Tez aytish

Xalq og‘zaki ijodi turlaridan biri bo‘lmish tez aytish ayrim nutq tovushlarining ko‘p qaytarilishi yoki tovushlarning so‘z va iboralar tarkibida talaffuzni qiyinlashtiradigan darajada murakkab joylashishiga asoslanadi. Ayniqsa, bu iboralar tez aytilayotgan paytda, aytuvchi bu murakkab tovushlarni talaffuz qila olmasdan adashib ketishi tinglovchilarning beozor kulgusiga sabab bo‘ladi. O‘zbek tilida bu iboralarning tez aytish deb nomlanishi ham shundan kelib chiqqan.
Lekin ko‘pchilik turkiy tillarda tez aytishlar talaffuz qilinayotganda odamning yanglishib ketishi holatini ko‘zda tutgan holda nomlangan, masalan qirg‘izchada жаңылтмач, qozoq va qoraqalpoq tillarida жаңылтпаш, turk tilida yanıltmaç, turkmanchada yangiltmach, ozarbayjonchada yangiltmach, va b.
O‘zbek walq og‘zaki ijodiyotida tez aytishlar qadim zamonlardan beri mavjud. Professor Hodi Zarif tuzgan «O‘zbek folkloru» xrestomatiyasida tez aytishga 12 ta misol keltirilgan.
2005-yil fransuz tilshunosi professor Rémy Dor o‘zbek va qoraqalpoq tez aytishlaridan namunalarni fransuz tiliga tarjima qilib izohlar bilan nashr ettirdi.

Tez aytishlarga misollar

• Ahmad aka Rahmat akani ko‘rdi.
• Ali, Vali, G‘ani, Sayfi, Said qani?
• Asad asil asal saqlaydi.
• Bashar hasharga shoshar, Yashnar hasharda Bashardan oshar.
• Bedarak bedana bedazorda bedor bo‘ldi.
• Bir burun ko‘rdim burunnan burun, eshikdan chiqdi burunnan burun
• Bir juft cho‘p ko‘pmi, qo‘sh juft cho‘p ko‘pmi?
• Bir tup tut, bir tup tutning tagida bir tup turp. Bir tup tutning tomiri bir tup turpning tomirini turtib turibdi, bir tup turpning tomiri bir tup tutning tomirini turtib turibdi.
• Boqi boqqa, Soqi toqqa bordi.
• Boqi botir buzoq boqar.
• Boqi quritgan qoqi qoq quruq qoqi.
• Boshqotirma Boltavoyning boshini qotirdi.
• Bu bo‘ri bo‘z bo‘rimas chiyabo‘ri.
• Bulturgi burgutni bugun Urgutda ko‘rdim.
• Chinoz jiydazori chindan Chilonzor chinorzoridan katta.
• Chovli - simdan, chovgum - misdan.
• Chumchuq chug‘urchiqni cho‘qimasa, chug‘urchiq chumchuqni cho‘qimaydi.
• Erkin egatga ertaki ekinni ekdi.
• Eshik oldida buloq, buloqdan suv ichar uloq, uloqcham uzun quloq.
• G‘ani g‘ildirakni g‘izillatib g‘ildiratdi, g‘ildirakni G‘ani g‘ildiratib g‘izillatdi.
• G‘uj g‘ujum ustida chug‘urlashib, g‘ujqa g‘ujum cho‘qilatmaydi.
• Gulnora Gulmiraning singlisimi, Gulmira Gulnoraning singlisimi?
• Gulsara gul saralab, gul sanadi.
• Halim hil-hil pishdi.
• Halima hammasini hazm qildi.
• Halimani sanama, Salimani sana.
• Ikki ayiq qayiqqa qaradi, oq ayiq oldin qaradimi, qora ayiq oldin qaradimi?
• Jamila jiydani joyiga joyladi.
• Javlonbek jajji Jo‘rabek bilan jo‘ra, jajji Jo‘rabek Javlonbek bilan jo‘ra.
• Jo‘ja cho‘chib, go‘ja cho‘qir.
• Jo‘ra jo‘rga jo‘r bo‘ldi.
• Jo‘rabek bilan Javlon, juda jo‘ra jonajon.
• Juvarini chumchuq yeb ketdi. Egasi ertaga kelaman deb ketdi. Kelmay ketgur ko‘r chumchuq, juvarini egasi kelguncha vayron qilib ketdi.
• Komil, Kamol kamalak ko‘rdi.
• Lola arralaydi, Sora allalaydi.
• Mashhura moshxo‘rdani shoshib shimirdi.
• Mavluda hovlida hovliqib tirubdi.
• Metalchi Mutal metalli detal yasadi.
• Moshdan tosh, toshdan mosh bo‘lmas.
• Namanganda usta Musa puch pistafurush bor ekan. O‘sha usta Musa puch pistafurushning oltmish uch pud puch pistasi bor ekan. Oltmish uch pud puch pistasi bo‘lsa ham o‘sha usta Musa puch pistafurush, oltmish uch pud puch pistasi bo‘lmasa ham o‘sha usta Musa puch pistafurush.
• Namanganlik To‘lagan to‘la lagan handalak yegan.
• Niyoz piyoz archdi, Fayoz piyoz artdi; Piyozdan Niyozning ko‘zi achidimi, Fayoznikimi?
• Nodir novvoyxonadagi novvoydan non oldi.
• Non yasashasizmi, sholi sanashasizmi?
• Norning nordon anori narida.
• Norvoy novvoy non yopar, nonin novvot deb sotar.
• O‘tkir o‘tkir o‘roqda o‘t o‘rdi.
• Olma shoxida olmaxon, olmaxonni olma, Olmaxon.
• Oltin o‘tloq – oq o‘tloq.
• Oq choynakka oq qopqoq, ko‘k choynakka ko‘k qopqoq.
• Oq tosh oqmi, qora tosh oqmi?
• Oqil oq olma oldi, oq olmani Oqil oldi.
• Osh pashshasi pes pashsha.
• Osmonda ikkita kalxat. Birining oq dumi kalta kalxat, birining qora dumi kalta kalxat. Oq dumi kalta kalxat qora dumi kalta kalxatga xalaqit beradi, qora dumi kalta kalxat oq dumi kalta kalxatga xalaqit beradi.
• Ovchi ovloqda ovin ovlar.
• Oydin oydinda oyisidan oldinladi.
• Oyga poyga, poyga oyga.
• Qalin qorga qora qarg‘a zo‘rg‘a qo‘ndi, ana qara.
• Qirg‘ovul qirg‘oqdamas, qiryoqda.
• Qishda kishmish pishmasmish, pishsa kishmish qishmasmish.
• Qishda qatiq qattiq qotib qolibdi.
• Qo‘ng‘iroq qo‘zichoqnikimi, qo‘g‘irchoqnikimi?
• Qo‘sh qo‘lqop, qo‘shovi ham bo‘sh qo‘lqop.
• Qodir qishda qorni qizg‘andi.
• Qurbaqa qurillaydi, chigirtka chirillaydi.
• Qurilishda burilish, burilishda qurilish.
• Quvondiqning qovun qoqisi Qovunchidan.
• Salim sochiqqa sochini artdi.
• Salimning sadadagi sap-sariq sa’vasi sahar sayraydi.
• Samarqand soyida sasigan sabzini sotgan savdogarga sakkiz ming sakkiz yuz sakson sakkiz so‘m soliq solinsin.
• San’at saroyi - saroylarning sarasi.
• Sayyora sabzini savatga soldi.
• Sevara savatchaga sedana soldimi?
• Shahrisabzlik Shohista Shahrixonga shoshildi.
• Shamol shovullab shovqin soldi, shalpangquloq qo‘rqqanidan shataloq otib qoldi.
• Shokir sholipoyada shaqildoqni shaqillatdi.
• Shol g‘am yesa, kofir bo‘ladi.
• Shotursunning shotutini shitirlatgan shamol Sharifning shaftolisini shitirlatdi.
• Shovotli Shukurjonning sho‘r sho‘rvasi Shoiraning sho‘r sho‘rvasidan ham sho‘r.
• Shu mushuk, shum mushuk, shumshuk mushuk.
• Soat soatini soatsozga sozlatdi.
• Sotvoldi bosvoldi qovun sotib oldi.
• Sovuqda tovuqqa tovoqda bodroq sochdim.
• Sovuqda tustovuq sovuq qotdi.
• Temirchi Temirni topdimi, Temir temirchini topdimi?
• Tez aytishni tez-tez ayt.
• To‘lqin turpni to‘rda to‘pladi.
• To‘ti tutgan to‘rtta to‘ti to‘rda turibdi.
• Tog‘ning tagida Turg‘unning to‘rtta traktori tirillap tirillap turibdi.
• Tohir To‘lqinning to‘nidan tortdimi, Tohirning to‘nidan To‘lqin tortdimi?
• Tojining tojdor xo‘rozi gultojixo‘roz tagida.
• Tolib tandir tagidan tanga topdi.
• Tolib tog‘a tog‘dan to‘rtta tulki tutdi.
• Tolib turpni tarozida tortib topshirdi.
• Tosh jonsizmi, mosh toshsizmi?
• Toshpo‘lat tajangning tog‘olchali tog‘orasi tog‘da turibdi.
• Toshpo‘lat tog‘am tog‘da tog‘olcha terdi.
• Tubsiz dengiz dedingizmi, dengiz tengsiz dedingizmi?
• Turdi tunda o‘nta to‘nka terdi.
• Tursunda to‘rtta to‘r qop; Unsinda bitta qo‘lqop bor.
• Tyan-Shan tog‘ining tagida Tursun tog‘aning traktori tirillab turibdi.
• Yo‘lda Yo‘ldoshga yo‘lbars yo‘liqdi.
• Yugurik yumronqoziq yulg‘undan-yulg‘unga yumalab-yumalab yugurdi.

Adabiyotlar

Ozbek folklori: Pedagogik institutlar ucun xrestomatija, tuzuci H. Zarif, Taşkent: OzSSR oquv-pednaşr, 1941, 1-ktab. Жаҳонгиров Ғ., «Тез айтиш», Ўзбек тили ва адабиёти, №3 (1972), 49-52. Sarah-Rose la rosophile = Gulsevar Gulsara: virelangues d'Ouzbékistan, choisis, présentés et traduits de l'ouzbek et du qaraqalpaq par Rémy Dor, Paris: L'Asiathèque - IFEAC, 2005, 153p.