Kura–Araxes madaniyati: Versiyalar orasidagi farq

'''Kura-Araz madaniyati''', yoki '''Kur-Araz madaniyati''', '''Mtkvar-Araxs -''' madaniyati yoki '''Ilk''' Zaqafqaziya madaniyati miloddan avvalgi 4000-yildan 2000-yilgacha mavjud bo'lganboʻlgan sivilizatsiya<ref>''The early Trans-Caucasian culture'', I.M. Diakonoff, 1984</ref>

bo'libboʻlib, u an'anaviyanʼanaviy ravishda tugash sanasi hisoblanadi, ba'zibaʼzi joylarda u miloddan avvalgi 2600 yoki 2700-yillarda yo'qolganyoʻqolgan bo'lishiboʻlishi mumkin degan tahminlar ham bor<ref name="Edens">{{Cite journal|last=Edens|first1=Christoper|title=Transcaucasia at the End of the Early Bronze Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|date=Aug–Nov 1995|volume=299/300|issue=The Archaeology of Empire in Ancient Anatolia|pages=53, pp. 53–64 [56]|jstor=1357345|publisher=The American Schools of Oriental Research|doi=10.2307/1357345}}</ref>. Ushbu madaniyatning eng dastlabki dalillari Ararat tekisligida topilgan. Miloddan avvalgi 3000-yilga kelib [[Kavkaz|Kavkazda]] shimolga tarqaladi<ref name="Edens54">{{Cite journal|last=Edens|first1=Christoper|title=Transcaucasia at the End of the Early Bronze Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|date=Aug–Nov 1995|volume=299/300|issue=The Archaeology of Empire in Ancient Anatolia|page=54|jstor=1357345|publisher=The American Schools of Oriental Research|doi=10.2307/1357345}}</ref>.

Umuman olganda, dastlabki [[Kavkazorti|Transkavkaz]] madaniyati taxminan 1000 ga yaqin hududni o'zoʻz ichiga qamrab olgan ya'ni&nbsp;yaʼni 500 &nbsp;km ni tashkil etgan<ref>The Hurro-Urartian people&nbsp;–— John A.C. Greppin</ref>va asosan [[Kavkazorti|Janubiy Kavkazning]] zamonaviy hududlarini (G'arbiyGʻarbiy Gruziyadan tashqari), [[Eron|Eronning]] shimoli-g'arbiygʻarbiy qismi, [[Shimoliy Kavkaz|Kavkazning]] shimoli-sharqiy qismi, [[Turkiya|Turkiyaning]] sharqiy qismi va [[Suriya|Suriyagacha]] bo'lganboʻlgan hududlarni o'zoʻz ichiga qamrab olgan<ref name="books.google.nl">K. Kh. Kushnareva. [https://books.google.com/books?id=e1PNO7urjHQC&pg=PA44 [The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Development from the Eighth to the Second Millennium B.C."] UPenn Museum of Archaeology, 1 Jan. 1997. {{ISBN|0-924171-50-2}} p 44</ref>.

Madaniyat nomi [[Koʻra|Kura]] va [[Araz|Araks]] daryolari vodiylaridan olingan. Kura-Araxes madaniyati baʼzan Shengaviyan, Karaz ([[Arzirum|Erzurum]]), Pulur va Yanik Tepe (Eron Ozarbayjon, [[Umriya koʻli|Urmiya koʻli]] yaqinida) madaniyatlari sifatida ham taniib kelingan<ref>{{Cite journal|doi=10.1073/pnas.1502220112|title=Early Bronze Age migrants and ethnicity in the Middle Eastern mountain zone|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=112|issue=30|pages=9190–9195|year=2015|last=Rothman|first1=Mitchell S.|pmid=26080417|pmc=4522795|bibcode=2015PNAS..112.9190R}}</ref>. Bu Janubiy Kavkaz va [[Armaniston togʻligi|Arman tog'lariningtogʻlarining]] [[Shom|Levant]] va [[Trialeti|Trialeti-Vanadzor madaniyatida]] uchraydigan Xirbet Kerak idishlar madaniyatini keltirib chiqardi.

Kura-Araxes madaniy majmuasining shakllanish jarayonlari, uning paydo bo'lishboʻlish sanasi va sharoitlari uzoq vaqtdan beri muhokama qilinib kelingan.

Shulaveri-Shomu madaniyati mintaqada Kura-Araks madaniyatidan oldin bo'lganboʻlgan. Bu ikki madaniyat o'rtasidaoʻrtasida juda ko'pkoʻp farqlar bor edi, shuning uchun aloqa aniq holatda emas edi. Keyinchalik, Sharqiy Gruziyadagi Sioni madaniyati Shulaveridan Kura-Araks madaniy majmuasiga o'tishoʻtish davrini ifodalaganligi taxmin qilinadi.

Ko'pginaKoʻpgina joylarda Sioni madaniyat qatlamlarini Shulaver-Shomu-Tepe qatlamlari va Kura-Araxes qatlamlari o'rtasidaoʻrtasida vositachi ham sifatida ko'rishkoʻrish mumkin bo'ladiboʻladi<ref>Kighuradze T. 1998:19</ref>. Ushbu turdagi stratigrafiya miloddan avvalgi 4000-yillarda Sioni madaniyatining xronologik o'rninioʻrnini kafolatlaydi<ref name="auto">Guram Mirtskhulava, Guram Chikovani, [https://www.academia.edu/9535165/ PHASE OF TRANSITION TO THE KURA-ARAXES CULTURE IN EASTERN GEORGIA.] ''Problems of Early Metal Age Archaeology of Caucasus and Anatolia''. Proceedings of International Conference. Tbilisi, 2014</ref>.

Kura-Araxs madaniyatining elementlari g'arbgagʻarbga [[Arzirum|Erzurum]] tekisligidan tortib, janubi-g'arbgagʻarbga Kilikiyaga va janubi-sharqga [[Van|Van ko'likoʻli]] hududiga va Erondagi [[Umriya koʻli|Urmiya]] havzasi ostidagi Godin Tepaga qadar o'taoʻta boshlagan. Nihoyat, u hozirgi [[Suriya]] (Amuq vodiysi) va Falastingacha davom etdi ya'niyaʼni hududi kengligi shu yerga qadar cho'zilganchoʻzilgan.

[[Fayl:Influencedurartu1.PNG|right|thumb|250x250px| Kuro-Araxes madaniyatining erta kengayishi (engil soya) Urartu (quyuq soya) kabi mintaqadagi keyingi madaniyatlarga nisbatan ko'rsatilgankoʻrsatilgan.]]

Ularning [[Kulolchilik|kulollari]] o'zigaoʻziga xos edi. Savdo yo'llariyoʻllari bo'ylabboʻylab kulolchilikning atrofdagi madaniyatlarga tarqalishi ularning mamlakatdagi har qanday yutuqlaridan ko'rakoʻra ko'proqkoʻproq ta'sirlitaʼsirli bo'lganboʻlgan edi<ref name="Edens54">{{Cite journal|last=Edens|first1=Christoper|title=Transcaucasia at the End of the Early Bronze Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|date=Aug–Nov 1995|volume=299/300|issue=The Archaeology of Empire in Ancient Anatolia|page=54|jstor=1357345|publisher=The American Schools of Oriental Research|doi=10.2307/1357345}}</ref>. U geometrik naqshlar yordamida qora va qizil rangga bo'yabboʻyab qo'yilganqoʻyilgan. Misollar sifatida janubda [[Suriya]] va [[Isroil]], shimolda esa [[Dogʻiston|Dog'istonDogʻiston]] va [[Checheniston|Chechenistonda]] topilgan namunalarni misol sifatida quyosh munkin<ref>''The Pre-history of the Armenian People''. I. M. Diakonoff</ref>. Ushbu kulolchilikning tarqalishi, bosqinchilikning arxeologik dalillari bilan bir qatorda, Kura-Araks xalqi o'zoʻz uylaridan tashqariga tarqalib ketgan va albatta, keng savdo aloqalari bo'lganboʻlgan holatlarni bo'lishiboʻlishi mumkinligini ko'rsatadikoʻrsatadi. Jaimoukhaning fikricha, uning janubiy kengliklari birinchi navbatda Mitanni va [[Xurritlar|Hurrianslarga]] tegishli wknaligi haqida o'zoʻz fikrini bildirgan<ref name="JaimoukhaKura">Jaimoukha, Amjad. ''The Chechens''. Pages 25-6</ref>.