Georg von Hertling: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
MalikxanBot (munozara | hissa)
k Bot: Andoza nomida tuz.
MalikxanBot (munozara | hissa)
k Bot v2: Umumiy tuzatmalar; Manba andozalarida formatlash; Imlo va grammatika
Qator 50:
| tartib_2 =
| lavozim_2 =Prussiya vazir-prezidenti
| bayroq_2=Flag of Prussia (1892-19181892—1918).svg
| bayroq2_2=
| ismi ostida_2 =
Qator 265:
| talaffuzi =
| tugʻilgan paytidagi ismi =Georg Friedrich Freiherr von Hertling
| tugʻilgan sanasi ={{birthtugʻilgan datesanasi|1843|8|31|df=y}}
| tugʻilgan joyi =[[Darmstadt]], [[:en:Grand Duchy of Hesse|Gessen knyazligi]], [[:en:German Confederation|Germaniya konfedratsiyasi]]
| vafot sanasi ={{deathvafot datesanasi andva ageyoshi|1919|1|4|1843|8|31|df=y}}
| vafot joyi =[[Ruhpolding]], [[:en:People's State of Bavaria|Bavariya xalq davlati]], [[Weimar Respublikasi|Veymar Respublikasi]]
| vafot sababi =
Qator 341:
Hertling Gessen Buyuk Gertsogligining katolik xizmatchilari oilasida tugʻilgan. Uning otasi [[Darmstadt|Darmshtadtda]], Hessian sud maslahatchisi boʻlib ishlovchi Yakob Freyxer fon Xertling, onasi esa Antonie edi.
 
Onasi orqali olgan diniy taʼlimi uni ruhoniy boʻlish haqida oʻylashga majbur qildi. U Lyudvig-Georgs-Gimnaziyasida oʻqigan<ref>{{Kitob manbasi|last=Becker|first=Winfried|title=Georg von Hertling 1843–1919. Jugend und Selbstfindung zwischen Romantik und Kulturkampf|publisher=Matthias-Grünewald-Verlag|year=1981|isbn=3-7867-0882-7|location=Mainz|pages=29|language=deolmoncha}}</ref>. Keyin [[München|Myunxen]], [[Münster|Myunster]] va [[Berlin|Berlinda]] falsafani oʻrganib, 1864-yilda doktorlik darajasini oldi.
 
U dars berish uchun 1867-yilda [[Bonn|Bonnda]] universitet malakasini oshirdi, lekin katolik boʻlganligi sababli faqat 1880 -yilda dotsentlik unvonini oldi. Ushbu kechikish sababi [[Prussiya|Prussiyada]] hukumat va katolik cherkovi oʻrtasida boʻlib oʻtgan ''«Kulturkampf»'' (madaniyat kurashi) edi. Bu tajriba Hertlingning 1876-yilda katolik Germaniyasida ilm-fanni rivojlantirish boʻyicha ilmiy uyushmasi boʻlgan Gorres jamiyatiga asos solishida muhim rol oʻynadi. U 1919-yilda vafotiga qadar uning prezidenti boʻlib qoldi. Hertling 1882-yilda [[Lyudvig Maksimilian nomidagi Myunxen universiteti|Myunxen universitetida]] toʻliq professor unvonini oldi. 1871-yilda [[Arastu|Aristotel]] va 1880-yilda Albert Magnus haqida kitoblarni nashr etirdi.
 
Hertling katolik talabalar birodarlik harakatining pionerlaridan biri edi. U 1862-yilda Myunxendagi Katolik nemis talabalar birodarligi boʻlgan ''Aenaniyaga'', keyinroq Bonndagi ''Arminia'' katolik talabalar uyushmasiga qoʻshildi. Uning 1863-yilda [[Frankfurtmayn|Frankfurtdagi]] katolik kongressidagi nutqida u din, ilm-fan va doʻstlikni talabalarning katolik birodarligining asosiy tamoyillari sifatida taqdim etdi. Bu esa Vyurtsburg federatsiyasiga asos solishi uchun katalizator boʻlib xizmat qildi. Bugungi kunda ushbu fediratsiya ''«Kartellverband»'' nomi ostida mavjud.
Qator 352:
 
== Parlament aʼzosi va Bavariya vaziri-prezidenti ==
1875—1890 va 1896—1912-yillarda Gertling katolik Markaz partiyasi vakili sifatida Germaniya Reyxstagi aʼzosi boʻlgan. U oʻzini dastlab ijtimoiy-siyosiy masalalarga, keyin esa birinchi navbatda tashqi va moliyaviy siyosatga bagʻishladi. 1909—1912-yillarda u nemis katolikligining asosan protestantlar va prussiya taʼsiri ostida boʻlgan milliy davlat bilan murosaga kelishi tarafdori boʻlgan Markaz parlament guruhining raisi boʻlgan. 1891 -yilda Bavariya shahzodasi Regent Luitpold uni ''Reyxsrat'', ''Kammer der Reichsräte'', Bavariya Landtagining yuqori palatasi yoki parlamentining umrbod aʼzosi qilib tayinladi<ref>{{Kitob manbasi|last=Löffler|first=Bernhard|title=Die Bayerische Kammer der Reichsräte von 1848 bis 1918. Grundlagen, Zusammensetzung, Politik. (= Schriftenreihe zur bayerischen Landesgeschichte. Band 108)|publisher=C.H. Beck|year=1996|location=Munich|pages=611|language=deolmoncha}}</ref>.
 
1912-yil 9-fevralda shaxzoda regent Hertlingni Bavariya davlat vazirligining raisi va Bavariya tashqi ishlar vaziri, yaʼni vazir-prezidenti etib tayinladi, oʻsha paytda sobiq regent, hozirgi qirol Lyudvig III ham uni graf etib tayinladi. Shtat parlamentidagi koʻpchilik partiya vakilining hukumat boshligʻi lavozimiga tayinlanishi birinchi voqea boʻlib, Bavariya parlamentarizatsiyasi boshlanganidan dalolat beradi. Oʻzidan oldingi liberal Klemens fon Podevils-Dyurnizdan farqli oʻlaroq, u ishonchli parlament bazasiga ega edi va oʻz kabinetini tuzdi.
Qator 366:
1916-yil 31-avgustda Oliy Armiya qoʻmondonligi Erich Ludendorff va Pol fon Hindenburg tomonidan ishlab chiqilgan Hindenburg dasturini eʼlon qildi. Ushbu dastur iqtisodiy ishlab chiqarishni koʻpaytirish uchun keskin choralar koʻrishni talab qilardi. Imperator hokimiyatining ommaviy ravishda kuchayishi federal yerlarning siyosiy faoliyat qobiliyatining mos ravishda zaiflashishiga olib keldi.
 
1917-yil iyul oyida Betmann Xollveg hokimiyatdan chetlatilganidan keyin Hertling Reyx kansleri lavozimini egallashdan bosh tortdi. Betmanning vorisi Georg Michaelis muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan keyingina 74 yoshli va jismonan zaif Hertling<ref>{{Citejurnal journalmanbasi|last=Epstein|first1=Klaus|date=1960|title=Der Interfraktionelle Ausschuss und das Problem der Parlamentarisierung 1917–1918|url=https://archive.org/details/sim_historische-zeitschrift_1960-12_191_3/page/582|trans_title=The Inter-factional Committee and the Problem of Parliamentarization 1917–1918|journal=Historische Zeitschrift|volume=191|pages=582|doi=10.1524/hzhz.1960.191.jg.562}}</ref>. 1917-yil 1-noyabrda Prussiyaning reyx kansleri va vazir-prezidenti lavozimlarini egalladi. U birlashtirilgan ikki lavozimni egallagan birinchi partiya siyosatchisi edi. Uning oʻtmishdoshlari davlat xizmatchilari yoki harbiy xizmatchilar boʻlgan. Avvaliga Michaelisning Prussiya vaziri lavozimini davom ettirishi rejalashtirilgan edi, biroq u parlamentda kerakli ovozlarga ega bo‘laboʻla olmadi. Bavariyada Hertling oʻrnini Otto fon Dandl egalladi.
 
== Germaniya kantsleri va Prussiya vaziri-prezidenti ==
Hertling Markaz partiyasining oʻng qanotiga mansub boʻlib, u soʻlchilardan farqli oʻlaroq parlamentarizatsiyani rad etdi, yaʼni vazirlar imperator emas, balki parlament oldida mas’ul edi. U, shuningdek, bu holat federalizmga putur yetkazishi va Sotsial-demokratik partiyani (SDP) yanada kuchaytirishidan qoʻrqardi. Uning Reyx kansleriligida nemis davlatlarining alohida huquqlariga eʼtibor qaratishni istagan Markaz va soʻl-liberal Taraqqiyot Xalq Partiyasi ustunlik qildi<ref>{{Kitob manbasi|last=Rauh|first=Manfred|title=Die Parlamentarisierung des Deutschen Reiches|publisher=Droste|year=1977|location=Düsseldorf|pages=383–384|language=deolmoncha}}</ref>. Shunga qaramay, Hertling hukumati olib borgan dsiyosat Reyxni parlamentarizatsiya qilish yoʻlidagi muhim qadam boʻldi, chunki yangi kansler oʻz hukumat dasturini Reyxstagning koʻpchilik partiyalari bilan oldindan kelishib olishi kerak edi. Ushbu partiyalarning eng kattasi 35 % oʻringa ega SDP edi. Markaz partiyasi esa 16 % ga ega edi. Shunday qilib, Markaz partiyasiga „protoparlament boshqaruvi“ va SDP hamda soʻl liberallar bilan hamkorlik qilishga koʻnikish uchun vaqt berildi<ref>Rauh, p. 386.</ref>.
 
Vazirlar mahkamasiga ikki nafar faxriy parlamentariy Progressiv Xalq partiyasidan soʻl qanot liberali Fridrix fon Payer -vitse-kansler va Milliy liberal partiyadan Robert Fridberg -Prussiya bosh vaziri o‘rinbosarioʻrinbosari sifatida partiyalar bilan aloqa oʻrnatuvchi sifatida kiritildi. Hukumat tuzishni qiyinlashtirmaslik uchun sotsial-demokratlar chetda qoldirildi. Fridrix fon Payer SDP va hukumat oʻrtasidagi aloqa uchun mas’ul edi<ref>Rauh, pp. 401 & 405.</ref>.
 
Hertlingning hokimiyat davrida parlamentarizatsiya va demokratlashtirish yoʻlida bir qator muhim qadamlar qoʻyildi, masalan, proporsional vakillik elementlari bilan birgalikdagi saylov islohoti. Biroq, umuman olganda, SDP undan norozi edi, chunki Oliy Armiya qoʻmondonligining taʼsiri kuchligicha qoldi va islohotlarning borishi sekin edi<ref>Rauh, p. 423.</ref>. 1918-yil sentabr oyining oxiriga kelib, Hertling faqat siyosat oʻzgarishi bilan hukumatga kirishni istagan SDPning ishonchini yoʻqotdi. Bavariya va [[Baden]] hukumatlari ham Hertlingni izchil tinchlik siyosatini ishlab chiqish uchun toʻgʻri odam emas deb oʻylashdi. Taraqqiyot Xalq Partiyasi ham shunday fikrda edi, lekin koalitsiyani xavf ostiga qo‘yishniqoʻyishni istamadi<ref>Rauh, pp. 425-426.</ref>.
 
Harbiy vaziyatning yomonlashishini hisobga olgan holda, Partiyalararo qoʻmita partiyalari, shu jumladan Hertlingning Markaz partiyasi, Anneksiyalarni oʻz ichiga olmaydigan, shuningdek, reyxni parlamentarizatsiya qilish uchun ittifoqchilar bilan alohida tinchlik oʻrnatish uchun muzokaralar olib borishga chaqirdi. Konstitutsiyaga oʻzgartirish kiritish orqali hukumat Reyxstagning ishonchiga qaram boʻlishi kerak edi. Hertling bu talablarga qarshi turishga qaror qildi. 1918-yil 26-sentyabrda Bosh shtab boshliqlari tashqi ishlar vazirligining davlat kotibi Pol fon Hintsega umidsiz harbiy vaziyat toʻgʻrisida maʼlumot berishdi. Hintze yuqoridagi inqilob kontseptsiyasini ishlab chiqdi. 28-sentyabr kuni Oliy Armiya qoʻmondonligi ham hukumatdan kengroq bazani talab qildi — ehtimol ushbu magʻlubiyat uchun javobgarlikni demokratik partiyalar zimmasiga yuklash edi. Hertlingning chiqish yoʻli yoʻq edi. Uning kanslerligining tugashi 29-sentabr kuni Belgiyaning Spa shahridagi armiya bosh qarorgohida hal qilindi<ref>{{Kitob manbasi|last=Neitzel|first=Sönke|title=Weltkrieg und Revolution. 1914–1918/19|publisher=be.bra-Verlag|year=2008|location=Berlin|pages=150f|language=deolmoncha}}</ref>. Hertling oʻrniga 3-oktabr kuni uning Baden shahzodasi Maksimilian keldi.
 
Georg fon Hertling uch oydan soʻng Bavariyada, oʻzining asrab olingan uyi [[Ruhpolding|Rupoldingda]] vafot etdi, hamda u yerda dafn qilindi.
Qator 381:
== Orden va mukofotlar ==
 
* {{Flagicon image|Flag of Bavaria (striped).svg}} Bavariya Qirolligi:<ref>{{Citation|title=Hof- und – Staatshandbuch des Königreichs Bayern|year=1914|language=Germanolmoncha|chapter=Königliche Orden|chapter-url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89002382687&view=1up&seq=7|place=Munich|publisher=Druck and Verlag|pages=[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89002382687&view=1up&seq=57&skin=2021 23], [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89002382687&view=1up&seq=66&skin=2021 32]}}</ref><ref name="prussia">''[https://dlibra.bibliotekaelblaska.pl/dlibra/publication/57985/edition/53802/content Handbuch über den Königlich Preußischen Hof und Staat]'' (1918), Genealogy p. 61</ref>
** «Bavariya Qirolligi oldidagi xizmatlari» uchun ordeni kavaleri, ''1898''
** Avliyo Mixail Qirollik katta xoch ordeni, ''1912''
** [[Muqaddas Viloyat Ordeni|Avliyo Yuber]] Qirollik ordeni ritsari
** Qirol Lyudviy xochi
* {{Flagicon image|Flagge Großherzogtum Baden (1891–19181891—1918).svg}} [[:en:Grand Duchy of Baden|Baden]]: Birinchi Berthold ordeni Katta xochi, tilla tasma bilan<ref name="bayern" />
* {{Flagicon image|Flagge Herzogtum Braunschweig.svg}} Brunsvik: Genrix Arslon ordeni Katta xochi<ref name="bayern" />
* {{Flagicon image|Flagge Großherzogtum Hessen ohne Wappen.svg}} Hessenlar Buyuk knyazligi: Buyuk Filipp ordeni Katta xochi, toji bilan, with Crown<ref name="bayern" />
* {{Flagicon image|Flagge Fürstentum Lippe.svg}} Lippe knyazligi: Harbiy xizmat xochi<ref name="prussia" />
* {{Flagicon image|Flag of Prussia (1892-19181892—1918).svg}} Prussiya Qirolligi:<ref name="prussia" /><ref name="bayern" />
** 1-darajali Qizil lochin ordeni kavaleri
** 2-darajali Qirollik Toji ordeni kavaleri, yulduzi bilan
** 2-darajali Temir xoch Iron Cross (1914), oq-qora tasmali
* {{Flagicon image|Flag of Hohenzollern-Hechingen and Sigmaringen.png}} [[Gogensollernlar|Hohenzollern]]: 1-darajali [[Gohenzollern uyining ordeni|Gogenzollernlar knyazlik]] xonodoni ordeni faxriy xochi<ref name="prussia" />
* {{Flagicon image|Flagge Königreich Sachsen (1815-19181815—1918).svg}} Saksoniya Qirolligi: Albert ordeni Katta xochi, oltin yulduz bilan<ref name="bayern" />
* {{Flagicon image|Flagge Königreich Württemberg.svg}} Vyurtemberg: Vyurtemberg Toj ordeni Katta xochi<ref name="bayern" />
* {{Flagicon image|Flag of the Habsburg Monarchy.svg}} {{Flagicon image|Flag of Hungary (1915-1918, 1919-1946).svg}} [[Avstriya-Vengriya imperiyasi|Austriya-Vengriya]]:<ref>{{Citation|chapter-url=https://alex.onb.ac.at/cgi-content/alex?aid=shb&datum=1918&page=424&size=45|chapter=Ritter-Orden|title=Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie|date=1918|access-date=23 July-iyul 2020-yil|pages=[https://alex.onb.ac.at/cgi-content/alex?aid=shb&datum=1918&page=430&size=45 56], [https://alex.onb.ac.at/cgi-content/alex?aid=shb&datum=1918&page=449&size=45 75]}}</ref>
** Leopold Avstriya Imperiyasi ordeni Katta xochi, ''1913''; javohiri bilan, ''1914''
** Avliyo Stefan Vengriya Qirollik ordeni Katta xochi, ''1917''
* {{Flagicon image|Flag of the Vatican City (2 by 3).svg}} Vatikan:<ref name="bayern">{{Citation|title=Hof- und – Staatshandbuch des Königreichs Bayern|year=1914|language=Germanolmoncha|chapter=K. Staatsministerium des Königl. Hauses nd des Äußern|chapter-url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89002382687&view=1up&seq=7|place=Munich|publisher=Druck and Verlag|page=[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89002382687&view=1up&seq=191&skin=2021 157]}}</ref>
** [[Piya IX ordeni]] Katta xochi
** Avliyo Buyuk Gregoriy ordeni Katta xochi
Qator 406:
== Manbalar ==
{{manbalar}}
== Tashqi havolalarHavolalar ==
 
* [[iarchive:a587314801hertuoft|''Erinnerungen aus meinen Leben'' „Hayotimdan xotiralar“ jild.]] [[iarchive:a587314801hertuoft|Men archive.org saytida.]] [[iarchive:a587314801hertuoft|Nemis tilida]]