}.</ref> Konferentsiyada u Cherchillga Sharqiy Yevropani "sovetlashtirishdan" tiyilish haqidagi oldingi va'dalarini takrorladi. {{Sfn|Roberts|2006}} mahalliy fuqarolarning yashashi uchun asosiy minimal ta'minotni hisobga olmagan holda Germaniyadan tovon puli talab qildi, bu esa mamlakat G'arb kuchlari uchun moliyaviy yuk bo'lib qoladi deb o'ylagan Trumen va Cherchillni xavotirga soldi. {{Sfn|Wettig|2008}} Shuningdek, u Sovet Ittifoqiga fath qilingan xalqlarning mol-mulkini miqdoriy yoki sifat jihatidan cheklovsiz to'g'ridan-to'g'ri tortib olishga imkon beradigan " [[talon-taroj qilish|urush o'ljalari]] " ni ilgari surdi va bunga ba'zi cheklovlar bilan ruxsat beruvchi band qo'shildi. {{Sfn|Wettig|2008}} Germaniya to'rt zonaga bo'lingan: Sovet, Shimoliy Amerika, Britaniya va Frantsiya, Berlinning o'zi - Sovet hududida joylashgan - ham shu tarzda bo'lingan. {{Sfn|Service|2004}}
== Urushdan keyingi davr ==
[[Fayl:Bundesarchiv_Bild_183-R78376,_Budapest,_II._Weltfestspiele,_Festumzug,_Komsomolzen.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Bundesarchiv_Bild_183-R78376%2C_Budapest%2C_II._Weltfestspiele%2C_Festumzug%2C_Komsomolzen.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-R78376%2C_Budapest%2C_II._Weltfestspiele%2C_Festumzug%2C_Komsomolzen.jpg|left|thumb|Budapeshtdagi Stalin bayrog'i 1949 yil]]
=== Urushdan keyingi qayta qurish va ocharchilik: 1945-1947 ===
Robert Servisning so'zlariga ko'ra, urushdan keyin Stalin "karerasining cho'qqisida" edi. {{Sfn|Service|2004}} Sovet Ittifoqida u gʻalaba va vatanparvarlik timsoli sifatida keng koʻrib chiqildi. {{Sfn|Service|2004}} Uning qoʻshinlari [[Markaziy Yevropa|Markaziy]] va [[Sharqiy Yevropa|Sharqiy Yevropani]] [[Elba|Elba daryosigacha]] nazorat qildilar. {{Sfn|Service|2004}} 1945 yil iyun oyida u [[Sovet Ittifoqi generalissimusi|generalissimus]] unvonini oldi <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=493}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=247}}.</ref> va Qizil maydon orqali Jukov boshchiligidagi [[1945 yil Moskvadagi G'alaba paradi|esdalik paradini]] tomosha qilish uchun Lenin maqbarasi tepasida turdi. {{Sfn|Service|2004}} Armiya qoʻmondonlariga berilgan ziyofatda u rus xalqini “ajoyib xalq” va Sovet Ittifoqi tarkibidagi “etakchi kuch” deb taʼriflab, birinchi marta boshqa sovet millatlariga nisbatan ruslarni soʻzsiz maʼqullagan edi. {{Sfn|Service|2004}} 1946 yilda shtat oʻzining ''Tanlangan asarlarini'' nashr etdi. {{Sfn|Service|2004}} Keyingi yili u oʻzining rasmiy tarjimai holining ikkinchi nashrini nashr etdi, bu nashrda uni avvalgisidan koʻra koʻproq maqtadi. {{Sfn|Service|2004}} har kuni " ''Pravda'' "da iqtibos keltirildi va uning suratlari ish joylari va uylarning devorlarida keng tarqalgan edi. {{Sfn|Service|2004}}
Xalqaro mavqei mustahkamlanganiga qaramay, Stalin ichki norozilik va aholi o'rtasidagi o'zgarish istagidan ehtiyot bo'ldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=485}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=262}}.</ref> Shuningdek, u Germaniyada turli xil iste'mol tovarlariga duchor bo'lgan, ularning ko'pini talon-taroj qilib, o'zlari bilan olib kelgan qo'shinlarining qaytib kelishidan xavotirda edi. Bunda u [[Napoleon urushlari|Napoleon urushlarida]] Fransiya magʻlubiyatidan qaytgan rus askarlari tomonidan 1825 [[Dekembrist qo'zg'oloni|yilgi dekabristlar qoʻzgʻolonini]] esladi. {{Sfn|Service|2004}} U vatanga qaytgan sovet asirlari Sovet Ittifoqiga kelganida "filtrlash" lagerlaridan oʻtishini taʼminladi, u yerda 2 775 700 kishi sotqin yoki xoin ekanligini aniqlash uchun soʻroq qilindi. Keyin yarmiga yaqini majburiy mehnat lagerlarida qamalgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=493}}; {{Harvard citation no brackets|Roberts|2006|p=202}}.</ref> Sovet hokimiyatiga qarshi koʻp qarshilik boʻlgan Boltiqboʻyi davlatlarida deskulatsiya va deklerikalizatsiya dasturlari boshlandi, natijada 1945-1949 yillarda 142 000 deportatsiya qilindi. {{Sfn|Service|2004}} [[Gulag]] mehnat lagerlari tizimi yanada kengaytirildi. 1953 yil yanvariga kelib, Sovet aholisining uch foizi qamoqda yoki ichki surgunda edi, 2,8 millioni alohida hududlardagi "maxsus aholi punktlarida" va yana 2,5 millioni lagerlar, koloniyalar va qamoqxonalarda edi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}}
NKVDga urush paytidagi vayronagarchiliklar ko'lamini kataloglash buyurildi. {{Sfn|Service|2004}} Aniqlanishicha, 1 710 sovet shahri va 70 ming qishloq vayron qilingan. {{Sfn|Service|2004}} Tananing qayd etishicha [[Sovet Ittifoqining Ikkinchi Jahon urushidagi qurbonlari|, 26 dan 27 milliongacha sovet fuqarolari halok bo'lgan]], millionlab odamlar yaralangan, to'yib ovqatlanmagan yoki yetim qolgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=482}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=261}}.</ref> Urushdan keyin Stalinning ba'zi sheriklari hukumat siyosatini o'zgartirishni taklif qilishdi. {{Sfn|Service|2004}} Urushdan keyingi sovet jamiyati koʻp jihatdan urushgacha boʻlgan davrga nisbatan bagʻrikengroq edi. Rus pravoslav cherkoviga urush paytida ochgan cherkovlarini saqlab qolishga ruxsat berildi. {{Sfn|Service|2004}} Akademiya va sanʼat ham 1941 yilgacha boʻlganidan koʻra koʻproq erkinlikka ega edi. {{Sfn|Service|2004}} Inflyatsiyaga qarshi kurashish va iqtisodiy tiklanishni ragʻbatlantirish uchun keskin choralar koʻrish zarurligini tan olib, hukumat 1947 yil dekabrida rublni qadrsizlantirdi va ratsionni bekor qildi. tizimi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=497}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=274–278}}.</ref> O‘lim jazosi 1947-yilda bekor qilingan, ammo 1950-yilda tiklangan {{Sfn|Conquest|1991}}
Stalinning sog'lig'i yomonlashdi va yurak muammolari 1945 yil oxirida ikki oylik ta'tilga chiqdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=269}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=491}}.</ref> U muhim siyosiy va harbiy arboblar uni haydab chiqarishga urinishidan tobora xavotirlana boshladi; Ularning birortasi unga raqobatlasha oladigan darajada kuchli bo'lishiga to'sqinlik qildi va ularning kvartiralarini tinglash moslamalari bilan bezovta qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=526}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=268}}.</ref> U Molotov <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=531–532}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=272–273}}.</ref> lavozimini pasaytirdi va asosiy lavozimlarda Beriya va Malenkovga koʻproq yoqdi. {{Sfn|Service|2004}} 1949 yilda u [[Nikita Xrushchyov|Nikita Xrushchevni]] Ukrainadan Moskvaga olib kelib, uni Markaziy Komitet kotibi va shahardagi partiya bo'limi boshlig'i etib tayinladi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} [[Leningrad ishi]] boʻyicha shahar rahbariyati davlatga xiyonatda ayblanib, tozalandi; ko'plab ayblanuvchilarning qatl etilishi 1950 yilda sodir bo'lgan <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=534–535}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=282}}.</ref>
Urushdan keyingi davrda sovet shaharlarida tez-tez oziq-ovqat tanqisligi kuzatildi {{Sfn|Khlevniuk|2015}} va SSSR [[1946-47 yillardagi sovet ocharligi|1946 yildan 1947 yilgacha qattiq ocharchilikni]] boshdan kechirdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=498}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=261}}.</ref> 1946 yilda qurg'oqchilik va yomon hosil tufayli boshlangan, hukumatning oziq-ovqat sotib olish siyosati, jumladan, davlatning oziq-ovqat zahiralarini ko'paytirish va uni ocharchilikdan aziyat chekkan hududlarga tarqatish o'rniga xalqaro miqyosga eksport qilish qarori bilan yanada kuchaytirildi. . {{Sfn|Ellman|2000}} Hozirgi hisob-kitoblarga ko'ra, bir milliondan 1,5 milliongacha odam to'yib ovqatlanmaslik yoki kasallikdan vafot etgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Ellman|2000|p=622}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=261}}.</ref> Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi toʻxtab qolgan bir paytda Stalin asosiy eʼtiborni bir qator yirik infratuzilma loyihalariga, jumladan, gidroelektrostansiyalar, kanallar va Shimoliy qutbga olib boruvchi temir yoʻl liniyalari qurilishiga qaratdi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Bularning aksariyati qamoqxona mehnatiga qurilgan. {{Sfn|Khlevniuk|2015}}
[[Fayl:Mao,_Bulganin,_Stalin,_Ulbricht_Tsedenbal.jpeg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Mao%2C_Bulganin%2C_Stalin%2C_Ulbricht_Tsedenbal.jpeg/220px-Mao%2C_Bulganin%2C_Stalin%2C_Ulbricht_Tsedenbal.jpeg|thumb|Stalin o'zining yetmish yillik yubileyini nishonlashda (chapdan o'ngga) [[Mao Zedong|Mao]] Szedun, [[Nikolay Bulganin]], [[Valter Ulbricht]] va [[Yumjaagiin Tsedenbal|Yumjaagiin Tsedenbal bilan]]]]
=== Sovuq urush siyosati: 1947–1950 ===
==== Militarizatsiya va xalqaro munosabatlar ====
Ikkinchi jahon urushidan keyin Britaniya imperiyasi tanazzulga yuz tutdi va AQSH va SSSR hukmron jahon kuchlari sifatida qoldi. {{Sfn|Service|2004}} Bu sobiq ittifoqchilar oʻrtasidagi keskinliklar kuchayib, {{Sfn|Service|2004}} [[Sovuq urush|Sovuq urushga]] olib keldi. Stalin ochiqchasiga Britaniya va Amerika hukumatlarini tajovuzkor deb ta'riflagan bo'lsa-da, u bir necha o'n yilliklar davomida tinchlik o'rnatish mumkinligiga ishongan holda, ular bilan urush yaqin emas deb hisobladi. {{Sfn|Service|2004}} Biroq, u [[Yadro quroli|atom bombasini]] yaratish niyatida yashirincha yadro quroli boʻyicha sovet tadqiqotlarini kuchaytirdi. {{Sfn|Service|2004}} Shunga qaramay, u yadroviy mojaroning nomaqbulligini bashorat qilib, 1949 yilda "atom qurolini dunyoning oxiri haqida yozmasdan turib ishlatish qiyin", dedi. <ref>{{Kitob manbasi|last=Gaddis|first=John L.|title=The Cold War: A New History|publisher=Penguin Press|isbn=978-0-14-303827-6|page=57}}</ref> U shaxsan qurolni ishlab chiqishga katta qiziqish bildirgan. {{Sfn|Service|2004}} 1949 yil avgust oyida bomba Qozog'istonning [[Semipalatinsk sinov hududi|Semipalatinsk tashqarisidagi cho'llarda]] muvaffaqiyatli sinovdan o'tkazildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=508}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=293}}.</ref> U, shuningdek, yangi harbiy tuzilmani tashkil qildi; Sovet armiyasi 1949 yilda bo'lgani kabi 2,9 million askardan 1953 yilda 5,8 milliongacha kengaytirildi {{Sfn|Khlevniuk|2015}}
Amerika Qo'shma Shtatlari har bir qit'ada o'z manfaatlarini ilgari sura boshladi, Afrika va Osiyodagi havo kuchlari bazalarini qo'lga kiritdi va Lotin Amerikasi bo'ylab AQShga moyil rejimlar hokimiyatni qo'lga kiritishini ta'minladi. {{Sfn|Service|2004}} Ular 1947-yil iyun oyida Sharqiy Yevropadagi sovet gegemonligiga putur yetkazishni maqsad qilgan [[Marshall rejasi|Marshall rejasini]] ishga tushirdilar. AQSh, shuningdek, Sovetlarning hech qachon rozi bo'lmasligini bilgan holda, o'z bozorlarini savdo qilish uchun ochish sharti bilan Marshall rejasining bir qismi sifatida moliyaviy yordam taklif qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=504}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=267}}.</ref> Ittifoqchilar Stalindan Qizil Armiyani Shimoliy Erondan olib chiqishni talab qildilar. U dastlab rad etdi, bu [[1946 yil Eron inqirozi|1946 yilda xalqaro inqirozga]] olib keldi, biroq bir yil o'tgach, u taslim bo'ldi va qo'shinlarini olib chiqdi. {{Sfn|Service|2004}} Stalin, shuningdek, Sovet Ittifoqining jahon sahnasiga ta'sirini maksimal darajada oshirishga harakat qildi va yaqinda Italiya istilosidan ozod qilingan Liviyani Sovet protektoratiga aylantirdi. {{Sfn|Service|2004}} U Molotovni [[San Francisco|San-Frantsiskoga]] o'zining vakili sifatida [[Birlashgan Millatlar Tashkiloti|Birlashgan Millatlar Tashkilotini]] tuzish bo'yicha muzokaralarda qatnashish uchun yubordi va Sovetlar [[Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xavfsizlik Kengashi|Xavfsizlik Kengashida]] o'rin egallashini talab qildi. {{Sfn|Service|2004}} 1949 yil aprel oyida Gʻarb davlatlari kapitalistik mamlakatlarning xalqaro harbiy ittifoqi boʻlgan [[NATO|Shimoliy Atlantika Shartnomasi Tashkilotini]] (NATO) tuzdilar. <ref name="Não-nomeado-xXKe-5">{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=507}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=281}}.</ref> G'arb mamlakatlarida Stalin tobora ko'proq "hayotdagi eng yomon diktator" sifatida tasvirlangan va Gitler bilan taqqoslana boshlagan. {{Sfn|Service|2004}}
1948 yilda Stalin ''[[Tarix soxtakorlari|"Tarixni soxtalashtiruvchilar"ning]]'' bo'limlarini tahrir qildi va qayta yozdi, 1948 yil fevral oyida " ''Pravda'' " maqolalari seriyasi sifatida nashr etilgan, keyin esa kitob shaklida. 1939-yilda Sovet Ittifoqining Germaniya bilan ittifoqi haqidagi ommaviy vahiylarga javoban yozilgan asar urushda G‘arb kuchlarini ayblashga qaratilgan. {{Sfn|Roberts|2002}} U notoʻgʻri taʼkidlaganidek, Germaniyaning urush boshida dastlabki yurishi Sovet harbiy kuchsizligining natijasi emas, balki ataylab strategik chekinish natijasida sodir boʻlgan. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} 1949 yilda uning yetmish yillik yubileyini nishonlash marosimi boʻlib oʻtdi (garchi bu yil toʻgʻri boʻlmasa-da), unda Stalin Yevropa va Osiyoning yetakchi marksist-leninistlari bilan birga [[Katta teatr (teatr)|Bolshoy Teatrdagi]] tadbirda ishtirok etdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=296}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=548–549}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=290}}.</ref>
[[Fayl:Eastern_block_flags.png|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Eastern_block_flags.png/220px-Eastern_block_flags.png|left|thumb|Sovuq urush davrida [[Sharqiy blok]] bayroqlari]]
=== Sharqiy blok ===
Urushdan keyin Stalin butun Sharqiy Yevropada sovet hukmronligini saqlab qolish va Osiyoda oʻz taʼsirini kengaytirishga intildi. {{Sfn|Service|2004}} Gʻarbiy ittifoqchilarning javoblaridan ehtiyot boʻlib, u Sharqiy Yevropa boʻylab Kommunistik partiya hukumatlarini oʻrnatishdan darhol qochdi, buning oʻrniga dastlab marksist-leninchilarni koalitsiya vazirliklariga joylashtirishni taʼminladi. {{Sfn|Service|2004}} Boltiqboʻyi davlatlariga nisbatan yondashuvidan farqli oʻlaroq, u yangi kommunistik davlatlarni Sovet Ittifoqiga birlashtirish taklifini rad etib, ularni mustaqil milliy davlatlar deb tan oldi. {{Sfn|Service|2004}} U Sharqiy Yevropada kam sonli marksistlar qolishi, aksariyati natsistlar tomonidan oʻldirilgani muammosiga duch keldi. {{Sfn|Service|2004}} U urush tovonini Germaniya va uning oʻqi boʻyicha ittifoqchilari Vengriya, Ruminiya va [[Slovakiya Respublikasi (1939–1945)|Slovakiya Respublikasi]] tomonidan toʻlanishini talab qildi. {{Sfn|Service|2004}} Bu mamlakatlar proletar inqilobi emas, balki bosqinchilik yoʻli bilan sotsializm tomon surilganini bilgan holda, u ularni “proletariat diktaturasi” deb emas, balki “xalq demokratiyasi” deb atagan va bu mamlakatlarda sotsializm tarafdori ittifoq mavjudligini taxmin qilgan. proletariat, dehqonlar va quyi o'rta sinfni birlashtirgan. {{Sfn|Service|2004}}
Cherchillning ta'kidlashicha, Evropa bo'ylab sharqni g'arbdan ajratib turadigan " [[temir parda]] " tortilgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=279}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=503}}.</ref> 1947 yil sentyabr oyida Polshaning [[Szklarska Porêba|Skklarska Poreba]] shahrida Sharqiy Evropa kommunistik rahbarlarining uchrashuvi bo'lib o'tdi, undan Sharqiy Evropa, shuningdek, Frantsiya va Italiyada kommunistik partiyalarni muvofiqlashtirish uchun [[kominform|Kominform]] tuzildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=286}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=506}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=267}}.</ref> Stalin shaxsan yig'ilishda qatnashmadi, uning o'rniga [[Andrey Jdanov|Andrey Jdanovni]] yubordi. {{Sfn|Service|2004}} Bir necha Sharqiy Yevropa kommunistlari ham Moskvada Sovet rahbarini ziyorat qilishdi. {{Sfn|Service|2004}} U yerda oʻz gʻoyalari boʻyicha maslahat berdi; masalan, u Bolgariya va Albaniyani o'z ichiga olgan Bolqon federatsiyasi haqidagi Yugoslaviya g'oyasidan ogohlantirdi. {{Sfn|Service|2004}} Stalin Yugoslaviya rahbari [[Josip Broz Tito|Iosip Broz Tito]] bilan Bolqon federatsiyasiga davom etgan murojaatlari va davom etayotgan [[Gretsiya fuqarolar urushi|Gretsiya fuqarolar urushida]] Sovet Ittifoqining kommunistik kuchlarga yordam ko'rsatishi tufayli ayniqsa keskin munosabatlarga ega edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=286–287}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=515}}.</ref> 1948 yil mart oyida u Yugoslaviya kommunistlarini avanturizmda va marksistik-leninistik ta’limotdan chetga chiqishda ayblab, Titoga qarshi kampaniya boshladi. {{Sfn|Service|2004}} 1948 yil iyun oyida Buxarestda boʻlib oʻtgan ikkinchi Kominform konferensiyasida Sharqiy Yevropaning barcha kommunistik yetakchilari Tito hukumatini qoralab, ularni fashistlar va Gʻarb kapitalizmining agentlari deb aybladilar. {{Sfn|Service|2004}} Stalin Titoning hayotiga bir necha bor suiqasd uyushtirishga buyruq berdi va Yugoslaviyaga bostirib kirishni oʻylardi. {{Sfn|Conquest|1991}}
Stalin Sovet Ittifoqi ta'siriga tushib qoladi yoki neytral bo'lib qoladi degan umidda [[Stalinning eslatmasi|birlashgan, ammo qurolsizlangan nemis davlatini yaratishni taklif qildi]] . {{Sfn|Service|2004}} AQSh va Buyuk Britaniya bunga qarshi chiqishganda, u 1948 yil iyun oyida [[Berlin blokadasi|Berlinni blokirovka]] qilib, ularni majburlashga urindi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=280}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=507}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=281}}.</ref> U boshqalar urushni xavf ostiga qo'ymaydi deb qimor o'ynadi, lekin ular 1949 yil mayigacha Stalin taslim bo'lib, blokadani tugatguniga qadar G'arbiy Berlinga etkazib berishdi. <ref name="Não-nomeado-xXKe-52">{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=507}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=281}}.</ref> 1949 yil sentabrda G'arb davlatlari G'arbiy Germaniyani mustaqil [[Germaniya Federativ Respublikasi (1949—1990)|Germaniya Federativ Respublikasiga]] aylantirdilar; bunga javoban Sovetlar oktyabr oyida mamlakatning sharqiy qismini [[Germaniya Demokratik Respublikasi|Germaniya Demokratik Respublikasiga]] aylantirdilar. {{Sfn|Service|2004}} Oldingi kelishuvlariga koʻra, Gʻarb davlatlari Polsha erkin demokratik saylovlarga ega boʻlgan mustaqil davlat boʻlishini kutishgan. {{Sfn|Service|2004}} Polshada Sovetlar bir necha sotsialistik partiyalarni [[Polsha Birlashgan ishchilar partiyasi|Polsha Birlashgan Ishchi]] partiyasiga birlashtirdi va uning bu lavozimni egallashini taʼminlash uchun [[saylovdagi firibgarlik|saylovlardagi firibgarlikdan]] foydalanildi. {{Sfn|Service|2004}} 1947-yilgi Vengriya saylovlari ham soxtalashtirilgan, [[Vengriya ishchilar partiyasi|Vengriya Ishchi partiyasi]] nazoratni oʻz qoʻliga olgan. {{Sfn|Service|2004}} Kommunistlar maʼlum darajada xalq tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Chexoslovakiyada ular 1946 yilda eng yirik partiya boʻlib saylandi. {{Sfn|Service|2004}} Bolgariya va Ruminiyada monarxiya bekor qilindi. {{Sfn|Service|2004}} Sharqiy Yevropa boʻylab sovet modeli qoʻllanilib, siyosiy plyuralizm, qishloq xoʻjaligini kollektivlashtirish va ogʻir sanoatga investitsiyalar tugatildi. {{Sfn|Service|2004}} Sharqiy blokdagi iqtisodiy [[avtarkiya]] uchun tayinlangan. {{Sfn|Service|2004}}
=== Osiyo ===
1949-yil oktabrda Xitoy kommunistik yetakchisi [[Mao Zedong|Mao Tszedun]] Xitoyda hokimiyat tepasiga keldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=301}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=509}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=286}}.</ref> Bu jasorat bilan marksistik hukumatlar endi dunyo quruqlikning uchdan bir qismini nazorat qildilar. {{Sfn|Service|2004}} Xususan, Stalin Xitoy kommunistlarini va ularning fuqarolar urushida g‘alaba qozonish qobiliyatini past baholaganini, aksincha, ularni Gomindan bilan yana sulh tuzishga undaganini oshkor qildi. {{Sfn|Service|2004}} 1949 yil dekabr oyida Mao unga tashrif buyurdi. Dastlab Stalin [[Do'stlik va Xitoy-Sovet ittifoqi shartnomasi|1945 yilgi Xitoy-Sovet shartnomasini]] bekor qilishdan bosh tortdi, bu Xitoy ustidan Sovet Ittifoqiga sezilarli foyda keltirdi, garchi 1950 yil yanvar oyida u rozi bo'ldi [[Sovet-Xitoy doʻstlik, ittifoq va oʻzaro yordam shartnomasi|va ikki mamlakat o'rtasida yangi shartnoma]] imzolashga rozi bo'ldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=509}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=287–291}}.</ref> Stalin Maoning Titodan o'rnak olib, Sovet ta'siridan mustaqil yo'l tutishidan xavotirda edi va agar u norozi bo'lsa, Xitoydan yordamni olib qo'yishini ochiq aytdi; xitoyliklar o'n yillik fuqarolar urushidan keyin bu yordamga juda muhtoj edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=552}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=287}}.</ref>
Ikkinchi jahon urushi oxirida Sovet Ittifoqi va Qo'shma Shtatlar ilgari Yaponiya mustamlakasi bo'lgan Koreya yarim orolini [[Koreyaning ikkiga bo'linishi|38-parallel]] bo'ylab bo'lib, shimolda kommunistik hukumatni, janubda esa g'arbparast hukumatni o'rnatdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=552}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=294}}.</ref> Shimoliy Koreya rahbari [[Kim Il-sung|Kim Ir-Sung]] 1949 yil mart oyida va yana 1950 yil mart oyida Stalinga tashrif buyurdi; u janubga bostirib kirmoqchi edi va Sovet rahbari dastlab yordam berishni istamagan bo'lsa-da, oxir-oqibat 1950 yil may oyida rozi bo'ldi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=302}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=553}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=294–295}}.</ref> [[Koreya xalq armiyasi]] 1950 yil iyun oyida janubga bostirib kirdi [[Koreys urushi|, Koreya urushini]] boshlab, tez yutuqlarga erishdi va [[Seul|Seulni]] egalladi. {{Sfn|Service|2004}} Stalin ham, Mao ham tezda g'alaba qozonishiga ishonishgan. {{Sfn|Service|2004}} AQSh BMT Xavfsizlik Kengashiga bordi - Sovetlar Amerika Mao hukmronligini tan olishdan bosh tortgani uchun boykot qilgan - va janubiy koreyaliklarga harbiy yordam berdi. AQSh boshchiligidagi kuchlar shimoliy koreyaliklarni orqaga surdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=554}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=295–296}}.</ref> Stalin xitoylarni Shimolga yordam berishga ishontirish orqali Sovet Ittifoqining AQSh bilan to'g'ridan-to'g'ri mojarosidan qochishni xohladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=555–556}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=296}}.</ref>
Sovet Ittifoqi 1948 yilda yangi tashkil etilgan Isroil davlatini diplomatik tan olgan birinchi davlatlardan biri edi. Isroil elchisi [[Golda Meir]] SSSRga kelganida, Stalin uni kutib olish uchun yig'ilgan yahudiylarning olomonidan g'azablandi. {{Sfn|Conquest|1991}} [[Qo'shma Shtatlar va Isroil o'rtasidagi munosabatlar|Isroilning AQSh bilan kuchayib borayotgan ittifoqi]] uni yanada g'azablantirdi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Stalin Isroil bilan kelishmovchilikka uchragach, Sovet Ittifoqi va Sharqiy blokda yahudiylarga qarshi kampaniya boshladi. {{Sfn|Service|2004}} 1948 yilning noyabrida u CJAni bekor qildi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=291}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=577}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=284}}.</ref> va uning baʼzi aʼzolari uchun koʻrgazmali sinovlar oʻtkazildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=567}}; {{Harvard citation no brackets|Brackman|2001|pp=384–5}}.</ref> Sovet matbuoti [[sionizm]], yahudiy madaniyati va "ildizsiz kosmopolitizm" ga <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=291}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=308–309}}.</ref> hujumlar uyushtirdi, bu bilan butun sovet jamiyatida antisemitizm ko'tarildi. {{Sfn|Service|2004}} Stalinning antisemitizmga nisbatan o'sib borayotgan bag'rikengligi uning rus millatchiligining kuchayishi yoki antisemitizm Gitler uchun foydali safarbarlik vositasi bo'lganini va u ham shunday qila olishini tan olishidan kelib chiqqan bo'lishi mumkin; {{Sfn|Conquest|1991}} u yahudiy xalqini a'zolari AQShga sodiq bo'lgan "aksil-inqilobiy" millat sifatida ko'proq ko'rgan bo'lishi mumkin. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Hech qachon tasdiqlanmagan boʻlsa-da, Stalin barcha sovet yahudiylarini Sharqiy Sibirdagi [[Birobijan|Birobijon]] [[Yahudiylar muxtor viloyati|yahudiy avtonom viloyatiga]] surgun qilishni rejalashtirayotgani haqida mish-mishlar tarqaldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=577}}; {{Harvard citation no brackets|Overy|2004|p=565}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=309}}.</ref>
=== Oxirgi yillar: 1950–1953 ===
O'zining keyingi yillarida Stalinning sog'lig'i yomon edi. {{Sfn|Service|2004}} U uzoqroq va uzoqroq ta'til oldi; 1950 yilda va yana 1951 yilda u Abxaziyadagi dachada deyarli besh oylik ta'tilni o'tkazdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=572}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=195}}.</ref> Biroq, u shifokorlaridan shubhalanardi; 1952 yil yanvar oyida u sog'lig'ini yaxshilash uchun nafaqaga chiqishi kerakligi taklif qilinganidan keyin hibsga olingan. {{Sfn|Service|2004}} Sentyabr oyida bir necha Kreml shifokorlari [[shifokorlarning fitnasi|shifokorlarning fitnasi deb nom olgan]] yuqori darajadagi siyosatchilarni o'ldirishga fitna uyushtirganlikda ayblanib hibsga olindi; ayblanuvchilarning aksariyati yahudiylar edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=309}}; {{Harvard citation no brackets|Etinger|1995|p=104}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=576}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=307}}.</ref> U qamoqqa olingan shifokorlarni aybiga iqror bo'lish uchun qiynoqqa solishni buyurgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=309}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=307–308}}.</ref> [[Slanskiy sudi]] noyabr oyida Chexoslovakiyada bo'lib o'tdi, o'shanda Kommunistik partiyaning 13 nafar yetakchi arboblari, ulardan 11 nafari yahudiylar Sharqiy blok hukumatlarini ag'darishga qaratilgan keng ko'lamli amerika-sionistik fitnaning bir qismi bo'lganlikda ayblanib, sudlangan edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=308}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=307}}.</ref> O'sha oyda Ukrainada sanoatni buzganlikda ayblangan yahudiylar ustidan keng ommalashgan sud bo'lib o'tdi. {{Sfn|Conquest|1991}} 1951 yilda [[megrelion uchastkasi|Mingreliya fitnasi]] boshlandi, Kommunistik partiyaning Gruziya fraksiyasini tozalash boshlandi, natijada 11 000 dan ortiq deportatsiya qilindi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}}
1946 yildan to vafotigacha Stalin faqat uchta ommaviy nutq so'zladi, ulardan ikkitasi bir necha daqiqa davom etdi. {{Sfn|Service|2004}} U yaratgan yozma materiallar miqdori ham kamaydi. {{Sfn|Service|2004}} 1950 yilda u " [[Tilshunoslikda marksizm haqida|Tilshunoslikda marksizm to'g'risida]] " maqolasini nashr etdi, unda uning rus millati masalalariga qiziqishi aks ettirilgan. {{Sfn|Service|2004}} 1952 yilda Stalinning so'nggi kitobi ''[[SSSRda sotsializmning iqtisodiy muammolari|"SSSRda sotsializmning iqtisodiy muammolari"]]'' nashr etildi. Unda u o'limidan keyin mamlakatni boshqarish uchun qo'llanma berishga harakat qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=307}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=566–567}}.</ref> 1952 yil oktabrda u MK plenumida bir yarim soatlik nutq so‘zladi. {{Sfn|Service|2004}} U erda u kelajakda zarur bo'lgan etakchilik fazilatlarini ta'kidladi va bir qancha potentsial vorislarning, xususan, Molotov va Mikoyanning zaif tomonlarini ta'kidladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=579}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=306}}.</ref> 1952 yilda u Siyosiy byuroni tugatdi va uning o'rniga Prezidium deb atagan kattaroq versiyani qo'ydi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}}
[[Fayl:Stalin's_casket_on_howitzer_carriage_draught_by_horses.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Stalin%27s_casket_on_howitzer_carriage_draught_by_horses.jpg/220px-Stalin%27s_casket_on_howitzer_carriage_draught_by_horses.jpg|thumb|AQSh harbiy attashesi yordamchisi mayor Martin Manxof tomonidan elchixona balkonidan suratga olingan Stalinning ot gaubitsadagi tobuti.]]
==== O'lim, dafn marosimi va keyin ====
1953 yil 1 martda Stalin jamoasi uni [[Kuntsevo dacha|Kuntsevodagi yozgi uyining]] yotoqxonasida yarim hushsiz holatda topdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=311}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|pp=571–572}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=582–584}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=142, 191}}.</ref> U [[Miya anevrizması (Intrakranial anevrizma)|miyasiga qon quyilishidan]] aziyat chekdi. {{Sfn|Conquest|1991}} U divanga yotqizildi va u erda uch kun qoldi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|pp=311–312}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=572}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=142}}.</ref> Uni qoshiq bilan qo'lda oziqlantirishdi, turli dori-darmonlar va ukollar berishdi va [[hirudo medicinalis|unga zuluklar kiritishdi]] . {{Sfn|Conquest|1991}} Svetlana va Vasiliy 2 mart kuni dachaga chaqirildi; ikkinchisi mast bo'lib, uni uyiga jo'natgan shifokorlarga jahl bilan baqirdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=312}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=250}}.</ref> Stalin 1953 yil 5 martda vafot etdi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=313}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=574}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=586}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=313}}.</ref> Svetlananing so'zlariga ko'ra, bu "qiyin va dahshatli o'lim" edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=313}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=313–314}}.</ref> Otopsi shuni ko'rsatdiki, u miyasiga qon quyilishidan vafot etgan va [[Arterioskleroz|ateroskleroz]] tufayli miya tomirlari ham jiddiy shikastlangan. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} U o'ldirilgan bo'lishi mumkin. {{Sfn|Service|2004}} [[Lavrentiy Beriya|Beriya]] qotillikda gumon qilingan, ammo aniq dalil topilmagan. {{Sfn|Conquest|1991}}
O‘lim haqida 6 mart kuni e’lon qilingan edi. {{Sfn|Service|2004}} Jasad mumyalangan <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=588}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=314}}.</ref> va keyin uch kun davomida Moskva kasaba uyushmalari uyida koʻrgazmaga qoʻyilgan. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Olomon shunchalik ko'p ediki, bitta ommaviy yig'ilish 100 ga yaqin odamni [[oyoq osti qilish|o'ldirdi]] . <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=588}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=317}}.</ref> Dafn marosimida jasad 9 mart kuni Qizil maydondagi [[Lenin maqbarasi|Lenin maqbarasiga]] dafn etilgan; yuz minglab odamlar qatnashdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=576}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=589}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=318}}.</ref> O'sha oyda Stalinning o'limini nishonlayotganlar politsiya e'tiboriga tushgani sababli, "antisovet tartibsizliklari" uchun hibsga olishlar ko'paydi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Xitoy hukumati Sovet rahbarining oʻlimi munosabati bilan rasmiy motam eʼlon qildi. {{Sfn|Li|2009}}
Stalin na moylangan vorisi, na hokimiyatning o'tkazilishi mumkin bo'lgan doirani qoldirmadi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Uning vafoti kuni Markaziy Qoʻmita yigʻilishi boʻlib, partiyaning yetakchi arboblari sifatida Malenkov, Beriya va Xrushchev paydo boʻldi. {{Sfn|Service|2004}} [[kollektiv rahbarlik|Kollektiv rahbarlik]] tizimi tiklandi va uning aʼzolarining yana avtokratik hukmronlikka erishishiga yoʻl qoʻymaslik choralari koʻrildi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Jamoa rahbariyatiga [[Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Siyosiy byurosi|Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Markaziy Qo'mitasi Prezidiumining]] 1953 yil 5 martda rasmiy ravishda taqdim etilgan ustuvorlik tartibiga ko'ra ro'yxatga olingan quyidagi sakkiz nafar yuqori martabali a'zosi kirdi: [[Georgiy Malenkov]], [[Lavrentiy Beriya|Lavrenti Beriya]], [[Vyacheslav Molotov|Vyatcheslav Molotov]] ., [[Kliment Voroshilov|Kliment Vorochilov]], [[Nikita Xrushchyov|Nikita]] Xrushchov, [[Nikolay Bulganin]], [[Lazar Kaganovich]] va [[Anastas Mikoyan]] . {{Sfn|Ra'anan|2006}} Sovet tizimidagi islohotlar darhol amalga oshirildi. {{Sfn|Service|2004}} Iqtisodiy islohot ommaviy qurilish loyihalarini qisqartirdi, ishlab chiqarishni rag'batlantirish uchun uy qurishga yangi e'tiborni qaratdi va dehqonlarning soliqqa tortish darajasini pasaytirdi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Yangi rahbarlar Yugoslaviya bilan yaqinlashishga va AQSH bilan kamroq dushmanlik munosabatlariga intildi, {{Sfn|Service|2004}} {{Sfn|Khlevniuk|2015}} -yil iyulida Koreya urushini muzokaralar yoʻli bilan tugatishga intildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Etinger|1995|pp=120–121}}; {{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=314}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=314}}.</ref> Siyosiy bo'lmagan jinoyatlar uchun hibsga olinganlar uchun ommaviy amnistiya e'lon qilindi, bu mamlakat qamoqxona aholisini ikki baravar qisqartirdi, davlat xavfsizligi va Gulag tizimlari isloh qilindi, 1953 yil aprelida qiynoqlar taqiqlandi {{Sfn|Khlevniuk|2015}}
[[Fayl:Bundesarchiv_Bild_183-18684-0002,_Dresden,_Tod_Stalin,_Parade_KVP.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Bundesarchiv_Bild_183-18684-0002%2C_Dresden%2C_Tod_Stalin%2C_Parade_KVP.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-18684-0002%2C_Dresden%2C_Tod_Stalin%2C_Parade_KVP.jpg|thumb|1953 yilda [[Germaniya Demokratik Respublikasi|Sharqiy Germaniyaning]] [[Drezden]] shahrida Stalin sharafiga motam paradi]]
== Siyosiy qarashlar ==
Stalin o'n besh yoshida marksizmni qabul qilganini {{Sfn|Rieber|2005}} da'vo qildi va butun umri davomida rahbar falsafa bo'lib xizmat qildi; {{Sfn|Service|2004}} Kotkinning so'zlariga ko'ra, u "g'ayratli marksistik e'tiqodga ega", {{Sfn|Kotkin|2014}} esa, Montefiore Stalin uchun marksizm "deyarli diniy" qadriyatga ega ekanligini ta'kidlagan. {{Sfn|Montefiore|2007}} Garchi u hech qachon [[gruzin millatchiligi|gruzin millatchisi]] boʻlmagan boʻlsa-da, {{Sfn|Rieber|2005}} yoshligida mahalliy millatchilik tafakkurining unsurlari uning dunyoqarashida marksizm bilan aralashib ketgan. {{Sfn|Montefiore|2007}} Tarixchi Alfred J. Riberning taʼkidlashicha, u “qoʻzgʻolon folklor va xalq marosimlarida chuqur ildiz otgan jamiyatda oʻsgan”. {{Sfn|Rieber|2005}} Stalin marksizmni yangi sharoitlarga moslashtirish zarurligiga ishondi; 1917 yilda u "dogmatik marksizm va ijodiy marksizm bor" deb e'lon qildi. Men o'zimni ikkinchisining erga qo'yaman." <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=136}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=205}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=47}}.</ref> Volkogonov Stalinning marksizmi uning "dogmatik tafakkuri" bilan shakllangan, deb hisoblagan va bu sovet rahbariga diniy muassasalarda o'qiyotganda singdirilgan deb taxmin qilgan. {{Sfn|Volkogonov|1991}} Olim Robert Servisning fikricha, Stalinning "mafkuradagi bir nechta yangiliklari marksizmning qoʻpol va shubhali rivojlanishi edi". {{Sfn|Service|2004}} Ulardan ba'zilari har qanday samimiy intellektual majburiyatdan ko'ra siyosiy maqsadga muvofiqlikdan kelib chiqqan; {{Sfn|Service|2004}} u oʻz qarorlarini oqlash uchun koʻpincha ''post hoc'' mafkurasiga murojaat qilgan. {{Sfn|McDermott|2006}} Stalin o'zini ''praktik'' deb atagan, ya'ni u nazariyotchidan ko'ra ko'proq amaliy inqilobchi edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=92}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=462}}.</ref>
Marksist va radikal antikapitalist sifatida Stalin jahon proletariati va [[burjuaziya]] o'rtasida muqarrar " [[Sinfiy kurash|sinfiy urush]] " borligiga ishondi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=93}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=7}}.</ref> U mehnatkashlar sinflari bu kurashda muvaffaqiyat [[proletariat diktaturasi|qozonib, proletariat diktaturasini]] oʻrnatishiga ishongan {{Sfn|Service|2004}}, Sovet Ittifoqini bunday davlatning namunasi deb hisoblagan. {{Sfn|Sandle|1999}} U, shuningdek, bu proletar davlat mulkdor sinflarning butunlay tor-mor etilishini ta'minlash uchun tashqi va ichki "dushmanlar"ga qarshi repressiv choralar ko'rishi kerak, {{Sfn|Service|2004}} va shuning uchun sotsializm rivojlanishi bilan sinfiy urushlar kuchayadi, deb hisobladi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Sandle|1999|p=214}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=8}}.</ref> Targ'ibot vositasi sifatida "dushmanlar" sharmandaligi barcha noadekvat iqtisodiy va siyosiy natijalarni, aholi duch kelgan qiyinchiliklarni va harbiy muvaffaqiyatsizliklarni tushuntirdi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Keyin yangi davlat barcha fuqarolarning ish, oziq-ovqat, boshpana, sog'liqni saqlash va ta'lim olish imkoniyatiga ega bo'lishini ta'minlay oladi, kapitalizmning chiqindilari yangi standartlashtirilgan iqtisodiy tizim tomonidan yo'q qilinadi. {{Sfn|Service|2004}} Sendlning soʻzlariga koʻra, Stalin “industrlashtirilgan, kollektivlashgan, markazlashtirilgan tarzda rejalashtirilgan va texnologik rivojlangan jamiyatni yaratishga intilgan”. {{Sfn|Sandle|1999}}
Stalin marksizmning [[Leninizm|lenincha]] variantiga amal qildi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Deutscher|1966|p=86}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|pp=10, 699}}.</ref> U o'zining " ''[[Leninizm asoslari haqida|Leninizm asoslari to'g'risida"]]'' kitobida "Leninizm - bu imperializm va proletar inqilobi davrining marksizmi", deb ta'kidlagan. {{Sfn|Kotkin|2014}} U o'zini sodiq leninchi deb da'vo qildi, {{Sfn|Service|2004}}, garchi Servisga ko'ra, u "ko'r-ko'rona itoatkor leninchi" emas edi. {{Sfn|Service|2004}} U Leninni hurmat qilar edi, lekin tanqidsiz emas {{Sfn|Montefiore|2007}} va Leninning notoʻgʻri ekanligiga ishonganida gapirdi. {{Sfn|Service|2004}} Oʻzining inqilobiy faoliyati davrida u Leninning baʼzi qarashlari va xatti-harakatlarini erkalagan muhojirning oʻz-oʻziga ehtirosli faoliyati deb hisoblab, ularni Rossiya imperiyasining oʻzida joylashgan bolsheviklar faollariga teskari deb hisoblagan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=95}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=211}}.</ref> Oktyabr inqilobidan keyin ular o'rtasida kelishmovchiliklar davom etdi. Lenin Yevropa va Osiyoning barcha mamlakatlari proletariat inqilobidan so‘ng osonlik bilan yagona davlat sifatida birlashadi, deb hisoblagan bo‘lsa, Stalin milliy g‘urur bunga to‘sqinlik qiladi, turli sotsialistik davlatlar vujudga kelishi zarurligini ta’kidladi; uning fikricha, Germaniya kabi davlat Rossiya hukmronlik qiladigan federal davlatning bir qismi bo'lishga osonlik bilan bo'ysunmaydi. {{Sfn|Service|2004}} Biograf [[Oleg Xlevnyuk]] esa, bu juftlik yillar davomida "kuchli aloqa" o'rnatganiga ishongan, {{Sfn|Khlevniuk|2015}} esa, Kotkin ularning do'stligi "Stalin hayotidagi eng muhim munosabatlar" ekanligini ta'kidlagan. {{Sfn|Kotkin|2014}} Leninning oʻlimidan soʻng u davlat ishlarida unga rahbarlik qilish uchun oʻzidan oldingi yozuvchining (Marks va Engelsnikidan koʻra koʻproq) asarlariga tayandi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Stalin proletariat tomonidan emas, balki uni boshqara oladigan inqilobiy [[Avangardizm (leninizm)|avangard]] zarurligi haqidagi lenincha qarashni qabul qildi. {{Sfn|Service|2004}} Bu avangardga rahbarlik qilib, u sovet xalqiga podshoh kabi kuchli markaziy arbob kerak, deb hisoblardi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=333}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=586}}.</ref> Uning ta’biri bilan aytganda, “xalqqa o‘zi sig‘inadigan, yashashi, mehnat qilishi mumkin bo‘lgan podshoh kerak”. {{Sfn|Montefiore|2003}} U, xususan, ikki podshohni o'qidi va hayratda qoldirdi: [[Ivan IV Grozniy|Ivan Dahshatli]] va [[Pyotr I|Buyuk Pyotr]] . <ref>{{Harvard citation no brackets|Sandle|1999|p=256}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=333}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=94}}.</ref> Uning atrofida qurilgan shaxsga sig'inishda u italyan ''[[Dyuk|duce]]'' va nemis ''[[Führer|fyurerining]]'' ekvivalenti bo'lgan ''[[ovoz|vozhd]]'' sifatida tanilgan. {{Sfn|Kotkin|2017}}
[[Fayl:Grutas_Stalin.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Grutas_Stalin.jpg/220px-Grutas_Stalin.jpg|left|thumb|[[Litva]], [[Druskininkai|Druskininkay]] yaqinidagi [[Grotto parklari|Grūto parklarida]] Stalin haykali; dastlab [[Vilnyus|Vilnyusda]], Litvada joylashgan]]
[[Stalinizm]] leninizmning rivojlanishi edi {{Sfn|Montefiore|2007}} va Stalin "marksizm-leninizm-stalinizm" atamasini ishlatishdan qochgan bo'lsa-da, u boshqalarga buni qilishga ruxsat berdi. {{Sfn|Service|2004}} Lenin vafotidan keyin u Kommunistik partiyadagi nazariy munozaralarga, xususan, " [[Bir mamlakatda sotsializm]] " g'oyasini rivojlantirishga hissa qo'shdi. Bu kontseptsiya partiya ichidagi fraksiyaviy kurashlar, xususan Trotskiyga qarshi chambarchas bog'liq edi. {{Sfn|Sandle|1999}} U bu gʻoyani birinchi marta 1924-yil dekabrda ishlab chiqdi va 1925–26 yillardagi asarlarida bu haqda batafsil maʼlumot berdi. {{Sfn|Sandle|1999}} Stalin taʼlimoti Rossiyada sotsializm tugallanishi mumkin, ammo kapitalistik aralashuv tahdidi tufayli uning mamlakatdagi yakuniy gʻalabasini kafolatlab boʻlmaydi. Shu sababli, u sotsializmning yakuniy g'alabasini ta'minlash uchun jahon inqilobi hali ham zarur, degan lenincha qarashga ega edi. {{Sfn|Sandle|1999}} Sotsializm sof kommunizmga aylangan sari davlat qurib qoladi, degan marksistik eʼtiqodni saqlab qolgan holda, u Sovet davlati xalqaro kapitalizm yakuniy magʻlubiyatga uchraguncha qoladi, deb hisoblardi. {{Sfn|Sandle|1999}} Ushbu kontseptsiya marksistik va leninistik g'oyalarni millatchilik g'oyalari bilan sintez qildi {{Sfn|Sandle|1999}} va " [[Doimiy inqilob nazariyasi|doimiy inqilob]] " g'oyasini ilgari surgan Trotskiyni rus ishchilarining qobiliyatiga unchalik ishonmaydigan mag'lubiyatchi sifatida ko'rsatish orqali obro'sizlantirishga xizmat qildi. dunyoni qurish.sotsializm. {{Sfn|Sandle|1999}}
Stalin xalqlarni kapitalizm tomonidan yaratilgan va boshqalarga qo'shilib ketishi mumkin bo'lgan shartli mavjudotlar sifatida ko'rdi. {{Sfn|Service|2004}} Pirovardida u barcha xalqlar yagona global insonlar hamjamiyatiga birlashishiga ishongan {{Sfn|Service|2004}} va barcha xalqlarni tabiatan teng deb hisoblagan. {{Sfn|Overy|2004}} U oʻz asarida Rossiya imperiyasidagi etnik ozchiliklarga “ajralish huquqi”ni taklif qilish kerakligini, lekin ularni bu tanlovni qilishga undamaslik kerakligini taʼkidlagan. {{Sfn|Service|2004}} Uning fikricha, agar ular to'liq avtonom bo'lib qolsalar, ular o'z jamoalarining eng reaktsion elementlari tomonidan nazorat qilinadi; Misol tariqasida u asosan savodsiz [[Tatarlar|tatarlarni]] keltirdi, uning fikricha, ularning [[Xachir|mullalari]] hukmron bo'lib qoladi. {{Sfn|Service|2004}} Stalin yahudiylar "milliy xarakterga" ega, ammo "xalq" emas va shuning uchun assimilyatsiya qilinmaydi, deb ta'kidladi. U yahudiy millatchiligi, xususan [[sionizm]] sotsializmga dushman ekanligini ta'kidladi. {{Sfn|Overy|2004}} Xlevnyukning fikricha, Stalin marksizmni buyuk davlatlarning imperializmi bilan yarashtirgan va shuning uchun imperiyaning kengayishi uni rus podsholariga munosib qiladi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Xizmat Stalinning marksizmi katta rus millatchiligi bilan sug'orilganligini ta'kidladi. {{Sfn|Service|2004}} Montefiore uchun Stalinning rus xalqini quchoqlashi pragmatik edi, chunki ruslar SSSR aholisining o‘zagi edi; bu uning gruzin kelib chiqishini rad etish emas edi. {{Sfn|Montefiore|2003}} Uning Sovet Ittifoqining Sharqiy Yevropaga gʻarbiy ekspansiyasiga boʻlgan intilishi [[Rossiyaning hududiy kengayishi|rus imperializmini]] ayblash bilan yakunlandi. {{Sfn|Service|2004}}
== Shaxsiy hayot va xususiyatlar ==
[[Fayl:Lavrenti_Beria_Stalins_family.jpg|link=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Lavrenti_Beria_Stalins_family.jpg/220px-Lavrenti_Beria_Stalins_family.jpg|left|thumb|[[Lavrentiy Beriya|Lavrenti Beriya]] Stalinning qizi Svetlana bilan va Sovet rahbari [[Sochi]] yaqinidagi dachada orqa fonda o'tirgan, 1930-yillarning o'rtalarida]]
Gruzin millatiga mansub {{Sfn|Conquest|1991}} Stalin ona tilida gaplashib oʻsgan <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=1}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=97}}.</ref> va sakkiz-toʻqqiz yoshigacha [[Rus tili|rus]] tilini oʻrganmagan. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} U oʻzining gruzinligi bilan gʻururlanib qolgan {{Sfn|Montefiore|2007}} va butun umri davomida rus tilida gapirganda kuchli gruzincha urgʻuni saqlab qolgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=1}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|p=2}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2007|p=42}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=97}}.</ref> Montefiorening so'zlariga ko'ra, Rossiya va ruslarga yaqin bo'lishiga qaramay, u o'zining turmush tarzi va shaxsiyatida chuqur gruzin bo'lib qoldi. {{Sfn|Montefiore|2003}} Hamkasblari uni “osiyolik” deb taʼriflashgan va u yapon jurnalistiga: “Men evropalik emas, balki osiyolik, ruslashgan gruzinman”, dedi. {{Sfn|Rieber|2005}} Xizmat shuningdek, u "hech qachon rus bo'la olmasligini" ta'kidladi, birovga o'tolmaydi va hech qachon o'zini shunday ko'rsatishga harakat qilmagan. {{Sfn|Service|2004}} Montefiore “1917 yildan keyin [Stalin] toʻrt millatli boʻldi: millati boʻyicha gruzin, sodiqligi boʻyicha rus, mafkurasi boʻyicha internatsionalist, fuqaroligi boʻyicha sovet” degan fikrda edi. {{Sfn|Montefiore|2007}}
Stalinning ovozi mayin edi <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=183}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=5}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2017|p=5}}.</ref> va u rus tilida gapirganda, iborani diqqat bilan tanlab, sekin gapirardi. {{Sfn|Conquest|1991}} holda u qo'pol so'zlarni ishlatgan, garchi u omma oldida bunday qilishdan qochgan. {{Sfn|Conquest|1991}} Kambag'al notiq sifatida ta'riflangan <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=149}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=49}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=334}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=52}}.</ref>, Volkogonovning so'zlariga ko'ra, uning nutq uslubi "oddiy va tushunarli, chiroyli, jozibali iboralar va platformali histrioniklarsiz" edi. {{Sfn|Volkogonov|1991}} U kamdan-kam hollarda katta auditoriya bilan gaplashdi va o'zini yozma ravishda ifodalashni afzal ko'rdi. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Uning yozish uslubi oʻxshash, soddaligi, ravshanligi va qisqaligi bilan ajralib turardi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=21}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=97}}.</ref> U butun umri davomida turli taxalluslar va taxalluslardan foydalangan, jumladan, "Koba", "Soselo", "Ivanov", {{Sfn|Montefiore|2007}} 1912 yilda "Stalin" ni qabul qilgan; u ruscha "po'lat" so'ziga asoslangan va ko'pincha "po'lat odam" deb tarjima qilingan. {{Sfn|Himmer|1986}}
Voyaga etganida uning bo'yi 1,63 m edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=12}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=5}}.</ref> Uzunroq ko'rinish uchun u bir-biriga tikilgan poyabzal kiyib, shou paytida kichkina platformada turardi. {{Sfn|Conquest|1991}} Uning moʻylovida bolalik davrida [[chechak]] izlari bor edi; Bu nashr etilgan fotosuratlardan retush qilingan. {{Sfn|Kotkin|2017}} U chap oyogʻida [[sindaktiliya]] bilan tugʻilgan va bolaligida uning chap qoʻli doimiy shikastlangan, bu esa uni egiluvchan va oʻng qoʻlidan kaltaroq qilib qoʻygan <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=25}}; {{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|pp=13–14}}.</ref>, ehtimol bu 12 yoshida mashina urib ketishi natijasida boʻlgan. ., ot aravasi bilan. {{Sfn|Montefiore|2007}}
Yoshligida Stalin o'rta darajadagi estetik qadriyatlarni rad etib, beg'ubor ko'rinishga ega edi. {{Sfn|Service|2004}} 1907 yilda u sochlarini oʻstirib, tez-tez soqol qoʻygan; kiyim-kechak uchun u ko'pincha an'anaviy gruzin ''[[chokha|choxa]]'' yoki qizil atlas ko'ylagi bilan kulrang palto va qora kigiz shlyapa kiygan. {{Sfn|Montefiore|2007}} 1918-yilning oʻrtalaridan to vafotigacha u harbiy uslubdagi kiyim-kechaklarni, xususan, uzun qora etiklarni, yoqasiz och rangli tunikalarni va qurolni afzal koʻrgan. <ref>{{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=167}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2017|p=1}}.</ref> U uzoq vaqt sigaret chekib, trubka va sigaret ishlatar edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=282}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=146}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=435, 438, 574}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2017|p=1}}.</ref> Uning moddiy talablari kam edi va oddiygina, oddiy, arzon kiyim va mebel bilan yashardi; <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=311}}; {{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=102}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|pp=36–37}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|pp=497–498}}.</ref> uning manfaati boylikdan ko'ra hokimiyatga qaratilgan edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Volkogonov|1991|p=102}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=498}}.</ref>
Sovet rahbari sifatida u odatda ertalab soat 11:00 atrofida uyg'ongan, {{Sfn|Montefiore|2003}} tushlik 15:00 dan 17:00 gacha, kechki ovqat esa 21:00 dan oldin bo'lgan; <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|p=60}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=525}}.</ref> keyin u kechgacha ishladi. {{Sfn|Service|2004}} U Siyosiy byuroning boshqa aʼzolari va ularning oila aʼzolari bilan tez-tez ovqatlanardi. {{Sfn|Montefiore|2003}} Rahbar sifatida u Moskvadan kamdan-kam chiqib ketar, faqat dachalaridan biriga borardi; {{Sfn|Service|2004}} sayohat qilishni yoqtirmasdi {{Sfn|Khlevniuk|2015}} va havoda sayohat qilishdan bosh tortdi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Khlevniuk|2015|p=195}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2017|p=3}}.</ref> Uning afzal ko'rgan dam olish uyini tanlashi yillar davomida o'zgardi, {{Sfn|Montefiore|2003}}, garchi u har yili 1925 yildan 1936 yilgacha va yana 1945 yildan 1951 yilgacha SSSRning janubiy qismlarida dam olgan bo'lsa-da. {{Sfn|Khlevniuk|2015}} Boshqa muhim shaxslar bilan bir qatorda, dacha bor edi. Zubalovada, Moskvadan 35 km uzoqlikda, <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|pp=57–58}}; {{Harvard citation no brackets|Kotkin|2014|p=594}}.</ref> 1932 yilda Nadejda o'z joniga qasd qilganidan keyin foydalanishni to'xtatgan bo'lsa-da. {{Sfn|Montefiore|2003}} 1932 yildan keyin u Abxaziyada dam olishni afzal ko'rdi, chunki uning rahbari [[Nestor Lakoba|Nestor Lakobaning]] do'sti edi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|pp=66–67}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=296}}.</ref> 1934 yilda uning yangi [[Kuntsevo dacha|Kuntsevo dachasi]] qurildi; Kremldan 9 km uzoqlikda, bu uning asosiy qarorgohiga aylandi. <ref>{{Harvard citation no brackets|Conquest|1991|p=215}}; {{Harvard citation no brackets|Montefiore|2003|p=103}}; {{Harvard citation no brackets|Service|2004|p=295}}.</ref> 1935 yilda u [[Yangi Athos|Yangi Athosda]] Lakoba tomonidan taqdim etilgan yangi dachadan foydalanishni boshladi; {{Sfn|Montefiore|2003}} 1936 yilda Abxaziya qirg'og'ida [[Miron Merjanov]] tomonidan loyihalashtirilgan [[Kholodnaya Rechka|Kholodnaya Rechka dachasini]] qurdi. {{Sfn|Service|2004}}
== Qo'shimcha o'qish uchun ==
* [[likbez]]
* [[gosplan]]
* [[katta burilish|Ajoyib burilish]]
* [[milliy bolshevizm]]
* [[Bu Xrushchev edi]]
* [[sotsialistik ishlab chiqarish usuli]]
* [[Inqilobiy harbiy kengash]]
* [[Birlashgan millatlar|Ikkinchi jahon urushi ittifoqchilari]]
== Adabiyotlar ==
Qator 28 ⟶ 307:
== Manbalar ==
{{Manbalar}}{{Qardosh loyihaga ishorat|commons=Stalin Iosif Vissarionovich|wikt=|v=|n=|q=|s=|b=}}
== Havolalar ==
* [http://www.marx2mao.com/Stalin/Index.html Stalin Kutubxonasi]
* «Josef V. Stálin». no Arquivo Marxista na Internet
* «Josef Stalin». na Universo Online (UOL)
* «Josef Stalin». no Mundo Educação
* «Livros sobre Josef Stalin». na página Escritas.org
* «Entre arte e propaganda: fotografia e fotomontagem na vanguarda soviética». por Annateresa Fabris
{{SSSR Marshallari}}
{{SSSR davlat rahbarlari}}
Qator 48 ⟶ 331:
[[Turkum:1878-yilda tugʻilganlar]]
[[Turkum:Marksistlar]]
[[Turkum:Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi aʼzolari]]
[[Turkum:Sovet Ittifoqi]]
[[Turkum:Sovet Ittifoqi Qahramonlari]]
| |||